شراب‌اَفشانی، صورت تعدیل یافتۀ قربانی‌های خونی
محورهای موضوعی : فرهنگ
ایوب امیدی
1
(دانشجوی پسادکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی تهران )
احمد خاتمی
2
(هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران)
کلید واژه: شراب‌اَفشانی بر خاک, قربانی غیرخونی, تعدیل قربانی, متونِ نظمِ روایی, ادبیات فارسی,
چکیده مقاله :
جستار پیش‌رو با استناد به متونِ نظم‌روایی ادبیات فارسی تا قرن هفتم، می‌کوشد به بررسی شراب‌اَفشانی بر خاک بپردازد. نتایج این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی نشان از آن دارد که: شراب‌اَفشاندن بر زمین (خاک) و آسمان، نوعی جادوی تقلیدی در جوامع کشاورزی و دامداری بوده و به منظور جلب رضایت خدایان، تقویتِ روانِ درگذشتگان و حاصل‌خیزی زمین انجام می‌شده است؛ برخلاف نظر برخی پژوهشگران که هر کدام این آیین را مختص به قومی می‌دانند، این رسم، ریشه در آیینِ کهنِ ریختن خون قربانی بر خاک در جوامع کشاورزی دارد که به منظور باروری طبیعت و حیات جانوری ـ گیاهی انجام می‌شده و در فرهنگ‌های مختلف رایج بوده و شکل تعدیل‌یافتۀ آن به صورت باده‌اَفشاندن یا ریختن انواع مایعات (شیر، عسل، آب) بر خاک و مزارِ مردگان نمود یافته است. نمودِ این آیین در متون حماسی، جنبۀ حقیقی داشته و اشاره به رسمی مرسوم است، امّا در متون غنایی، اشاره به این رسم، جنبۀ مضمون‌سازی دارد و برای توصیف میدان نبرد، چگونگی خون ریختن پهلوانان و توصیف طلوع خورشید به کار می‌رود. انعکاسِ این آیین در متون عرفانی، تحوّل مفهومی برجسته‌ای می‌یابد و با توجه به تحریم شراب، اشارۀ شاعران به این رسم، صرفاً جنبۀ مجازی و عرفانی پیدا می‌کند و باده در این متون، استعاره از محبت‌الهی است و برای بیان محبتِ حقّ و جلوۀ آن به مخلوقات به کار می‌رود.
The present essay delves into the practice of pouring wine on the earth through a descriptive-analytical approach, drawing upon poetic-narrative texts from Persian literature up to the 7th century. The research findings reveal that pouring wine on the earth and sky was regarded as a form of magic in agricultural and animal husbandry societies, performed to appease deities, invigorate the spirits of the deceased, and enhance the fertility of the land. This ritual traces back to ancient practices of pouring victims' blood on the soil in agricultural societies, aimed at promoting the fertility of nature and sustaining animal-plant life. It is evident in various cultures, with its evolved form involving pouring wine or other liquids like milk, honey, and water onto the earth or graves. In epic texts, this ritual is depicted as a tangible tradition symbolizing customary formality, while in lyrical texts, it serves as a thematic device portraying battlefields, the shedding of blood by warriors, and the beauty of sunrise. Within mystical texts, this ritual undergoes a profound conceptual transformation. Given the prohibition of wine, poets metaphorically allude to this custom in a mystical context. In these texts, wine symbolizes divine love, representing true love and its transformative impact on living beings.
ابی‌الخیر، ایرانشاه، 1377. کوش¬نامه. به ¬کوشش جلال¬ متینی، چ1، تهران: علمی.
اسدی طوسی، ابونصر علیبن¬ محمد، 1317. گرشاسب‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: چاپخانه بروخیم.
اسمیت، ژوئل، 1384. فرهنگ اساطیر یونان ¬و روم. ترجمۀ شهلا برادران خسروشاهی، تهران: روزبهان.
افشاری، مهران، 1382. اعجاز قطره. پژوهش‌های ایرانشناسی، س15، ش59، صص. 557-564.
اُمیدی، ایوب، 1402. باده نوشی‌های آیینی صورت تعدیل‌یافته خوردنِ خون قربانی. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س19، ش70، صص.44-13.
DOI:dx.doi.org/ 10.30495/mmlq.2022.697529.
ایونس، ورونیکا، 1373. شناخت اساطیر هند. ترجمۀ باجلان‌فرخی، چ1، تهران: اساطیر.
آیت‌اللهی، حبیب¬الله و همکاران، 1398. بررسی مفاهیم نمادین جرعه‌اَفشانی، تقدیم جرعه و گُل در ایرانِ باستان و تداوم آن هنر در دورۀ اسلامی. جامعه‌شناسی‌تاریخی، د11، ش1، صص.22-1.
برزگرخالقی، محمدرضا، نیساری‌تبریزی، رقیه، 1389. بررسی مضامین مشترک ساقی‌نامه‌های ابن‌فارض و فضولی بغدادی. لسان مبین، ش2، صص.20-1.
بروسیوس، ماریا. 1392. شاهنشاهی هخامنشی. ترجمۀ هایده مشایخ، چ2، تهران: ماهی.
برومندسعید، جواد. 1384. جرعه‌فشانی. تهران: ترفند.
بلخی، حمیدالدین، 1339. مقامات حمیدي. چاپ سید علی‌اکبر ابرقویی، اصفهان: چاپخانه محمدي.
بویس، مری، 1375. تاریخ کیش زردشتی. ترجمۀ همایون صنعتی¬زاده، تهران: توس.
بهار، مهرداد، 1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ9، تهران: آگاه.
بهار، مهرداد، 1386. از اسطوره تا تاریخ. چ5، تهران: چشمه.
حافظ، شمس¬الدین محمد، 1385، ديوان، بر اساس نسخۀ قزوینی و غنی با مقدمه نصرلله آژنگ. تهران: محمد.
حکمت، علی‌اصغر. 1337. سرزمین هند، تهران: دانشگاه تهران.
حیدری، حسن و صادق‌پورمبارکه، مژگان، 1398. اسطورۀ خون. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س15، ش55، صص.140-107.
دورانت، ویل، 1385. لذّات فلسفه. ترجمۀ عباس زریاب‌خویی، تهران: علمی و فرهنگی.
راوندی، محمدبن‌علی، 1921م. راحة‌الصدور. تصحیح محمد اقبال، تهران: علمی.
رضی، هاشم، 1390. آیین مغان پژوهشی دربارۀ دین‌های ایران باستان. چ3، تهران: سخن.
ـــــــــــ ، 1381. آیین مهر. تهران: بهجت.
روزنبرگ، دونّا، 1386. اساطیر جهان. ترجمه عبدالحسین شریفیان، چ2، تهران: اساطیر.
سنایی، ابوالمجد مجدودبن‌آدم، 1368. حدیقه‌الحدیقه و شریعه الطریقه. تصحیح سید محمدتقی مدرس‌رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
شایگان، داریوش. 1389. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، چ7، ج2-1، تهران: امیرکبیر.
شمیسا، سیروس، 1387. فرهنگ اشارات و تلمیحات. چاپ دوم، تهران: میترا.
شوالیه، ژان؛ آلن گربران، آلن، 1384. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
صراف، محمدرحیم، 1387. مذهب قوم ایلام. چ2، تهران: سمت.
عطار، فریدالدین، 1385. مصیبت‌نامه. به کوشش محمدحسین مجدّم، چ7، تهران: زوار.
ـــــــــــــــ ، 1382. اسرارنامه. چ4، تهران: زوار.
فردوسی، ابوالقاسم، 1386. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‌مطلق با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، جلدها 1-8، تهران: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
فریزر، جیمز، 1387. شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
قائمی، فرزاد، 1392. از رپیهوین تا سیاوش. جستارهای ادبی، ش182، صص.86-61.
قزوینی، محمد، 1324. بعضی تضمین‌های حافظ. یادگار، ش6، صص.71-62.
قلی‌زاده، حیدر، خوش‌سلیقه، محبوبه، 1389. باده و مي و تعابير آن در شعر عرفاني فارسي. عرفان اسلامی، د6، ش23، صص.184-147.
کوپر، جی.سی، 1386. فرهنگ مصّور نمادهای سنّتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: فرهنگ¬ نشر نو.
کومن، فرانتس، 1380. آیین رازآمیز میترایی. ترجمۀ هاشم رضی، تهران: بهجت.
گری، جان، 1378. اساطیر خاور نزدیک. ترجمۀ باجلان‌فرخی، چ1،تهران: اساطیر.
گریمال، پیر، 1391. فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمۀ احمد بِهمنش، تهران: دانشگاه تهران.
لسان، حسین، 1353. سخنی چند پیرامون پیاله. مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، س21، ش1، صص.136-131.
مشکور، محمدجواد، 1347. تاریخ ایران باستان. چ2، تهران: امیرکبیر.
مصطفوی، علی‌اصغر، 1369. اسطورۀ قربانی. چ1، تهران: بامداد.
معین، محمد، 1324. یک رسم باستانی. یادگار، ش8: صص59-51.
منصوری، فیروز، 1356. باده‌افشانی بر خاک و سایر آداب و رسومی که فرهنگ برجستۀ ایرانی آن را نپذیرفته است. مجلۀ گوهر، 49، صص.76-73.
ـــــــــــــــ ، 1355. باده‌افشانی بر خاک و سایر آداب و رسومی که فرهنگ برجستۀ ایرانی آن را نپذیرفته است. مجلۀ گوهر، ش46، صص. 865-861.
مولوی، جلال‌الدین محمد¬بلخی، 1391. شرح جامع مثنوی، تألیف کریم زمانی. جلد6-1، چ28، تهران: اطلاعات.
ناس، جان‌بی. 1377. تاریخ جامع ادیان، ترجمۀ علی¬اصغر حکمت، تهران: علمی و فرهنگی.
نجاریان، محمدرضا و کهدویی، محمدکاظم، 1390. نگاه شاعرانۀ رودکی و ابونواس به خمریات. ادبیات تطبیقی، س2، ش4، صص.280-259.
نجمی، شمس¬الدین، 1394. واکاوی اسطورۀ جرعه‌اَفشانی. نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، ش38، صص.360-340.
نظامی، الیاس‌بن‌یوسف، 1384. خمسه. به کوشش سعید حمیدیان، چ2، تهران: قطره.
ورمازرن، مارتین، 1387. آیین میترا. چ7، تهران: چشمه.
یاحقی، محمدجعفر، 1369. فرهنگ اساطیر. تهران: سروش.
English Sources
Carter, J. 2003. Understanding Religious Sacrifice, Continuum, New York.
Clauss, M. 2001. "The Roman cult of Mithras", Translated By Richard Gordon, NewYork: p.42.
Dostn, Jarich G. 1985. The war of the god, the social code in indoeuropean mythology. London: Routledge and Kegan Paul.
Faherty.R.L. 1991 .Sacrifice,(encyclopedia Britannica), vol2, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
James, E.O. 1981. Encyclopedia of religion and Ethic “Sacrifice”, Ed: Haistings J, Vol. 11, P1a. Jung, Carl.
Porada, D. 1965. Ancient Iran, The Art of pre- Islamic times, published by Methuen, London.
