واکاویی وضعیت و شخصیت رجالی ابوجعفر الحسینی العلوی المرعشی، راوی اصلی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)
الموضوعات :
کاظم استادی
1
(پژوهشگر علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.)
الکلمات المفتاحية: احتجاج, تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع), مرعشیان, احمد بن علی طبرسی, نصیریه, مهدی مرعشی,
ملخص المقالة :
در میان دانشمندان شیعه، مخصوصاً علمای متأخر، کتاب‌های الاحتجاج و تفسیر امام حسن عسکری(ع)، مورد مناقشه است. این مناقشات، چند بُعدی و از لایه‌های متعددی همچون: تاریخ تألیف، انتساب کتاب به مؤلف، اسناد و محتوای کتاب‌ها، تشکیل شده‌اند. دراین میان، یک نکته حائز توجه است که، تمامِ کتاب تفسیر عسکری(ع) و نیز بخش قابل توجه‌ای از کتاب احتجاج، بنقل از یک راوی، با نام ابوجعفر الحسینی المرعشی یا اسامی تصحیف شده و مشابه آن می‌باشد. بنابراین، مهم است تا وضعیت این راوی، شناسایی و نیز ترجمه شود. واکاوی وضعیت ابوجعفر در منابع متقدم، ممکن است بتواند این دو کتاب را ازنظر هویتِ رجالی راویان و مؤلفان روشن کند؛ و نیز، شاید بتواند تاریخ نقل و انتقالات این کتاب‌ها را روش، و حتی برخی از مناقشات پیرامون این دو کتاب را مرتفع نماید. بر اساس پژوهش حاضر، که به روش کتابخانه‌ای انجام شده است، روشن شد که در منابع متقدم و متأخر شیعه، هیچ اطلاعی، بیش از یک خط، از ابوجعفر مرعشی و شاگرد وی طبرسی، وجود ندارد؛ و جدای از اینکه شهرت ایشان از ساخته‌های متأخرین است؛ حتی انتساب احتجاج به طبرسی نیز، روشن نمی‌باشد. هر چند که در الانساب سمعانی، ترجمه اندکی از ابوجعفر مرعشی وجود دارد، و او وی را از شیعیان غالی دانسته است؛ که البته با توجه به شواهدی، این احتمال که مرعشی از غلات نصیریه ایران باشد، پر رنگ می‌شود
منابع
۱ .ابنابیجمهور، محمد )۱۴۰3ق(، عَوالی اللّئالی العَزیزیة، قم: سید الشهداء)ع(.
۲ .ابنابىالحدید )۱۴۰۴ ق(، شرح نهج البالغه، قم: کتابخانه مرعشى.
3 .ابن حوقل، محمد )۱93۸م(، صورة االرض، هلند: لیدن.
۴ .ابنشهرآشوب، محمدبنعلی )بیتا(، معالم العلماء، نجف: الحیدریۀ.
۵ .ابنشهرآشوب، محمدبنعلی )۱۴36ق(، مثالب النواصب، بغداد: المخطوطات العربیه.
6 .ابنشهرآشوب، محمدبنعلی)۱369ق(، متشابه القرآن و مختلفه، قم: دارالبیدار.
۷ .ابنظافر ازدی )بیتا(، اخبار الدولة الحمدانیة بالموصل و حلب و دیار بکر و الثغور، چاپ
رواف، بیجا: بینا.
۸ .ابنعدیم )۱9۵۱م(، زبدة الحلب من تاریخ حلب، چاپ دهان، دمشق: دارالکتاب العربی.
9 .ابنداوود حلی، حسنبنعلی )بیتا(، الرجال، تحقیق بحرالعلوم، قم: شریفرضی.
۱۰ .ابنطاووس )۱۴۱9ق(، فرحة الغری، قم: چاپ تحسین آلشبیب.
۱۱ .ابوفراس حمدانی )۱۴۲۰ق(، دیوان، شرح خلیل دویهی، بیروت: دارالکتاب العربی.
۱۲ .اردبیلی، محمدبنعلی )۱۴۰3ق(، جامع الرواة، بیروت: داراالضوا.
۱3 .استادی، رضا )۱36۴ش(، بحثی درباره تفسیر امام حسن العسکری)ع(، نورعلم، ش۱3.
۱۴ .استرآبادى، محمدبنعلى )۱۴۲۲ق(، منهج المقال، قم: آلالبیت)ع(.
۱۵ .اصفهانیافندی، عبداهلل )۱۴۰3ق(، ریاض العلماء، قم: بینا.
۱6 .امین عاملی، سید محسن )۱۴۲۱ق(، اعیان الشیعة، بیروت: دارالتعارف.
۱۷ .انصاری، حسن )۱3۸6ش(، »نهج البالغة در میان زیدیه، سایت اینترنتی: بررسیهای تاریخی.
۱۸ .ایناس، الشوره )۲۰۱۲م(، مدینة مرعش و دورها السیاسى فى شمال الشام، حولیۀ اآلثاریین
العربی، المقالۀ 6۰ ،المجلد ۱۵ ،العدد ۱۵ ،ص 9۰9-9۵6.
۱9 .بحرالعلوم، محمدمهدی )۱363ش(، الفوائد الرجالیة، تهران: مکتبۀ الصادق)ع(.
۲۰ .برومنداعلم، عباس )۱3۸۴ش(، ثغور شامى و عواصم، تاریخ اسالم، ش۲۱.
۲۱ .برومنداعلم، عباس )۱3۸۵ش(، »فرقه نصیریه از آغاز تا انتقال دعوت به شام، تاریخ پژوهان،
ش۵.
۲۲ .بهاری همدانی، محمد باقر )۱3۸۱ش(، شاذان بن جبرئیل و دو کتاب منسوب به او، میراث
شهاب، ش۲۷.
۲3 .تفرشی، مصطفی )بیتا(، نقد الرجال، قم: آلبیت)ع(.
۲۴ .تهرانی، آقابزرگ )بیتا(، الذریعه، بیروت: داراالضواء.
۲۵ .تهرانی، آقابزرگ )بیتا(، طبقات اعالم الشیعه، تحقیق منزوی، قم: اسماعیلیان.
۲6 .حرعاملی، محمدبنحسن )۱3۸۰ش(، کلیات حدیث قدسی، تهران: دهقان.
۲۷ .حرعاملی، محمدبنحسن )۱۴۲۵ ق(، إثبات الهداه، بیروت: االعلمی.
۲۸ .حرعاملی، محمدبنحسن )بیتا(، امل اآلمل، تحقیق الحسینى، بغداد: مکتبۀ اندلس.
۲9 .الحسنى، هاشم معروف )۱9۸۷م(، الموضوعات فی اآلثار و األخبار، بیروت: دارالتعارف.
واکاویی وضعیت و شخصیت رجالی ابوجعفر الحسینی المرعشی، راوی اصلی تفسیر منسوب به امام عسکری)ع( و بخشی از کتاب االحتجاج
3۰ .حسنی، محمد بن احمد )6۰۵ق(، النقض المکتفی علی من یقول باإلمام المختفی، نسخه
خطی، مکتبۀ الغربیۀ جامع کبیر صنعاء، مجموعۀ 3۱۸9.
3۱ .حلمی، احمد کمالالدین )۱3۸3ش(، دولت سلجوقیان، ترجمه ناصری، قم: حوزه و دانشگاه.
3۲ .حلی، حسنبنیوسف )۱۴۱۷ق(، خالصة االقوال، قم: الفقاهۀ. نیز: همو )۱3۸۱ق(، رجال،
نجف: بینا.
33 .خصیبی )۱۴۱۱ق(، الهدایة الکبرى، بیروت: البالغ.
3۴ .خویی، سید ابوالقاسم )۱۴۱3ق(، معجم رجال الحدیث، بیجا: توحید. نیز: نشر موسسه آیت
اهلل خویی.
3۵ .درایتی مصطفی )۱39۱ش(، فهرستگان نسخههای خطی ایران، تهران: کتابخانه ملی.
36 .ذکاییساوی، مرتضی )۱3۷۵ش(، سیری در االنساب، آینه پژوهش، ش۴۱.
3۷ .راغب طباخ، محمد )۱۴۰۸ق(، اعالم النبالء بتاریخ حلب الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب:
دارالقلم.
3۸ .رازی، عبدالجلیل )بیتا(، کتاب النقض، تصحیح محدث، تهران: انجمن مفاخر ایران.
39 .رضوی، سعید )۱3۷۵ش(، نگاهى به تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى)ع(، پژوهشهای
قرآنی، ش۵ و 6.
۴۰ .سمعانی، عبدالکریم )۱3۸۲ق(، األنساب، المحقق: عبدالرحمن المعلمی، حیدرآباد: مجلس دائرة
المعارف العثمانیۀ.
۴۱ .سمعانی، عبدالکریم )۱۴۰۸ق(، األنساب، المحقق: عبداهلل عمر، بیروت: دارالجنان.
۴۲ .شوشتری، محمدتقی )۱۴۱۰ق(، قاموس الرجال، قم: النشر اإلسالمی.
۴3 .الشهاری، ابراهیمبنقاسم )۱۴۲۱ق(، طبقات الزیدیه الکبری، اردن: االمام زید.
۴۴ .صابری، حسین )۱3۸3ش(، تاریخ فرق اسالمی، تهران: سمت.
۴۵ .صادقی، مصطفی )۱39۵ ش(، نگاهی به کتاب احتجاج، سخن تاریخ، س۱۰ ،ش۲۴.
۴6 .طبرسی منسوب به أحمدبنعلی )۱3۸6ق(، االحتجاج، تعلیق الخرسان، نجف: النعمان.
۴۷ .طبری، عمادالدین )۱3۸3ق(، بشارة المصطفی، نجف: الحیدریۀ.
۴۸ .طوسی )۱۴۱۷ق(، الفهرست، تحقیق: القیومی، قم: بینا.
۴9 .طوسی، محمدبنحسن )۱۴۱۴ق(، االمالی، قم: دارالثقافۀ.
۵۰ .طوسی، محمدبنحسن )۱۴۱۵ق(، رجال طوسی، قم، جامعه مدرسین.
۵۱ .طوسی، محمدبنحسن )بیتا، کهن(، رجال شیخ طوسی، نسخه خطی، کتابخانه موزه بریتانیا،
شماره ۷96۵( .ظاهراً نسخه عکسی در کتابخانه محقق طباطبائی قم وجود داشته باشد(
۵۲ .عسکری، حسن )۱۴۰9ق(، التفسیر المنسوب الی االمام العسکری، تحقیق ابطحی، قم: بینا.
۵3 .غالبطویل، محمدامین )۱3۸6ق(، تاریخ العلویین، بیروت: داراالندلس.
۵۴ .قرهچانلو، حسین )۱3۸۰ ،)جغرافیای تاریخی کشورهای اسالمی، تهران: سمت.
۵۵ .قمی، شاذانبنجبرئیل )۱۴۲3ق(، الروضه، تحقیق شکرچی، قم: مکتبۀ االمین.
۵6 .قمى، شاذانبنجبرئیل )۱363ش(، الفضائل، قم: رضی.
۵۷ .قهپانی، عنایۀاهلل )۱36۴ش(، مجمع الرجال، تحقیق عالمه، قم: اسماعیلیان.
۵۸ .کشیکنویس، سیدکمال )۱399ش(، تشیع و فِرق آن در األنساب سمعانی، تاریخ تمدن
اسالمی، د۵3 ،ش۱.
>14۵ >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 7۵ ،سال بیست و نهم، تابستان 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 75, year 29, Summer 2023
۵9 .کلوزنر، کارل )۱363ش(، دیوانساالری در عهد سلجوقی، ترجمه آژند، تهران: امیرکبیر.
6۰ .مامقانی )۱۴3۱ق(، تنقیح المقال، قم: آلالبیت)ع(.
6۱ .مجلسی، محمدباقر )بیتا(، بحار االنوار، بیروت، داراالحیاء.
6۲ .معلمی، مصطفی )۱39۸ش(، ابوجعفر مرعشی راوی تفسیر منسوب به امام حسن
عسکری)ع(، پژوهشهای قرآن و حدیث، س۵۲ ،ش۲.
63 .منتجب الدین، علیبنعبداهلل )۱366ش(، فهرست، قم: کتابخانه آیت اهلل مرعشی.
6۴ .ناشناس، المزار، نسخه خطی کتابخانه آیتاهلل مرعشی ش462 ،بیتاریخ )حدود قرن ۷ و ۸.)
6۵ .نجاشی، احمدبنعلی )۱۴۰۷ق(، رجال، بکوشش زنجانی، قم: اسالمی
66 .نوری، حسین )۱۴۰۸ق(، مستدرک الوسائل، بیروت: آلبیت)ع(.
6۷ .هاشم عثمان )۱۴۰۵ق(، العلویون بین االسطورة والحقیقة، بیروت: االعلمى
