واگراییها و همگراییهای عالمان شیعی و بازتاب آن در اجازات حدیث از عصر شیخ طوسی تا دوران شیخ بهایی
الموضوعات :الکلمات المفتاحية: شیخ بهایی, شیخ طوسی, مکتب حله, صفویه, اجازات,
ملخص المقالة :
شیخ بهایی (د 1031ق) میراث‌بَرِ چند سده فرود و فراز اندیشۀ کلامی، فقهی و حدیثی امامیه است؛ یعنی از سدۀ 4ق به طور عام و از سدۀ 8ق به طور خاص. او در زمانی می‌زیست که اختلاف اَخباریان و اصولیان به اوج رسیده، و دودستگی مفرط اصولیان و اخباریان متقدم و راه‌یابی برخی رویکردها و تحلیلهای روایی عالمان عامی مذهب در محافل شیعی، موجد تشتّت رویکردها به روایات و پدید آمدن منابع روایی جدیدی گشته بود. لذا وی همانند سلف خود، شیخ طوسی(د 460ق) ـکه او نیز در عصری دیگر خود را با چنین تنوّعی در منابع روایی روبه‌رو دید ـ با درکی دقیق از شرایط محافل امامی برای همگرا کردن این آراءِ واگرا گام برداشت. در این مطالعه کوشش خواهد شد با گذاری بر روند تاریخی این افتراقات از یک سو، و عملکرد شیخ بهایی از دیگر سو، روش وی را برای ایجاد این همگرایی بازشناسیم. چنان که خواهیم دید، وی برای ایجاد این همگرایی بر شیوۀ مرسوم کاربرد اجازات حدیث تکیه کرده است. افزون بر این، در مطالعۀ پیش رو کوشش خواهد شد نقش این اجازات برای تحقق همگرایی و نیز، میزان توفیق شیخ بهایی در دست‌یابی به چنین هدفی بازشناخته شود.
1ـ آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، 1983م.
2ـ ــــــــــــــــــــ طبقات اعلام الشیعة (القرن الحادی عشر)، قم، اسماعیلیان.
3ـ ابن ابی‌جمهور، محمد بن علی، غوالی اللئالی، به کوشش مجتبی عراقی، قم، مطبعة سید الشهداء (ع)، 1403ق.
4ـ ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، بیروت، دارالاضواء، 1400ق.
5ـ ــــــــــــــــــــ ثواب الاعمال، به کوشش محمد مهدی حسن خرسان، نجف، المکتبة الحیدریة، 1392ق.
6ـ ــــــــــــــــــــ الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، موسسة الرسالة، 1362ش.
7ـ ــــــــــــــــــــ عیون اخبار الرضا (ع)، نجف، کتابخانه حیدریه، 1390ق.
8ـ ــــــــــــــــــــ کمال الدین، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1390ق.
9ـ ــــــــــــــــــــ معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1361ق.
10ـ ــــــــــــــــــــ فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، کتابخانۀ حیدری، 1376ق.
11ـ ابن داوود حلی، حسن، الرجال، نجف، المطبعة الحیدریة، 1392ق.
12ـ ابن صلاح، عثمان، المقدمة، به کوشش مصطفی دیب بغا، دمشق، جامعة دمشق.
13ـ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401ق.
14ـ امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دار الکتاب، 1397ق.
15ـ بحرانی، هاشم، مدینة المعاجز، به کوشش عزت الله مولایی همدانی، تهران، انتشارات بهمن، 1413ق.
16ـ بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، قم، آل البیت.
17ـ بحرالعلوم، محمد مهدی، «اجازة الی السید عبدالکریم الجزائری»، ضمن الاجازات العلمیة، بغداد، 1968م.
18ـ بیاضی، علی، صراط المستقیم، به کوشش محمد باقر بهبودی، نجف، کتابخانۀ حیدری.
19ـ پاکتچی، احمد، «اندیشه‌های فقهی در سده‌های متأخر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد هشتم، تهران، 1377ش.
20ـ ــــــــــــــــــــ «اصول فقه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد نهم، تهران، 1379ش.
21ـ تنکابنی، محمد، قصص العلماء، تهران، انتشارات علمیۀ اسلامیه.
22ـ جبعی، علی، الدر المنثور، قم، 1398ق.
23ـ جزایری، عبدالله، الاجازة الکبیرة، به کوشش محمد سمامی حائری، قم، 1409ق.
24ـ ــــــــــــــــــــ التحفة السنیة، نسخۀ خطی، میکروفیلم کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
25ـ حاج منوچهری، فرامرز، «ابوالصمصام مروزی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد پنجم، تهران، 1372ش.
26ـ ــــــــــــــــــــ «ابوعلی طوسی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ششم، تهران، 1373ش.
27ـ ــــــــــــــــــــ «خبر واحد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، آمادۀ نشر در جلد بیست و یکم، تهران، 1394ش.
28ـ حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، نجف، حیدریه، 1385ق.
29ـ ــــــــــــــــــــ وسائل الشیعة، قم، مؤسسۀ آل البیت، 1414ق.
30ـ خاتون آبادی، محمد حسین، مناقب الفضلاء، به کوشش جویا جهان بخش، میراث حدیث شیعه، دفتر چهارم، قم، مرکز تحقیقات دار الحدیث، 1378ش.
31ـ خطیب بغدادی، احمد، «الاجازة للمعدوم و المجهول»، مجموعة رسائل فی علوم الحدیث، به کوشش صبحی بدری سامرائی، مدینه، المکتبه السلفیه.
32ـ خطیب بغدادی، الکفایة فی علم الروایة، به کوشش احمدعمر هاشم، بیروت، دار الکتب العربی، 1406ق.
33ـ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، تهران، کتابفروشی اسماعیلیان.
34ـ درگاهی، حسین، مقدمه بر تصحیح الاعتقادات مفید، بیروت، دار الاضواء، 1414ق.
35ـ سیدعلی خان مدنی، ریاض السالکین، قم، مؤسسة النشر السلامی، 1411ق.
36ـ سید مرتضی، علی، الذریعة الی اصول الشریعة، به کوشش ابوالقاسم گرجی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1348ش.
37ـ شهید اول، محمد، ذکری الشیعة، تهران، چاچ سنگی، 1272ق.
38ـ شهید ثانی، زین الدین، «اجازة للشیخ حسین بن عبدالصمد»، ضمن بحار الانوار مجلسی (رک: همین منابع، مجلسی).
39ـ شیخ انصاری، مرتضی، رسائل فقهیة، قم، 1414ق.
40ـ ــــــــــــــــــــ المکاسب، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.
41ـ شیخ بهایی، محمد، کشکول، تهران، چاپ سنگی، 1296ق.
42ـ ــــــــــــــــــــ الحبل المتین، قم، انتشارات بصیرتی، 1398ق، الف.
43ـ ــــــــــــــــــــ مشرق الشمسین، تهران، چاپ سنگی، 1398ق، ب.
44ـ ــــــــــــــــــــ «الوجیزة فی علم الدرایة»، ضمن حبل المتین، قم، انتشارات بصیرتی، 1398ق، ج.
45ـ ــــــــــــــــــــ الاربعون حدیثاً، قم، 1415ق.
46ـ شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، المطبعة الحیدریه، 1379ق.
47ـ ــــــــــــــــــــ الخلاف، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1377ق.
48ـ ــــــــــــــــــــ عدة الاصول، تهران، 1317ق.
49ـ ــــــــــــــــــــ الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویه.
50ـ صاحب جواهر، جواهر الکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365ش.
51ـ صاحب معالم، حسن، معالم الاصول، تهران، 1320ق.
52ـ صحیفۀ سجادیه، روایتی زیدی، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
53ـ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، الرجال، نجف، المکتبة الحیدریه، 1381ق.
54ـ فاضل هندی، کشف اللثام (مقدمه)، قم، 1416ق.
55ـ فرهنگ انصاری، حسین، «بحرانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد دوازدهم، تهران، 1381ش.
56ـ فقیه عاملی، محمد تقی، «اجازات تفریطات: اجازة ابن حسام العیناثی العاملی من القرن للسید عز الدین الساری»، کتاب شیعه، شم 3، بهار و تابستان 1390ش.
57ـ فیاض، عبدالله، الاجازات العلمیة، بغداد، 1967م.
58ـ فیض کاشانی، محسن، الوافی، اصفهان، 1406ق.
59ـ قمی شیرازی، محمدطاهر، الاربعین، به کوشش مهدی رجایی، قم، چاپخانۀ امیر، 1418ق.
60ـ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1377ق.
61ـ مجلسی، محمدباقر، اجازات الحدیث، به کوشش احمد حسینی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1401ق.
62ـ ــــــــــــــــــــ بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
63ـ محقق بحرانی، الحدائق الناضرة، به کوشش محمد تقی ایروانی، قم، جامعۀ مدرسین.
64ـ محقق حلی، جعفر، المعتبر، چاپ سنگی، 1318ق.
65ـ محقق سبزواری، ذخیرة المعاد، چاپ سنگی.
66ـ مختاری، رضا، مقدمه بر منیة المرید شهید ثانی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1409ق.
67ـ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1368ش.
68ـ مدیر شانه‌چی، کاظم، «اجازه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ششم، تهران، 1373ش.
69ـ مرعشی نجفی، شهاب الدین، الاجازة الکبیرة، به کوشش محمد سمامی حائری، قم، انتشارات کتابخانۀ مرعشی، 1414ق.
70ـ میرزای قمی، ابوالقاسم، غنائم الایام، به کوشش عباس تبریزیان، مشهد، مکتب الاعلام الاسلامی.
71ـ میرزای نوری، خاتمة المستدرک، قم، آل البیت (ع)، 1415ق.
72ـ نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، جامعۀ مدرسین، 1407ق.
73ـ نراقی، احمد، عوائد الایام، قم، مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیة، 1408ق.
74ـ ــــــــــــــــــــ مستند الشیعة، مشهد، چاپخانۀ مکتب الاعلام الاسلامی، 1415ق.
75ـ وحید بهبهانی، محمد باقر، تعلیقات منهج المقال، چ سنگی، به خط عبدالمجید بن محمد مهدی علی آبادی یزدی، تهران، 1306ق.
یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، جامعۀ مدرسین، 1420ق.
