تقریر متکلمان شیعۀ بغداد از نظریۀ تکلیف
الموضوعات :
1 -
2 -
الکلمات المفتاحية: حسن و قبح, شیخ طوسی, عقل و سمع, شیخ مفید, سید مرتضی, ابوالصلاح حلبی, مکتب فقهی متکلمان بغداد,
ملخص المقالة :
از جملۀ دیدگاهها در تبیین رابطۀ میان امر خدا و فعل انسان، نظریۀ تکلیف است. بر پایۀ این دیدگاه، مشخصۀ بارز آموزه‌های دینی تکلیفی بودن آنهاست؛ این که انسانها به خاطر برخورداری از عقل، از جانب خداوند ملزم به انجام دادن یا ترک مجموعه‌ای از افعال شده‌اند. نظریۀ تکلیف تا بدانجا در فرهنگ اسلامی پذیرفته شده که مکلف بودن بندگان از اصول موضوعۀ علم فقه به شمار آمده است؛ چنان که حتی در تعریف علم فقه، موضوع آن را افعال مکلفان بیان می‌دارند. متکلمان مسلمان در تفکیکی کلی و کلان، تکالیف را از دو سنخ عقلی و شرعی دانسته‌اند. رابطۀ میان این دو سنخ تکلیف، شیوۀ عمل در فرض تعارض این دو با یکدیگر، و مسائلی دیگر از این دست، به پدید آمدن اختلاف نظرهای گسترده‌ای در میان عالمان مسلمان انجامیده است. این میان، عالمان مکتب شیعی فقیهان متکلم بغداد، خوانشی خاص خویش از نظریۀ تکلیف ارائه کرده‌اند. بناست که در این مطالعه بعد بازشناسی ارکان نظریۀ تکلیف، خوانش خاص دو فقیه و متکلم برجستۀ مکتب فقهی متکلمان بغدادـشیخ مفید و سید مرتضی ـ را از نظریۀ تکلیف، و هم، تمایز نگرشهای آن دو را به مسئله بازکاویم.
1ـ ابن میثم بحرانی، میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1406ق.
2ـ ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، به کوشش رضا استادی، مشهد، 1363ش.
3ـ اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران، 1361ش.
4ـ باقلانی، محمد بن طیب، تمهید الاوائل، به کوشش ریچارد جوزف مکارتی، بیروت، 1957م.
5ـ بیرشک، حسین، «تکلیف»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد شانزدهم، تهران، 1387ش.
6ـ پاکتچی، احمد، «گرایشهای فقه امامیه در سده‌های 2 و 3 هجری»، نامۀ فرهنگستان علوم، شمارۀ 4، 1375ش.
7ـ تاره، مسعود، «تکلیف در کلام اسلامی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد شانزدهم، تهران، 1387ش.
8ـ تبصرة العوام، منسوب بن مرتضی بن داعی، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1364ش.
9ـ جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، 1405ق.
10ـ خویی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، تقریر محمد سرور بهسودی، قم، داوری، 1417ق.
11ـ سید مرتضی، علی بن طاهر، الذخیرة، به کوشش احمد حسینی، قم، 1411ق.
12ـ ــــــــــــــــــــ الرسائل، به کوشش احمد حسینی، قم، دار القرآن الکریم، 1405ق.
13ـ شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، به کوشش محمد بن فتح الله بدران، قاهره، 1375ق.
14ـ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، 1406ق.
15ـ ــــــــــــــــــــ عدة الاصول، به کوشش محمدرضا انصاری، قم، 1376ش.
16ـ شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، به کوشش ابراهیم انصاری، بیروت، دار المفید، 1414ق/ 1993م.
17ـ ــــــــــــــــــــ التذکرة باصول الفقه، به کوشش مهدی نجف، بیروت، دار المفید، 1414ق.
18ـ ــــــــــــــــــــ النکت الاعتقادیه، به کوشش رضا مختاری، بیروت، دار المفید، 1414ق.
19ـ غزالی، محمد بن محمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، 1409ق/ 1988م.
20ـ فخر رازی، محمد، المحصول، به کوشش طه جابر فیاض علوانی، ریاض، 1400ق.
21ـ فیض کاشانی، محمد محسن بن مرتضی، الاصول الاصلیة، به کوشش جلال‌الدین حسینی، تهران، سازمان چاپ دانشگاه، 1349ش.
22ـ قاضی عبدالجبارمعتزلی، «فضل الاعتزال»، ضمن فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، 1393ق/ 1974م.
23ـ ــــــــــــــــــــ المغنی فی ابواب التوحید و العدل، قاهره، 1984م.
24ـ کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، ، 1410ق.
25ـ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1410ق.
مکدرموت، مارتین، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1363ش.
