ساختار تولید و درک استعاره از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی
الموضوعات :الکلمات المفتاحية: استعاره, بلاغت, عبدالقاهر جرجانی,
ملخص المقالة :
استعاره که بخش مهمی از ارتباط کلامی ما را تشکیل می‌دهد از مباحثی است که از دیرباز ذهن اندیشمندان حوزه‌های مختلف علوم بشری را در سراسر هستی به خود مشغول داشته است. از زمان‌های قدیم، در ادبیّات سعی شده که استعاره‌ها مورد تعریف و طبقه‌بندی قرار گیرد و به‌عنوان موضوعی ادبی در شعر و خطابه و بلاغت جایگاهی به خود اختصاص دهند. در این پژوهش‌ها از زمینه‌ها و مفاهیمی سخن به میان آمده که یقیناً امروزه می‌تواند در تبیین و سازوکار استعاره مؤثر واقع شوند. ازجمله ناقدان و بلاغت‌دانان برجسته اسلامی که در سایه اثبات اعجاز بیانی قرآن با تلاش روشمند خود موفق شد به افق‌های بی‌سابقه‌ای در مطالعات ادبی و زبانی ازجمله استعاره دست یابد که تا آن زمان سابقه نداشت عبدالقاهر جرجانی (د 471ق) است او دیدگاهی را در خصوص ساختار تولید و درک استعاره ارائه نمود که علاوه بر جنبه‌های ادبی استعاره، جنبه‌های روان‌شناختی و تلاش ذهنی آفریننده و شنوندۀ استعاره‌ها را نیز مورد مداقّه قرار داده است. مبانی و اصولی که او دراین‌باره برشمرده است امروزه نیز می‌تواند راهگشا و الهام‌بخش باشند. در این مقاله سعی بر آن است هر چند مختصر به تبیین این مبانی پرداخته شود.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ آمدی حسن بن بشر، الموازنة بین شعر أبی‌تمام و البحتری، به کوشش احمد صقر، بیروت، دارالمعارف.
2ـ ابن معتز، عبدالله، البدیع، به کوشش کراچکوفسکی، بیروت، مکتبة المثنی، 1979م.
3ـ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تأویل مشکل القرآن، به کوشش احمد صقر، قاهره، دارالثرات، 1973م.
4ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
5ـ ابودیب، کمال، صور خیال در نظریۀ جرجانی، ترجمۀ فرزان سجودی و فرهاد ساسانی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات هنری، 1384ش.
6ـ ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الصناعتین فی الکتابة و الشعر، به کوشش علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، مطبعة عیسی بابی حلبی.
7ـ جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، 1926م.
8ـ عبدالقاهر جرجانی، اسرار البلاغه، به کوشش محمد اسکندرانی و م. مسعود، بیروت، دارالکتاب العربی، 2005م.
9ـ ــــــــــــــــــــ دلائل الأعجاز، به کوشش محمد تونجی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1997م.
10ـ حسین، عبدالقادر، أثر النحاه فی البحث البلاغی، قاهره، دار غریب، 1998م.
11ـ خطابی، حمد بن محمد، بیان اعجاز القرآن، ضمن ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، به کوشش محمّد خلف الله و محمّد زغلول سلام، قاهره، دارالمعارف، 1986م.
12ـ رمانی، علی بن عیسی، النکت فی اعجاز القرآن، ضمن ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن (رک: همین مآخذ، خطابی).
13ـ ریچاردز، آیور آرمسترانگ، فلسفۀ بلاغت، ترجمۀ علی محمدی آسیابادی، تهران، قطره، 1382ش.
14ـ سامرایی، مهدی صالح، المجاز فی البلاغه العربیه، بغداد، دارالدعوه، 1977م.
15ـ سعیدی روشن، محمد باقر، زبان قرآن: زبان نمادها یا حقایق متعالی در قرآن، تهران، نشر هستی نما، 1381ش.
16ـ سلوم، تامر، نظریة اللغة و الجمال فی النقد العربی، لاذقیه، دارالحوار للنشر، 1983م.
17ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا، صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه، 1378ش.
18ـ صفوی، کوروش، درآمدی بر معنی شناسی، تهران، سورۀ مهر، 1379ش.
19ـ علام، عبدالعاطی غریب علی، البلاغة العربیه بین الناقدین الخالدین عبدالقاهر الجرجانی و ابن سنان الخفاجی، بیروت، دارالجیل، 1993م.
20ـ عبدالحسینی، حسین، بلاغت نویسان و استعاره، پایان نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عرب، دانشگاه تربیت معلّم، 1378ش.
21ـ ــــــــــــــــــــ استعاره از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی، پایان نامۀ دکتری زبان و ادبیات عرب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، 1390ش.
22ـ قاضی جرجانی، علی بن عبدالعزیز، الوساطة بین المتنبی و خصومه، به کوشش احمد عارف زین، صیدا، مطبعة العرفان، 1331ق.
23ـ قدامة بن جعفر، نقد الشعر، قسطنطنیه، مطبعه الجوائب، 1302ق.
24ـ قطب، سید، التصویر الفنی فی القرآن، قاهره، دارالمعارف، 1965م.
25ـ کروچه، بندتو، کلیات زیبایی شناسی، ترجمۀ فؤاد روحانی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1372ش.
26ـ هاشمی بک، احمد، جواهر البلاغه، افست قم، مصطفوی، 1414ق.
هاوکس، ترنس، استعاره، ترجمۀ فرزانۀ طاهری، تهران، مرکز، 1377ش.
