بازفهم قرآن و حدیث در تاریخ جهانگشا حملۀ مغولان و اثر آن بر عزت نفس ایرانیان
الموضوعات :
سید نیما اورازانی
1
()
مرتضی موسوی
2
()
الکلمات المفتاحية: هرمنوتیک, عزت نفس, عطا مَلِک جُوِینی, نظریۀ اِسناد, ناهماهنگیِ شناختی, جامعه‌شناسی معرفت, تفسیر به رأی,
ملخص المقالة :
پس از حملۀ مغول، تاریخ‌‌‌نویسان متعددی به شرح وقایع این رویداد پرداختند. یکی از آثار مهم این دوره، تاریخ جهانگشای جوینی است. کاربرد گستردۀ آیات و احادیث و روایات در این اثر به منظور توجیه حملۀ مذکور جلب نظر می‌کند؛ گویی مؤلف خواسته است از همۀ آگاهیهای قرآنی خود برای طبیعی جلوه دادن رویدادهای تلخ و فاجعه‌بار حملۀ مغولان بهره جوید و هر آنچه در قرآن کریم در بارۀ حکمت و رحمت خداوند گفته شده است، برای تبیین این معنا به کار گیرد که حملۀ مغولان، تقدیری الاهی، و چاره ناپذیر بوده است. بناست که در این مطالعه در مقام تبیین و تفسیر روان‌‌‌شناختی این توجیه برآییم و دریابیم چرا جوینی و عمدۀ معاصران ایرانی وی در مقام رویارویی با این مصیبت بزرگ، دانسته‌های مذهبی خویش را به مثابۀ آرام‌‌‌بخشی برای تعدیل روان خود به کار برده‌‌‌اند. بدین منظور، مطالعه را با تکیه بر نظریۀ روان‌‌‌شناختی اِسناد از فریتْس هایدر[1] و همچنین، نظریۀ ناهماهنگیِ شناختی لئون فِستینگِر[2] پیش خواهیم برد. بدین سان، از یک سو، رویدادی تاریخی را از رویکرد روانشناسی اجتماعی بازخوانی می‌کنیم؛ همچنان که از دیگر سو، اثر ذهنیتهای مفسر و هم رویدادهای اجتماعی را بر فهم متون دینی مطالعه خواهیم کرد. چنان که خواهیم دید، کاربرد آموزه‌های مذهبی برای تعدیل روانی، درعمل به تثبیت حاکمیت مغولان انجامیده است. [1]. F. Heider (1896-1988) [2]. L. Festinger (1919ـ1989)
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ آذری، علاءالدین، «روابط ایلخانان با دربار واتیکان»، بررسیهای تاریخی، شم 26، خرداد و تیر 1349ش.
2ـ ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1414ق/ 1994م.
3ـ ابن حبان، محمد، الصحیح، بازنویسی و مرتب سازی ابن بلبان، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرساله، 1414ق/ 1993م.
4ـ ابن طَقطُقیٰ، محمد بن علی، الفخری، به کوشش هارتویک درنبورگ، شالون، مارسو، 1894م.
5ـ اذکایی، پرویز، تاریخ نگاران ایران، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1373ش.
6ـ ارونسون، الیوت، روانشناسی اجتماعی، ترجمۀ حسین شکر کن، تهران، رشد، 1385ش.
7ـ اسعدی، حسین، «اوضاع ایران در آستانۀ تهاجم مغولان»، تاریخ پژوهی، شم 26ـ27، بهار و تابستان 1385ش.
8ـ اسماعیلی، محبوبه، «بررسی علل برقراری روابط مسیحیان با مغولان و ایلخانان و پیامدهای آن»، پژوهشنامۀ تاریخ، شم 6، بهار 1386ش.
9ـ ــــــــــــــــــــ «علل انحطاط ساختار اقتصاد مغول»، ایران شناخت، شم 10، پاییز 1377ش.
10ـ انصاری قمی، حسن، «مقولۀ جهاد و نزاع ایدئولوژیک در عصر ایلخانان مغول»، معارف، شم 47، آبان 1378ش.
11ـ ایران زاده، نعمت الله و دیگران، «تاریخ جهانگشای جوینی و بررسی جنبه‌های تراژیک آن با رهیافت نوع‌شناسی ادبی»، کهن نامۀ ادب پارسی، شم 2، پاییز و زمستان 1391ش.
12ـ ایزدی، حسین، «منجی گرایی در عصر حاکمیت مغولها در ایران»، تاریخ اسلام، شم 54، سال چهاردهم، تابستان 1392ش.
13ـ بایمت اف، لقمان، «پیامدهای یورش مغولان به خراسان و ماوراء النهر»، کیهان فرهنگی، شم 157، آبان 1378ش.
14ـ ــــــــــــــــــــ «مبارزات مردم ماوراء النهار در برابر بیداد مغولان»، کیهان فرهنگی، شم 172، بهمن 1379ش.
15ـ بدار، لوک. و دیگران، روانشناسی اجتماعی، ترجمۀ حمزۀ گنجی، تهران، ساوالان، 1380ش.
16ـ بهار، محمد تقی، سبک‌شناسی، تهران، امیر کبیر، 1355ـ1356ش.
17ـ بیضاوی، عبدالله، نظام التواریخ، به کوشش بهمن میرزا کریمی، تهران/ انزلی، علمی/ اقبال، 1313ش.
18ـ پاکتچی، احمد، «علوم و معارف دینی در بغداد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد دوازدهم، تهران، 1383ش.
19ـ پرگاری، صالح، «چاو، نماد بحران در سیاست دینی ایلخانان»، فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، سال دوازدهم، شم 43، پاییز 1381ش.
20ـ پیری، محمد و آذر نیوشه، عباسعلی، «بررسی زمینه‌های تاریخی روابط مغولان با مسیحیت و جهان غرب در پرتو منابع و تحقیقات جدید»، پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، شم 3، پاییز و زمستان 1387ش.
21ـ ترکمنی آذر، پروین، «موقعیت شیعیان ایران در دورۀ ایلخانان»، شناخت، شم 31، پاییز 1380ش.
22ـ تلاوری، پگاه و طهماسبی، فریدون، «تحلیل تشبیهات و استعارات تاریخ جهانگشای جوینی»، فنون ادبی، شم 5، پاییز و زمستان 1390ش.
23ـ جلیل تقویان، مصطفی، «صورت گرایی و تاریخ جهانگشای جوینی»، نقد ادبی، شم 21، بهار 1392ش.
24ـ جوینی، عطا ملک بن محمد، تاریخ جهانگشا، به کوشش محمد قزوینی، تهران، افراسیاب، 1382ش.
25ـ خاتمی، احمد، شرح مشکلات تاریخ جهانگشای جوینی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی پایا، 1373ش.
26ـ خواندمیر، غیاث‌‌‌الدین بن همام‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتابخانۀ خیام، 1333ش.
27ـ دارابی‌پور، مهدی، «بودایی‌گری و مسیحیت در دورۀ مغول»، تاریخ پژوهی، شم 28ـ29، پاییز و زمستان 1385ش.
28ـ ذکاوتی قراگوزلو،ـ علیرضا، «شرح مشکلات تاریخ جهانگشای جوینی»، نشر دانش، شم 85 ـ86، آذر و اسفند 1373ش.
29ـ رادفر، ابوالقاسم و مقصودی، مرتضی، «بازتاب شاهنامه در تاریخ جهانگشای جوینی»، کهن نامۀ ادب پارسی، شم 3، بهار و تابستان 1390ش.
30ـ رشیدالدین فضل الله همدانی، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، 1367ش.
31ـ رنجبر، روح الله و دیگران، «بازتاب تغییر معیشت مغول در معماری عصر ایلخانان»، تاریخ نامۀ ایران بعد از اسلام، سال سوم، شم 5، پاییز و زمستان 1391ش.
32ـ زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، 1343ش.
33ـ سعدی، مصلح الدین بن عبدالله، بوستان، ضمن کلیات سعدی، به کوشش محمد علی فروغی، تهران، امیر کبیر، 1369ش.
34ـ ــــــــــــــــــــ قصاید، ضمن کلیات سعدی (رک: منبع پیشین).
35ـ سورین، ورنر و تاناکارد، جیمز، نظریه‌‌‌های ارتباطات، ترجمۀ علیرضا دهقان، تهران، 1381ش.
36ـ شرفی، محبوبه، «اندرزنامه نویسی سیاسی در عصر ایلخانی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال سوم، شم 10، پاییز 1390ش.
37ـ ــــــــــــــــــــ «بازتاب اندیشۀ مشیّت الاهی در تاریخ نگاری عصر ایلخانی»، جستارهای تاریخی، سال چهارم، شم 2، پاییز و زمستان 1392ش.
38ـ شیرین زبان آذر، الهام، «اوضاع پزشکی در دورۀ مغول»، تاریخ پژوهی، شم 49، زمستان 1390ش.
39ـ صفری، جهانگیر و حسینی، مجتبی، «گزاره‌های ناسازگار در تاریخ جهانگشای جوینی»، شناخت، شم 57، بهار 1387ش.
40ـ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، به کوشش طارق بن عوض الله و عبدالمحسن حسینی، قاهره، دار الحرمین، 1415ق/ 1995م.
41ـ عبادی، مهدی و آهنچی، آذر، «بازخوانی رسمیت یافتن تشیع در ایران عصر اولجایتو»، شیعه شناسی، شم 30، تابستان 1389ش.
42ـ ـــــــــــــــــــ «تأملی در تسامح مذهبی مغولان در ایران»، تاریخ و تمدن اسلامی، شم 8، پاییز و زمستان 1387ش.
43ـ عباسی، جواد، «سالشمار رسمی شدن تشیع در عصر حکومت ایلخانان»، شناخت، شم 51، پاییز 1385ش.
44ـ عباسی، محمود، «صفت و گروه وصفی در تاریخ جهانگشای جوینی»، پژوهشنامۀ ادب غنایی، شم 6، بهار و تابستان 1385ش.
45ـ عرب احمدی، امیر بهرام، «نمادهای هویت ملی و حاکمیت مغولها در ایران»، تاریخ روابط خارجی، شم 40، پاییز 1388ش.
46ـ علوی زاده، فرزانه و دیگران، «نقش ابیات شاهنامه در انسجام متنی تاریخ جهانگشا»، جستارهای ادبی، شم 171، زمستان 1389ش.
47ـ قراگوزلو، محمد، «مروری بر نتایج یورش مغولان»، کیهان فرهنگی، شم 153، تیر 1378ش.
48ـ قریشی، زیبا و خاتمی، احمد، «افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی در تاریخ جهانگشای جوینی»، تاریخ ادبیات، شم 70، بهار و تابستان 1391ش.
49ـ قزوینی، محمد، مقدمه بر تاریخ جهانگشای جوینی، ج 1، تهران، هرمس، 1387ش.
50ـ کرج، دیوید و کراچفیلد، ریچارد اس. و بلاکی، اجرتون ال.، فرد در اجتماع، ترجمۀ محمود صناعی، تهران، فرانکلین، 1347ش.
51ـ کروولسکی، دروتیا، «احیای نام ایران در عهد ایلخانان مغول»، ترجمۀ علی بهرامیان، تاریخ روابط خارجی، شم 1، زمستان 1378ش.
52ـ گراوند، علی و شهبازی، فتحعلی، «نگاهی به آراء و عقاید و زمینه‌های بروز و ظهور فرقۀ حروفیه»، هفت آسمان، شم 55، سال چهاردهم، پاییز 1391ش.
53ـ کریمی، یوسف، روانشناسی اجتماعی، تهران، ارسباران، 1384ش.
54ـ محمودی، خیرالله، «تأملی در چند واژۀ مبهم تاریخ جهانگشای جوینی»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شم 44، پاییز 1384ش.
55ـ محمودی، مریم، «اقتباس و تضمین آیات قرآن در تاریخ جهانگشای جوینی»، فدک، سال اول، شم 2، بهار 1389ش.
56ـ مستعلی پارسا، غلامرضا و دیگران، «چهرۀ چنگیز در تاریخ جهانگشای جوینی»، تاریخ پژوهی، شم 46ـ47، بهار و تابستان 1390ش.
57ـ مستقیمی، مهدی، «انگیزه‌های تاریخ نگاری در عصر مغول»، نامۀ تاریخ پژوهان، شم 5، بهار 1385ش.
58ـ مقدسی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، به کوشش مهیب بن صالح بورینی، زرقاء، مکتبة المنار، 1410ق/ 1989م.
59ـ موسوی، مصطفی، «واژگان ترکی و مغولی تاریخ جهانگشای جوینی»، آینۀ میراث، شم 30ـ31، پاییز و زمستان 1384ش.
60ـ نعیمی، سهیلا، «واقعۀ اترار در منابع تاریخی دورۀ مغول»، رشد آموزش تاریخ، شم 38، بهار 1389ش.
61ـ نگهی، مرجان، «یاسا و اثر آن بر نظام حقوقی ایران در عصر مغول»، رشد آموزش تاریخ، شم 22، بهار 1385ش.
62ـ واعظ، سعید، «اشعار عربی تاریخ جهانگشای جوینی»، متن پژوهی ادبی، شم 25، پاییز 1384ش.
63ـ همتی گلیان، عبدالله، «تکاپوهای غرب مسیحی به منظور جلب مغول علیه شرق اسلامی»، مطالعات اسلامی، شم 45ـ46، پاییز و زمستان 1378ش.
64ـ یارمحمدی، تکتم، «تحولات جمعیتی خراسان از آغاز حملات مغول تا تأسیس حکومت ایلخانی (616ـ654ق)»، تاریخ پژوهی، شم 40ـ41، پاییز و زمستان 1388ش.
65ـ یزدان پرست، حمید، «صلیب و صنم: درآمدی بر همراهی و همدلی صلیبیون و مغولان در تازش به ایران و جهان اسلام»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شم 263ـ264، مرداد و شهریور 1388ش.
66ـ یوسفی‌فر، شهرام و محمدی، محمد حسین، «بررسی چگونگی تأثیرگذاری باورهای مذهبی عصر سلجوقی بر زندگی اجتماعی شهر ری»، جستارهای تاریخی، شم 1، بهار و تابستان 1389ش.
67ـ Crocker, Jennifer, & Bylsma, Wayne H., “Self-Esteem,” The Blackwell Encyclopedia of Social Psychology, ed. T. S. R. Manstead, & M. Hewstone, Massachusetts, Blackwell, 1999.
68ـ Duval, S. & V. D. Duval, Consistency and Cognition, New Jersey/ London, Lawrence Erlbaum Associates, 1983.
69ـ Feather, N. T., “Attribution of Responsibility and Valence of Success and Failuer in Relation to Initial Confidence and Task Performance,” Journal of Personality and Social Psychology, vol. XIII, no. 2, 1969.
70ـ Festinger, L., A Theory of Cognitive Dissonance, California, Stanford University Press, 1957.
71ـ Gibbons, F. X. et al., “Cognitive Reactions to Smoking Relapse: The Reciprocal Relation Between Dissonance And Self-Esteem,” Journal of Personality and Social Psychology, no.72, 1997.
72ـ Heider, F., The Psychology of Interpersonal Relations, NewYork, 1958.
73ـ Jones, E. E. & Harris, V. A., “The Attribution of Attitudes”, Journal of Experimental Social Psychology, no.3, 1967.
The Gale Encyclopedia of Psychology, ed. B. B. Strickland, New York, Gale, 2000.
