تجربه ی جریان بازآفرینی فرهنگ مبنا در محله ی سنگ سیاه، الگویی برای احیاء بافت های تاریخی

الموضوعات :

مجتبی ملکیان بهابادی ¹ (دانش‌آموخته، کارشناسی ارشد شهرسازی، رئیس هیات مدیره و مدیر بخش شهرسازی مهندسین مشاور نگارستان ماهور، شیراز، ایران)
سعید زنگنه شهرکی ² (استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران)
بهامین سادات بدیهی ³ (دانش‌آموخته، کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، شیراز، ایران)

تاريخ الإرسال : 29 الجمعة , ذو القعدة, 1442 تاريخ التأكيد : 10 الإثنين , ربيع الأول, 1445 تاريخ الإصدار : 19 الخميس , جمادى الأولى, 1446

الکلمات المفتاحية: بافت تاریخی, بازآفرینی, بازآفرینی فرهنگ‌مبنا, محله‌ی سنگ سیاه, ارائه‌ی الگو,

ملخص المقالة :

بافت تاریخی هر شهر نه تنها گنجینه‌ی ماندگار فرهنگی و هنری آن شهر است، بلکه بخش مهمی از ماهیت آن شهر را در دل خود دارد؛ می‌توان گفت که حفاظت از این بافت در اصل حفاظت از ماهیت شهر است. در نتیجه تاکنون روش‌های گوناگونی جهت حفظ و نگهداری این بافت‌ها ارائه شده است. هدف از این پژوهش تبیین چگونگی مداخله‌ی جریان بازآفرینی فرهنگ‌مبنا در بافت‌های ناکارآمد شهری و ارائه الگویی جهت حفاظت پویا از بافت‌های تاریخی با بهره‌گیری از دیدگاه‌های این تفکر است. در این راستا، نه تنها به بررسی رویکردهای موجود در بازآفرینی پرداخته شده، بلکه با تحقیق در مورد یکی از بازآفرینی‌های موفق در بافت تاریخی شیراز (محله‌ی سنگ سیاه) الگویی تلفیقی با نگرش فرهنگ‌مبنا ارائه شده است. برای رسیدن به این هدف از روش‌های میدانی و کتابخانه‌ای استفاده شده است که مهم‌ترین آنها مطالعه‌ی اسناد بالادستی، مشاهده در محل و انجام مصاحبه با 17 نفر از افراد دخیل در بازآفرینی محله‌ی سنگ سیاه بود. الگوی به دست آمده شامل ده مرحله است که جوانب اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را پوشش می‌دهد. این مدل نه‌تنها در نظریه تمام جوانب را پوشش داده، بلکه در عمل نیز کارایی خود را ثابت کرده و به دلیل ماهیت منطعف خود این امکان را فراهم می‌کند که در سایر شهرها و بافت‌های تاریخی نیز مورد استفاده قرار گیرد. اهمیت این پژوهش را می‌توان در دو نکته مورد توجه قرار داد. یکی بررسی جوانب بازآفرینی فرهنگ مبنا با هدف کاربری کردن این رویکرد و نجات آن از نگرشی صرفا شعاری در برنامه‌ریزی‌شهری. و دیگری ارائه الگویی جهت اجرای روند بازآفرینی فرهنگ‌مبنا در محلات شهری با رویکردی منعطف و دربرگیرنده ابعاد مختلف.

نص كامل:



 

تاريخ دريافت:

تاريخ پذیرش:

 

 

 

چکیده 

بافت تاریخی هر شهر نه تنها گنجینه­ی ماندگار فرهنگی و هنری آن شهر است، بلکه بخش مهمی از ماهیت آن شهر را در دل خود دارد؛ می­توان گفت که حفاظت از این بافت در اصل حفاظت از ماهیت شهر است. در نتیجه تاکنون روش­های گوناگونی جهت حفظ و نگهداری این بافت­ها ارائه شده است. هدف از این پژوهش تبیین چگونگی مداخله­ی جریان بازآفرینی فرهنگ­مبنا در بافت­های ناکارآمد شهری و ارائه الگویی جهت حفاظت پویا از بافت­های تاریخی با بهره­گیری از دیدگاه­های این تفکر است. در این راستا، نه تنها به بررسی رویکردهای موجود در بازآفرینی پرداخته شده، بلکه با تحقیق در مورد یکی از بازآفرینی­های موفق در بافت تاریخی شیراز (محله­ی سنگ سیاه) الگویی تلفیقی با نگرش فرهنگ­مبنا ارائه شده است. برای رسیدن به این هدف از روش­های میدانی و کتابخانه­ای استفاده شده است که مهم­ترین آنها مطالعه­ی اسناد بالادستی، مشاهده در محل و انجام مصاحبه با 17 نفر از افراد دخیل در بازآفرینی محله­ی سنگ سیاه بود. 

الگوی به دست آمده شامل ده مرحله است که جوانب اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را پوشش می­دهد. این مدل نه­تنها در نظریه تمام جوانب را پوشش داده، بلکه در عمل نیز کارایی خود را ثابت کرده و به دلیل ماهیت منطعف خود این امکان را فراهم می­کند که در سایر شهرها و بافت­های تاریخی نیز مورد استفاده قرار گیرد. 

اهمیت این پژوهش را می­توان در دو نکته مورد توجه قرار داد. یکی بررسی جوانب بازآفرینی فرهنگ مبنا با هدف کاربری کردن این رویکرد و نجات آن از نگرشی صرفا شعاری در برنامه­ریزی­شهری. و دیگری ارائه الگویی جهت اجرای روند بازآفرینی فرهنگ­مبنا در محلات شهری با رویکردی منعطف و دربرگیرنده ابعاد مختلف.

واژه­گان کلیدی :بافت تاریخی، بازآفرینی، بازآفرینی فرهنگ­مبنا، محله­ی سنگ سیاه، ارائه­ی الگو.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه 

  بیان مسأله 

  ایران سرزمینی است با قدمت تاریخی زیاد، قدمت شهرنشینی در این سرزمین در بخش­هایی، مانند شوش، به بیش­از ده هزار سال می­رسد(MohammadianFar,2010:8) . بیشتر شهرهای پر جمعیت و مراکز استان­های امروزِ ایران نیز با داشتن پیشینه­ی تاریخی هنوز بافت تاریخی خود را، عمدتاً در مراکز شهر، حفظ کرده­اند. بافت تاریخی با داشتن ویژگی­های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی خاص خود انعکاسی را از هر شهر تاریخی ارائه می­دهد. مفاهیمی همچون هویت، خوانایی، نمایانی، سازگاری و بسیاری از مفاهیم دیگر از ویژگی­های این بافت ها به شمار می­روند (Kalantari & PorAhmad,2005:231).

در چند دهه­ی اخیر، رشد شتابان شهرنشینی و به تبع آن توسعه و گسترش بی­رویه­ی شهرها، چالش­های جدیدی را فراروی سکنه و مدیریت شهری گسترده است. این مشکلات در بافت­های تاریخی نمود واضح­تری دارند، به گونه­ای که تبعات منفی کمبودهای ساختاری و عملکردی هسته­های قدیمی و تاریخی شهرها بر حوزه­های مختلف، در سال­های اخیر توجه گروه­های ذی­ربط را به لزوم ساماندهی و احیای بافت یاد شده معطوف ساخته است (Mousavi,2006:2). از جمله این چالش­ها می­توان به موارد زیر اشاره کرد: وجود عناصر ناهمخوان شهری، عدم تأمین سرانه­ی خدمات شهری مطلوب، فقدان سلسله­مراتب مناسب در شبکه­ی ارتباطی و عدم امکان نفوذپذیری به داخل بافت ارگانیک، کاربری_های ناسازگار و جاذب ترافیک، وجود فضاهای بی­دفاع رها شده، قرارگیری برخی قسمت­های بافت در حریم آثار تاریخی و ضوابط نارسای ساخت­و­ساز در آن و نهایتاً خروج تدریجی سرمایه و فعالیت و جایگزینی کارکرد سکونتی با کیفیت بسیار نازل (PourAhmad et.al,2010:74). 

در راستای چالش­های ذکر شده، مدیریت شهری امروزه به عملی بودن رویکرد بازآفرینی شهری در مقایسه با سایر نظریه­های مرمت شهری رسیده است. بازآفرینی شهری فرآیندی است که به خلق فضای شهری جدید با حفظ ویژگی­های اصلی فضایی (کالبدی و فعالیتی) منجر می­شود. در این اقدام فضای شهری جدیدی احداث می­شود که ضمن شباهت­های اساسی با فضای شهری قدیم، تفاوت­های ماهوی و معنایی را با فضای قدیم به نمایش می گذارند (Habibi & Maghsoudi,2007:5). نگرش بازآفرینی فرهنگ­مبنا با تکیه بر فرهنگ سکنه بافت ها امروزه به عنوان یکی از جدیدترین و کاربردی­ترین نگرش­های مرتبط با این موضوع است.

هسته­ی مرکزیِ بافت تاریخی شهر شیراز نیز با برخورداری از عناصر ارزشمند متعدد، ظرفیت­های بالایی برای بالفعل کردن خلاقیت را از طریق ایجاد تعاملات و برهم­کنش­های فضایی دارد. اگرچه فشارهای ناشی از گسترش شهر، غفلت از بافت تاریخی و نگاه موزه­ای به فضاها و عناصر تاریخی در دوره­های گذشته، سبب قطع ارتباط این عناصر با زندگی مردم شهر شده است، به نظر می­رسد استفاده از بازآفرینی شهری "فرهنگ­مبنا" و اشاعه­ی آن می­تواند هم به نیازهای توسعه­ای شهر در معنای بسیط خود پاسخ دهد، و هم موجب صیانت از میراث شهری و حفاظت از ساختارها و کارکردهای تاریخی و هویت­آفرین شهری باشد (Lotfi,2011:48).  

همان­طور که پیش­تر اشاره شد، بافت­های تاریخی شهرهای ایران در عین برخورداری از غنای کالبدی-فیزیکی و فرهنگی زیاد، با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می­کنند. از این رو مدیریت شهری در پی یافتن بهترین روش، بازآفرینی شهری به الگوهایی متکی بر مشارکت با مردم روی آورده است. در تعریف نسبتاً جامع از مشارکت آن را شرکت فعالانه­ی انسان­ها در حیات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و به طور کلی تمامی ابعاد حیات می­دانند. امروزه توسعه­ی پایدار را در پناه توسعه­ی مشارکتی می­جویند و از آن به عنوان هدف و وسیله­ی توسعه یاد می­کنند(Taleb,2017:556) .  با این وجود، متاسفانه شهرسازی ایران در مواردی که داعیه­ی مشارکتی بودن دارد، کاملاً منطبق با شرایط مشارکت شعاری است و هنوز با اولین مراحل مشارکت واقعی فاصله­ی زیادی دارد (Habibi & SaeediRezvani,2005:23).  مشارکت شعاری در واقع مشارکت محسوب نمی­شود بلکه ادعای داشتن مشارکت است. نیت اصلی، نه تامین منافع مردم، بلکه تامین منافع مراجع برنامه­ریزی است. علت اصلی توسل به مشارکت، کسب مشروعیت برای طرح و کاهش مقاومت مردم در برابر آن و در نتیجه سهولت اجرای طرح است (Habibi & SaeediRezvani,2005:23). 

موفقیت رویکرد مشارکتی در بازآفرینی در کنار شعاری شدن این رویکرد، ضرورتِ یافتن راهکاری عملیاتی از رویکرد مشارکتی را برای نگهداری و بهبود بافت­های ارزشمند تاریخی شهری به ما ثابت می کند. بیشتر مدل­های حال حاضر در بحث بازآفرینی ،در صورتی که به اجرا برسند، در حد ایجاد تسهیلات سطحی (مانند کف­سازی، جداره­سازی و...) باقی می­مانند؛ و این در حالی است که برنامه­ریزی کافی برای سایر جنبه­های بازآفرینی به­علاوه­ی حفظ و نگهداری تسهیلات ایجاد شده وجود ندارد. پژوهش حاضر قصد دارد با بررسی یکی از الگوهای اجرایی موفق به تولید مدلی پیشنهادی در این زمینه بپردازد؛ مدلی که در عین کاربردی بودن، انعطاف بالایی دارد و با شهرها و محله­های مختلف انطباق پذیر است. با توجه به عدم موفقیت طرحه­های احیای بافت­های تاریخی و ناکارآمد در ایران طی چند دهه­ی اخیر، این پژوهش به بررسی و معرفی مدلی از بازآفرینی فرهنگ­مبنا در بافت تاریخی شیراز پرداخته است که در محدوده­ی گذر سنگ سیاه به کار برده شده است. به بیان دیگر، می­توان گفت هدف از این پژوهش تبیین چگونگی مداخله­ی جریان بازآفرینی فرهنگ­مبنا در بافت­های ناکارآمد شهری و ارائه­ی الگویی جهت حفاظت پویا از بافت­های تاریخی با بهره­گیری از دیدگاه­های این تفکر است. 

هرچند سراسر بافت تاریخی شیراز مملو از گنجینه­های فرهنگی و تاریخی است، محله سنگ سیاه از آن جهت بررسی شده که در گذر اصلی آن تعداد بسیاری آثار تاریخی و اماکن مذهبی قرار گرفته است که با برخورداری از میراث معماری خاص شیراز مانند یک گنجینه­ی شهری است. از جهتی دیگر تا زمانی که بازآفرینی در این محدوده انجام نشده بود، سنگ سیاه هم مانند سایر بخش­های بافت تاریخی در حال دست و پنجه نرم کردن با مشکلات بی­شمار ازجمله فرسودگی، خالی شدن از سکنه­ی بومی و هجوم مهاجران با پیش­زمینه­های فرهنگی متفاوت، رکود اقتصادی، رواج فروش مواد مخدر و غیره بود. این در حالی است که اجرای رویکرد بازآفرینی فرهنگ­مبنا باعث شده که این محله نه­تنها خود بهبود یابد، بلکه روح تازه ای به کل پیکره بافت تاریخی شیراز بدمد.

مبانی نظری 

بافت تاریخی شهر 

بافت در شهرسازي عبارت اسـت از مفهـوم فضـایی ارگانیک و هم­پیوند که در طول دوران حیات شهري در داخل محدود­ه­ی شهر یا حاشیه­ی آن در پیوند با شـهر شکل گرفته باشد. بافـت مـی­توانـد از بناهـا، راه­هـا، فضاها، تأسیسات و تجهیزات شهري و یـا ترکیبـی از آنها تشکیل شده باشد (Shafaee,2005:6). اهمیت بافت شهری را می­توان به عنوان یک کل برای درک شهر ابراز کرد(Veldpaus et.al, 2013,5).  بافت­های تاریخی، یکی از بخش­های مهم شهرها هستند که نقشی اساسی در مسیر تحول ساختار فضایی-کالبدی شهرها دارند (PourAhmad & Ahmadifard,2018:77). این بافت­ها که عمدتاً در مراکز شهرها قرار دارند و نمایانگر منبعِ عظیمی از منابع اقتصادی و انسانی برای کل شهر هستند، چالش­های جدی در زمینه­ی توسعه شهری ازجمله فقر، مسکن ناکافی، شرایط نامناسب زندگی، فقدان فرصت­های شغلی و محرومیت از جریان اصلی فرایند توسعه­ی شهری را تجربه می­کنند(Historical district for all India,2010).   

بازآفرینی فرهنگ مبنا

با هدف نجات بافت­های فرسوده و قدیمی شهر طی قرون مختلف اقدام­های متنوعی انجام گرفته است که از آن بین می­توان به اقدامات اجرایی شدید، مانند تخریب کامل و بازسازی (مانند آنچه توسط هوسمان در پاریس قرن نوزدهم صورت گرفت) تا اقدامات بسیار سطحی مانند به­سازی معابر و جداره­ها اشاره کرد. سیاست بازآفرینی شهری یکی از این الگوهای اقدام است که با اجرای ناموفق طرح­های به­سـازی و نوسـازی شـهری و بـه دنبـال پایداری در برنامه­ریزی شهری مورد توجه قرار گرفت (Meshkini et. al,2016:551).

بازآفرینی شهری به­مثابه روایتی فراگیر و یکپارچه از مرمت شهری، جریانی است که از یک­سو به تمامی وجوه و محدودیت­های امر توسعه در بطن شهر موجود توجه می­کند و از سوی دیگر به تدارک فرصت و استفاده از هر فرصتی برای تبدیل کردن آن به ابزار یا راهی برای رسیدن به توسعه می­پردازد (Lotfi,2011:48). بازآفرینی با از بین بردن عوامل منفی باعث بهبود محیط و از سوی دیگر منجر به خلق عوامل مثبت می­شود(Ki.et,al2010:278). در این زمینه ذکر این نکته ضروری است که سیاست بازآفرینی شهری در درجه­ی اول با پویایی نهایی و سازمانی در مدیریت تغییر شهری سروکار دارد(Roberts,2003:21). و صرف توجه به بازآفرینی در مرحله برنامه­ریزی منجر به عملیاتی شدن آن نخواهد شد. رویکرد بازآفرینی مشارکت مردم را به عنوان یکی از رکن­های اصلی در نظر دارد، و در تمامی مراحلِ طرح­های شهری، برنامه­ریزی و اجرا، به مردم توجه داردJenkins,1998:114)  (Hall & Jenkins.

پیشینه پژوهش 

با تأمل در منابع و بازخوانی سیر تحول بازآفرینی شهری، می­توان رویکردهای اصلی را، که تا به امروز برای بازآفرینی شهری وجود داشته است، در شش محور اصلی خلاصه کرد شامل : 1- فرهنگ­مبنا، 2-محیط­زیست­مبنا، 3-طراحی­مبنا، 4-اقتصادمبنا، 5-اجتماع­مبنا، 6-قانون­مبنا (Lotfi,2011:48). از دهه­ی 1980 به بعد، بازآفرینی مبتنی بر فرهنگ یا بازآفرینی فرهنگ­مبنا، پروژه­های بازآفرینی سراسر اروپا را به صورت موج عظیمی تحت تاثیر قرار داده است، و بازآفرینی فرهنگ­محور و استفاده از سرمای­های فرهنگی را به عنوان گزینه­ای موفق در عرصه­ی مرمت و به­سازی و نوسازی شهری مطرح کرده است (Kearns & Philo,1993:14). در این برداشت تازه، از این واقعیت که شهرها برای دوره­های طولانی، عرصه­های تولید فرهنگ و بسترهای نوآوری­های فرهنگی بوده­اند و ذائقه­ی هنری، سلیقه و گرایش به انواع مُد، در آنها تکوین یافته است، بهره برداری شده؛ و از آنجایی که علیرغم تغییر بسیاری از سازوکارهای اقتصادی، جریان ایجاد ذائقه و تغییر مُد بیش از همیشه در آنها حضور دارد، بر امکان استفاده از همین نقش تاریخی به عنوان راهبردی اساسی در ادامه حیات شهرها تاکید شده است (Lotfi,2011:49).  در این مدل، فعالیت­های فرهنگی به عنوان کاتالیزور و موتور بازآفرینی به حساب می­آیند (Safdari et.al,2013:27). لازم به ذکر است که بازآفرینی فرهنگ­مبنا در دسته­ی بازآفرینی­های مبتنی بر مشارکت قرار می­گیرد. در جدول پیش­رو چگونگی مشارکت فرهنگ در زمینه­های مختلف بازآفرینی به صورت خلاصه آمده است.

 

جدول شماره­ی­ 1. مشارکت فرهنگ در زمینه­های مختلف بازآفرینی

زمینه­ی مشارکت فرهنگ در بازآفرینی	نتیجه
مشارکت فرهنگ در بازآفرینی کالبدی	استفاده­ی مجدد از ابنیه­ی خالی؛ ارتقاء کیفیت محیط­زیست؛ استفاده­ی فزاینده­ی عمومی از فضا که منجر به کاهش نابودی اموال عمومی و افزایش امنیت می­شود؛ احساس غرور در یک مکان؛ توسعه­ی فضای کار/زندگی و با کاربری مختلط؛ به­کارگیری هنرمندان در گروه­های طراحی؛ ادغام ایده­های فرهنگی در برنامه­های آینده
مشارکت فرهنگ در بازآفرینی اقتصاد	سرمایه­گذاری درونی (نیروهای بخش خصوصی/عمومی)؛ خرج کردن پول بیشتر (تمایل به پرداخت بیشتر) توسط ساکنین و بازدیدکنندگان؛ اشتغال­زایی مستقیم و غیر­مستقیم/ ایجاد درآمد؛ نگه­داشتن افراد تحصل­کرده در محل (هنرمندان/خلاقان)؛ تنوع مشاغل و نیروی کار (سطح مهارت­ها)؛ محرک توسعه در مناطق کسب­وکار، مراکز خرده­فروشی و تفریحی جدید؛ مشارکت روزافزون بخش خصوصی و عمومی و گروه­ها و انجمن­های داوطلبانه؛ مشارکت­های بیشتر در بخش­های فرهنگ محلی (که به افزایش تمایل به پرداخت منجر شود)؛ افزایش قیمت املاک و مستغلات (مسکونی و اداری)
مشارکت فرهنگ در بازآفرینی اجتماعی	غییر نگرش و ادراک ساکنین از محل سکونت خویش؛ تقویت اعتماد­به­نفس و اشتیاق در افراد؛ ابراز صریح­تر ایده­ها و نیازهای فردی و جمعی؛ افزایش فعالیت­های داوطلبانه؛ بهبود و افزایش سرمایه­ی اجتماعی، معیارها و شبکه­هایی که عملکرد جمعی را ممکن می­سازند؛ تحول و دگرگونی اعتبار یک مکان و ساکنین آن؛ مشارکت بخش­های خصوصی/عمومی و گروه­های داوطلبانه؛ دست­یابی به سطح آموزش بالا

Source: Ayat,2009:96

روش پژوهش 

شیوه­ی انجام پژوهش حاضر، به لحاظ روش، توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف کاربردی است. اطلاعات مد نظر هم از منابع متنوع کتابخانه­ای و طرح­های بالادستی مرتبط با بازآفرینی شهری جمع­آوری و تحلیل شده است؛ و هم بخشی از  مطالعات  به صورت مشاهده و مصاحبه در محدوده­ی گذر سنگ سیاه صورت گرفته است. در بخش مشاهده به بررسی نتایج اقدامات صورت گرفته در محله پرداخته شده که در بخش یافته­ها در غالب عکس به نمایش در آمده است؛ و اقدامات انجام شده در این پهنه با محوریت بازآفرینی فرهنگ­مبنا بررسی شده­اند.

در بخش مصاحبه، با 17 نفر از  افرادی که در روند بازآفرینی این محله همکاری داشته­اند جهت شکل­دهی به الگوی پیشنهادی، مصاحبه­ی نیمه­ساختار­یافته انجام شده است. نام و سِمت این افراد را می­توان در پیوست شماره­ی یک مشاهده کرد. این نوع مصاحبه که در تحقیقات کیفیِ اجتماعی مورد استفاده قرار می­گیرد، بین دو حد نهایی ساختاریافته و بدون­ساختار قرار می­گیرد که به آن مصاحبه­ی عمیق هم می­گویند. در مصاحبه­ی نیمه­ساختار­یافته از تمام پاسخگو­ها سوال­های مشابهی پرسیده می­شود، اما آنها آزادند که پاسخ خود را به هر طریقی که مایلند ارائه دهند. در این مورد مسئولیت رمزگردانی پاسخ­ها و طبقه­بندی آنها بر عهده­ی محقق است. در بخش مصاحبه، برای شناخت روندِ به کار برده شده در محله­ی سنگ سیاه  و نهایتاً شکل­دهی به الگوی مناسب، به­ویژه از معیارهای مشارکت فرهنگ­مبنا در زمینه­های مختلف، در جدول شماره­ی یک، استفاده شده است.

در آخر، با توجه به هر دو نوع مطالعه­، معیارهایی جهت شکل­دهی به بازآفرینی فرهنگ­مبنا استخراج شده و در نهایت راهبردهای بازآفرینی متناسب با این معیارها جهت ارتقاء کیفیت بافت، حفظ عناصر باارزش و اتصال آنها به یکدیگر در غالب نمودار ارائه شده است.

قلمرو جغرافیایی پژوهش

بافت قدیم به عرصه­هایی از محدوده­ی قانونی شهرها اطلاق می­شود که قبل از سال 1300 شمسی شکل گرفته است. در واقع، منظور زمانی است که هنوز تغییرات و تحولات تکان­دهنده و دگرگون کننده دوران پهلوی اول شروع نشده و مداخله در این بافت­ها باید با دیگر مناطق شهر متفاوت باشد (Pourgalvik et.al,2013:4). به عبارتی، این نوع از بافت به دور هسته­ی تاریخی تنیده شده است و انتهای مرحله­ی زمانی و شکل­گیری آن به دوران قاجار می­رسد (Habibi et.al,2007:68).  

 بافت تاریخی شهر شیراز با 370 هکتار وسعت، به عنوان یکی از گستره­های مهم شهری در کشور به شمار می­آید که دربرگیرنده­ی آثار و بازمانده­های قرون 3 تا 14 هجری قمری است (Hekmatnia & Ahmadi,2016:4). این محدوده­ی باارزش  شهری همان­طور که در بازنگری طرح تفصیلی بافت تاریخی شیراز بیان شده، بخشی با پتانسیل­های فراوان است. از پتانسیل­های این بافت می توان به موارد زیر اشاره کرد: قطب معنوی شهر و قطب زیارتی در سطح ملی؛ پهنه­ی برتر در حوزه­ی گردشگری و فراغت در سطح ملی؛ کانون انباشت خاطرات جمعی و ارزش­های  تاریخی شهر شیراز؛ بخشی از بازار مرکزی شهر شیراز؛ برخوردار از عرصه­های پشتیبان توسعه؛ دارای الگوهای نهادینه شده­ی مرمت و پایش دائمی (Pardaraz,2010). این بافت نه­تنها نشان دهنده سلیقه و علم گذشتگان است، بلکه ارزش میراثی دارد و حفاظت و نگهداری از آن در اصل حفاظت از هویت شهر است. محدوده­ی مورد بررسی در پژوهش حاضر، مربوط به محله­ی اطراف گذر تاریخی سنگ سیاه است؛ از این رو ابتدا این گذر معرفی می­شود.

با توجه به بررسی­های انجام شده در زمینه­های گوناگون و با در نظر گرفتن معیارهای مختلف تاریخی، کالبدی و فضایی، کارکردی و همچنین شبکه معابر، تعدادی از محورهای موجود در بافت تاریخی واجد ارزش­های ویژه بوده و ضمن در نظر گرفتن نقش­های گذشته و حال و همچنین عملکرد آنها در سلسله­مراتب، به عنوان گذرهای تاریخی معرفی می­شوند (Pardaraz,2010:53). در محدوده­ی بافت تاریخی شیراز 17 گذر تاریخی تعریف شده که هر کدام ویژگی­های خاص خود را دارند و در پژوهش حاضر گذر سنگ سیاه مورد بررسی قرار گرفته است.

این گذر در محدوده­ی غرب بافت تاریخی، حد فاصل میدان شاه و محله­ی سنگ سیاه، واقع شده که از جنوب به بلوار سیبویه و از شمال به خیابان پیروزی منتهی می­شود. طول تقریبی گذر 810 متر و جهت غالب آن شمال­شرقی-جنوب­غربی است. عرض این معبر بین 2 تا 15 متر در نوسان و متوسط عرض آن 5/3 متر است. آرامگاه سید تاج­الدین غریب در جنوب­غربی بافت تاریخی، به عنوان نقطه­ی ابتدا و بقعه­ی بی­بی دختران به عنوان نقطه­ی انتهایی گذر در محله­ی دربِ مسجد دو کاربری مذهبی آغاز و پایان این گذر محسوب می­شوند. یکی از غنی­ترین گذرهای بافت تاریخی شیراز به لحاظ ارزش­ها و کیفیت­های فضایی و کالبدی و کارکردی، گذر سنگ سیاه است. شاید به ندرت بتوان در بافت تاریخی شیراز و هر بافت مشابه تاریخی، گذری با چنین ظرفیت­ها و قابلیت­های تاریخی و مذهبی پیدا کرد (Pardaraz,2010:11). از جمله ابنیه­ی ارزشمند این گذر می­توان به مجموعه­ی مشیر، مسجد و باغ ایلخانی، بقعه­ی بی­بی دختران، آرامگاه سید تاج­الدین غریب، بقعه­ی سیبویه، کلیسای ارامنه، مسجد میرزا هادی امام و چندین خانه­ی با ارزش تاریخی مانند خانه­ی ضیاییان، خانه سعادت، خانه زارع، خانه معزی و ... اشاره کرد.

 

شکل شماره­ی 1. موقعیت جغرافیایی بافت تاریخی شیراز، گذر سنگ سیاه و محدوده مورد مطالعه در بافت تاریخی، منبع: طرح تفصیلی بافت تاریخی شیراز

همان­طور که در شکل شماره یک می­توان مشاهده کرد، محدوده­ی مورد مطالعه، با نام محله­ی سنگ سیاه در پژوهش حاضر، در اصل با بخش­هایی از محلات عرفی میدان شاه، سر باغ، سردزک و محله سنگ سیاه هم­پوشانی دارد. مساحت این محدوده حدوداً 296000 متر مربع است و نزدیک به چهارده هزار بنا در آن قرار دارد. امروزه این محدوده،  موفق ترین بخش بافت تاریخی شیراز از جهت بازآفرینی، جذب مجدد سکنه، جذب گردشگران و سرمایه­گذاری­های گردشگری محسوب می­شود. در ادامه چگونگی پیشرفت این روند و ارائه­ی الگویی برای رونق بازآفرینیِ سایر بافت­های تاریخی مورد بررسی قرار می­گیرند.

در شکل شماره­ی یک موقعیت نسبی گذرِ اصلی سنگ سیاه در شهر شیراز و موقعیت آن در محلات تاریخی این شهر با خط آبی مشخص شده است. همچنین می­توان تصویر دقیق­تر این گذر با توجه به دو بقعه­ی مذهبی شروع و پایان آن (بی­بی دختران و سید تاج­الدین غریب) به علاوه محدوده­ی اطراف گذر سنگ سیاه را، که با نام محله­ی سنگ سیاه در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است، در این نقشه مشاهده کرد.

یافته­ها و بحث 

روند بازآفرینی فرهنگ­مبنا محله­ی سنگ سیاه: 

طرح توسعه­ی محله­ی سنگ سیاه در سال 1392 درحالی شروع به کار کرد که این محدوده مانند سایر بخش­های بافت تاریخی شیراز، با مشکلات زیادی درگیر بود. عمده­ترین این مشکلات عبارت بودند از: تخریب بی­رویه ابنیه­ی تاریخی و باارزش، عدم انسجام ساختار فضایی-کارکردی بافت، عدم شکل­گیری فضاهای شهری در خور نقش بافت تاریخی در سطح ملی و بین­المللی، عدم انسجام ساختار اجتماعی بافت (امنیت، بهداشت، فرهنگ) و عدم تأمین منابع پایدار درآمدی برای شهر و شهرداری. در نتیجه­ی این شرایط بود که بافت دچار ایست کامل توسعه شده بود.  

با توجه به شرایط موجود، ابتدا لازم است الگویی در جهت موقعیت ابتدایی بافت تاریخی شهر (1392) و روندی که تا رسیدن به موقعیت ایده­آل باید طی کند معرفی شود. برای معرفی الگوی احیای بافت شهری، از الگوی مراحل تکامل شهر ارائه شده توسط پاتریک گدس و لوئیس مامفورد استفاده شد. در این نگرش شهر از 6 مرحله به شرح زیر عبور می کند: نوزاد شهری، شهری، مادر شهری، کلانشهری، تباه شهری و مرده شهری (Farid,2011:8). نگرش مامفورد و گدس از نقطه صفر شروع می­شود، به اوج می­رسد و نهایتاً به نابودی محکوم می شود. اما پژوهش حاضر در سطح شهر نیست و به محله محدود است؛ به­علاوه، نگرش بازآفرینی مد نظر است که قصددارد جلوی روند نابودی بافت را بگیرد. در نتیجه، نگرش کاملاً برعکس و از موقعیت مرده شهری که بدترین حالت است به سمت بهترین موقعیت حرکت خواهد کرد. در این شکل شماره­ی 2 نه تنها به عنوان چگونگی روند احیاء حیات بافت شهری از بدترین حالت (مرگ دائمی بافت) معرفی شده، بلکه مرحله­ی هفتم با عنوان خودشکوفایی را با تمرکز بر آینده درنظر گرفته است.

­­­ 

شکل شماره­ی 2. حیات بافت شهری، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

برای عملیاتی شدن تغییرات بافت، لازم بود حرکت از پایین­ترین سطح به سمت پیشرفت در فاز بندی­های مختلف انجام شود. به همین دلیل در فاز اول که پایه­ی اقدامات نیز محسوب می شود، طرح بازآفرینی محله سنگ سیاه قصد داشت که این محدوده را از سطح  F به سطح D برساند، یعنی سطحی که بعد از آن توسعه و بازآفرینی بافت با ورود بخش خصوصی و هزینه کرد بخش عمومی تا حدی به خودی خود ممکن شود. در فاز دوم از مرحله C به بعد، توسعه حاصل بروز اثرات نشتی فاز اول است و بازیگر اصلی بخش خصوصی می­شود و بخش عمومی تنها نقشی ستادی به خود می گیرد. با این وجود بخش عمومی همچنان نقش مهمی دارد زیرا نقطه­ی شروع امر توسعه در بافت تاریخی با فعالیت و برنامه­ریزی این بخش آغاز می شود.

اقدامات انجام شده­ی فاز یک در محله­ی سنگ سیاه برای حرکت به سمت سطح A و جلوگیری از مرگ دائمی بافت به واسطه کمک ها، پروژه­ها و اقدامات ریشه­ای و ساختاری با سه شاخه­ی اصلی در سال 1392 آغاز و تا سال 1395 ادامه داشت. این شاخه­های اصلی عبارتند از: اقدامات عاجل و فوری، پروژه­های محرک زندگی وطرح­های دارای اثرات نشتی. در این راستا، لازم بود عملکرد طرح­های پیشین جهت احیاء بافت­های تاریخی در ایران مورد بررسی قرارگیرد. به صورت کلی این طرح­ها را می توان در سه دسته­ تقسیم بندی کرد که در جدول شماره­ی 2 به معرفی هر الگو و نکات مثبت و منفی آن پرداخته شده است:

جدول شماره­ی­ 2. الگوهای موجود در امر بازآفرینی بافت تاریخی

الگو	فرض	پیامدهای اصلی
اقدامات عاجل و اضطراری	ساخت مدیریتی و ستادی و توانمندی­های مالی و اجرایی مشابه وضعیت موجود است. ·       بودجه در حد اقدامات عاجل ·       نگاه مدیریتی مسئله محور	1. از دست رفتن فرصت­های توسعه و از بین رفتن ارزش­های میراثی و اجتماعی در کوتاه مدت
اقدامات بازسازی در محدوده‌های وسیع (برنامه پایلوت و پهنه منتخب مرمت و به­سازی)	ساخت مدیریتی و ستادی مشابه وضعیت موجود است؛ اما توانمندی­های مالی و اجرایی نسبت به وضعیت موجود ارتقاءیافته­تر است. ·       بودجه در حد اقدامات نمونه­ای و پایلوت ·       اقدامات عاجل در اولویت قرار دارند ·       تکیه بر برنامه­های موردی و حفظ بخشی از بافت	1. اقدامات صرفاً در محدود­ی پایلوت و پهنه منتخب مرمت و بهسازی باقی می ماند. 2. عدم توانایی در حفظ ارزش­های تاریخی بافت و  بهره گیری از فرصت­های اصلی توسعه 3. بهبود مقطعی حوزه­هایی از بافت و بازگشت تدریجی مسائل در طول زمان
بافت به مثابه­ی عرصه نوسازی و توسعه گسترده	پاسخ سریع به مسئله­ی کیفیت سکونت و فرسودگی از طریق مداخله­های گسترده و بازسازی بافت. نگاه در این الگو ظاهراً مبتنی بر ارائه­ی راهکاری سریع و اجرایی برای حل مسئله­ی کیفیت سکونت است. اما در باطن، این فرایند زمینه­ای اقتصادی داشته و منفعت حال را بر منفعت تاریخی ارجح ارزیابی می­کند.	1. موضوع حفاظت و مرمت به آثار تاریخی ثبت شده محدود می­شود. و کلیت بافت مورد بازسازی و نوسازی قرار می­گیرد. 2. بخش­خصوصی جریان اصلی توسعه را عهده­دار است و طرح از منطق اقتصادی کامل برخوردار است و انگیزاننده­ی بخش خصوصی است. 3. بخشی جدی از ارزش­های تاریخی در فرایند توسعه از دست می­روند. 4. ساخت اجتماعی بافت دچار تغییرات گسترده شده و ارزش­هایی متفاوت با پیشینه­ی بافت شکل می­گیرد. 5. در عمل به دلیل عدم امکان تأمین مالی مناسب و به موقع، پهنه­های گسترده­ای از بافت تخریب و برای مدت طولانی به حال خود رها می­شود که این عامل بزرگترین ضرر را برای آینده­ی بافت و انگیزه­های توسعه آتی آن خواهد داشت.

 منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

همان­طور که در جدول شماره­ی 2 نشان داده شده، با وجود این که هر الگو نکات مثبتی دارد، پیامدهای حاصل از اجرایی کردن این الگوها همگی هزینه­های هنگفت اجتماعی، میراثی و مالی دارند. در نتیجه، در فرایند بازآفرینی فرهنگ­مبنای محله­ی سنگ سیاه از تمامی این روش ها الگوبرداری شد و با توجه به ویژگی­های خاص موجود، یک الگوی جدید مبتنی بر ایجاد تعادل میان الگوهای حفاظتی مطلق در برابر الگوهای توسعه­ی مطلق ارائه شد.

در این الگوی جدید، بافت به دو پهنه­ی مرمت-احیاء و نوسازی تقسیم می شود. این الگو نگاهی میانه‌رو به آینده­ی بافت  دارد و از اقدامات افراطی در بافت پرهیز می­کند؛ صرفاً به ظرفیت­های نوسازی و بازسازی در بافت و نیز ضرورت­های حفاظت و مرمت می­پردازد. توان مدیریتی در راستای ایفای نقشی اجرایی در کوتاه­مدت و نقشی ستادی در درازمدت معطوف می­شود و بخش­خصوصی نیز با توان بارگذاری و توسعه بافت و با در نظر گرفتن مزیتهای مکانی بافت تاریخی وارد میدان می­شود. با توجه به معیارهای بررسی شده الگوهای پیشین در جدول شماره 2، مفروضات و پیامدهای این الگوی جدید را می­توان به این صورت توضیح داد:

مفروضات: 

·       حرکت تدریجی از نقش اجرایی مدیریت شهری به نقش ستادی و توجه به ظرفیت­های بافت در برنامه­ریزی توسعه.

·       بودجه محدود در کوتاه مدت صرف اقدامات زیربنایی می­شود.

·       مدیریت شهری نقش ستادی در پیشبرد اهداف طرح و هدایت بخش خصوصی دارد.

·       رویکرد از اجرای اقدامات عاجل به اجرای برنامه ریزی شده معطوف است. 

·       بهبود تدریجی با تأکید بر تأمین زیرساخت­ها و ارتقاء مزیت­های مکانی بافت در دستور کار است.

پیامدهای اصلی:

·       نگاه مرمتی و احیاء و حفاظت فعال در حوزه­ی دارای بیشترین تجمع آثار ارزشمند.

·       نگاه مبتنی بر نوسازی در سایر پهنه­های بافت.

·       در کلیت محدوده حفظ آثار و ارزش­های تاریخی در اولویت برنامه­ای قرار دارد.

·       بخش­خصوصی فعال شده و قسمت عمده­ی فرایند نوسازی و احیاء را بر عهده دارد.

·       توسعه­ برنامه محور، و مبتنی بر تعادل بین ظرفیت­های نوسازی و توسعه و ضرورت­های حفاظت و مرمت است.

در جمع بندی این الگوی جدید می­توان گفت آنچه در تخمین الگوی محتمل بافت و در پی آن تعیین سناریوی مناسب توسعه­ی بافت مدنظر بود، پایبندی بر رویکرد اصلیِ مبتنی بر حفاظت از ارزش­های تاریخی بافت بوده است. سناریوی مناسب، الگویی را تبیین کرد که در پی آن تعادلی بین رویکردهای توسعه و ضرورت­های حفاظت برقرار شد. در این سناریو ارزشمندترین پهنه_های بافت (شامل گذرهای تاریخی و پهنه­ی تجمع آثار ارزشمند میراثی) بعنوان پهنه­ی حفاظت و مرمت پیشنهاد شدند؛ که در این پهنه کلیه طرح­ها و امکان نوسازی و بازسازی همگی بر پایه­ی مفاهیم و ادبیات حفاظت و مرمت استوار شده­اند. در مقابل در سایر پهنه­های بافت که یا فاقد آثار ثبتی بوده و یا هرگز بخشی از پهنه­ی اصیل بافت تاریخی نبوده­اند، بسته به ظرفیت­های محیطی (شامل دانه بندی، تاسیسات و عرض شبکه) با رویکردهای مبتنی بر بازسازی و نوسازی برنامه­ریزی انجام شد. جمع بندی مهم ترین اید­­ه­های طرح را می توان در جدول شماره­ی 3 مشاهده کرد:

جدول شماره­ی 3. محورها و ایده­های برنامه بازآفرینی فرهنگ مبنا اجرا شده در محله سنگ سیاه

محورهای برنامه­ای	ایده­های اصلی طرح
نقش عملکردی	·       زمینه­سازی شکل­گیری عملکردهای گردشگری-فرهنگی عمده و بزرگ مقیاس به مثابه­ی مرکز فرهنگی و قطب گردشگری شهر ·       تنوع‌بخشي نظام فعاليتي و عملكردي مجموعه با تكيه بر ظرفيت‌ها و موقعيت پروژه
شبکه­ی محلی -عمق بافت	·       تامین پارکینگ درون­محله­ای ·       تامین شبکه_ی سواره در تمام بافت (با شعاع دسترسی حداکثر 150 متر) ·        پیاده­راه کردن گذرهای تاریخی بافت (سنگ سیاه-حاج زینل-ایلخانی و ...) ·       احیاء گذرهای تاریخی و...
سکونت	·       تاکید بر احیاء کیفیت­های فضایی به مثابه مزیت مکانی سکونت در محدوده­ی بافت تاریخی ·       تحرك‌بخشي و احياء زندگي و سكونت رفاه‌مند در محدوده­ی بافت تاریخی ·       بهسازي، نوسازي و ارتقاء كيفيت محيطي در محدوده­ی طرح
سرمایه گذاری	·       بسترسازي جلب و جذب سرمايه و سرمايه‌گذاري بخش خصوصي و مردمي در محدوده­ی مد نظر ·       ارائه­ی ضوابط و سیاست­های تشویقی جهت تسهیل در امور و ورود سرمایه­گذار ·       ارائه بسته­های تخفیف عوارض در بافت تاریخی
نقش فرهنگی	·       برگزاری جشنواره و فستیوال­های فرهنگی-هنری در فصول مختلف ·       برگزاری همایش، نشست­ها و ... ·       احیاء خاطرات جمعی و گروهی و...

منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

همان­طور که دیده شد تا اینجا الگوی جدیدی برای بازآفرینی فرهنگ مبنای محله­ی سنگ سیاه شیراز معرفی شده بود. از این مرحله به بعد چگونگی این عملکرد در غالب اجرای طرح ها مشخص می­شد.

در گام نخست به اجرای جشنواره­های فرهنگی و هنری پرداخته شد تا نوعی شوک را در محله ایجاد کند. این شوک نه­تنها به نفع سکنه بود که از حالت کرختی محله خسته شده بودند و این جشنواره­ها سرزندگی را با خود به همراه می آوردند بلکه، برای سایر افراد مقیم شیراز که خود را جدا از این قلب تاریخی می­دانستند نیز مفید بود زیرا  برگزاری آن­ها، راه را برای آمدن به محله آسان کرد. البته این شوک هدفی ثانویه نیز داشت که چگونگی برخورد سکنه با تغییرات را نشان می­داد. همان طور که انتظار می­رفت، همه از این تغییر استقبال نکردند ولی این تنها آزمایشی بود برای آگاهی از خط فکری و سلیقه­ی سکنه و در کنار آن بدست آوردن الگوی مناسب برای کنش متقابل.

چند مورد از این رویدادها که از سال 1393 در بافت اجرا شدند عبارتنداز: برگزاری جشنواره فرهنگی هنری سی­راه 1 و 2؛ برگزاری مسابقات ملی زی­بازیافت 2 و 3و 4؛ برگزاری جشنواره فرهنگی طاقچه­ی کتاب به مدت 10 هفته؛ برگزاری مراسمات آیینی عروس نارنج، شب یلدا، عروسک گردانی جیجی بیجی (فولکلور شیراز)؛ انعقاد تفاهم نامه بین شهرداری شیراز با یونسکو، UN-Habitat و سازمان ملل؛ برگزاری تورهای گردشگری با دوچرخه و پیاده بصورت هفتگی؛ دعوت از دانشگاهیان در قالب همایش روز بین المللی ورزش دانشگاهی، برگزاری تورهای تخصصی از جمله عکاسی، برگزاری نشست­ها و همایش­های تخصصی و مرتبط و غیره. می توان گفت مهم ترین دست­آورد این رویدادها گذر از ذهنیت به عینیت بود. رویدادهای برگزار شده با ایجاد فضای شهری نه تنها توجه سرمایه گذاران را جلب کردند، بلکه مشکلات موجود را نیز واضح­تر نشان دادند. در ادامه تصویر تعدادی از این اقدامات ارائه شده است.

اجرای جشنواره­های فرهنگی و هنری در بافت تاریخی شیراز با محوریت گذر سنگ سیاه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره­ی 3. بازدید اساتید ،دانشجویان و فرهیختگان از اولین نمایشگاه عکاسی میراث فرهنگی ناملموس در شیراز، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

شکل شماره­ی 4. بازدید از خانه تاریخی در بافت توسط هیات یونسکو، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

 

 

 

شکل شماره­ی 6. همایش روز بین المللی ورزش دانشگاهی شیراز در بافت تاریخی، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

شکل شماره­ی 5. پرفورمنس اجرا شده در جشنواره زی­بازیافت در دل بافت تاریخی، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

 

 

 

هم­زمان و گاهی مقدم بر این فعالیت­های فرهنگی، جنبه­ی زیربنایی و هماهنگ­سازی سازمان­ها نیز صورت می­گرفت که هم مانعِ موازی کاری و از دست رفتن منابع شد و هم همکاری سازمان­ها را به بهترین شکل صورت داد. از جمله فعالیتهای این دسته می­توان به موارد زیر اشاره کرد: برگزاری جلسه با کلیه ارگان­ها جهت احداث تونل مشترک؛ ورود سرمایه گذار جهت احیاء گذرهای تاریخی و گردشگری؛ جلسه با سازمان آتش نشانی جهت تسهیل در روند مجوزهای گردشگری و در راستای ارتقاء ایمنی؛ جلسه با علوم­پزشکی در راستای ارتقاء بهداشت؛ جلسه با مجموعه­های امنیتی (سازمان موارد مخدر-نیروی انتظامی، سپاه، اماکن عمومی و...) در راستای ارتقاء امنیت؛ استفاده از ماشین­های برقی در بافت برای اولین بار در شیراز، برگزاری نشست­ها و همایش­های تخصصی و غیره.

همان طور که ذکر شد، این الگو به صورت هم­زمان تمام بخش­های درگیر و ذی­نفعان و بویژه سکنه را درگیر فرآیند بازسازی محله­ی سنگ سیاه کرد و در نتیجه زمانی که در سال 1396 محله­ی سنگ سیاه به مرحله­ی D رسیده بود، بخش خصوصی با رغبت برای سرمایه گذاری در این محله اقدام می­کرد و در عین حال نقش بخش عمومی به نظارت تغییر یافته بود. البته تزریق فعالیت­ها و جذب بخش خصوصی نیز کاری دشوار بود که با گذشتن از مراحل زیر ممکن شد:

ابتدا دو اقامتگاه به عنوان نمونه شروع به ساخت و مرمت کردند؛ با این هدف که بتوان پتانسیل­های خانه­های سنتی بافت به عنوان هاستل را به صورت عینی به بخش خصوصی نشان داد تا آنها به سرمایه­گذاری ترغیب شوند. پس از جلب توجه سرمایه گذاران  بخش خصوصی و عبور از مرحله ی مرمت، تعداد بسیار کمی از اقامت­گاه­ها فعالیت گردشگری-اقتصادی را در این بخش آغاز کردند و در مرحله­ی بعد خدمات پشتیبان مرتبط مانند کافه­ها، گالری­ها، کتابخانه­ها، مراکز بهداشتی و ... شکل گرفتند. در ادامه می­توان تصویر چند مورد از فعالیت ها و اقدامات ذکر شده را مشاهده کرد.

ابنیه­ی بازسازی شده با کاربری اقامتگاه و رستوران در محله سنگ سیاه 

شکل شماره­ی 9. ایجاد پارکینگ، کف سازی، مبلمان و فضای سبز، گذر سنگ سیاه در مجاورت بازارچه­ی ارامنه، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

شکل شماره­ی 8. هتل سنتی سی­راه از مجموعه طرح­های به­سازی و تغییر کاربری در محدوده­ی مورد مطالعه، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

شکل شماره­ی 7. هتل سنتی فروغ از مجموعه طرح­های تجدید بنا در محدوده­ی مورد مطالعه با الگوی معماری سنتی، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

بعد

قبل

بعد

قبل

 

فعالیت اقتصادی ایجاد شده در روند بازآفرینی و فعالیت نشتی ناشی از فعالیت­های اقامتگاهی

 

 

شکل شماره­ی 11. راه اندازی سرای هنرمندان در محله­ی سنگ سیاه، گالری و اقامتگاه، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره­ی 10. ایجاد کارگاه بافندگی در مسجد میر هادی، واقع در محله­ی سنگ سیاه، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

 

 

 

 

اکنون محله ی سنگ سیاه در مرحله ی گذر از مرحله D به مرحله C به­سر می­برد و اقدامات کالبدی-فعالیتی صورت گرفته در این محدوده شامل60  مورد سرمایه­گذاری، 123 مورد نوسازی، 79 مورد مرمت و احیا و 10 مورد پروژه­های محرک است. لازم به ذکر است که هرچند این اعداد دائم در حال افزایش هستند، باید توجه داشت که این پایان کار نیست و هنوز تا نقطه­ی ایده­آل که بافت به خودشکوفایی برسد، راه زیادی پیش­رو است. در ادامه­ی مسیر، در بحث بازآفرینی شهری بافت تاریخی، تلاش بر این است که محله­ی سنگ سیاه به برند بازآفرینی و گردشگری تبدیل شود. به عبارتی سعی در برندسازی یا کشف و ایجاد برخی تمایزات که یک مکان را از مکانی دیگر متمایز می­سازد و مزیت رقابتی برای آن به ارمغان آورد دارد .(Kavaratzis & Hatch,2012:70) در واقع هدف کلیدی برندسازی شهری، بازتعریف تصویری واضح، منحصر به فرد و مخاطب محور از شهر است؛ برندسازی شهری، به دنبال خلق تصویری شفاف و منحصر به فرد است که مخاطبان زیادی از جمله گردشگران داخلی و خارجی و سکنه دارد (Kavaratzis,2004:65).

نتیجه­گیری     

با توجه به روندی که تاکنون محله­ی سنگ سیاه شیراز طی کرده و موفقیت چشم گیری را ارائه کرده، در این بخش الگویی برگرفته از این مدل ارائه می­شود که مراحل بعدی را نیز معرفی می­کند. برای شکل دهی این روند با 17 نفر از افرادی که در روند بازآفرینی محله­ی سنگ سیاه دخیل بودند مصاحبه صورت گرفت. در مصاحبه­ی انجام شده، ابعاد کالبدی، اجتماعی و اقتصادی بازآفرینی فرهنگ­مبنا طبق جدول شماره­ی 1 مورد بحث و بررسی قرار گرفتند؛ تا هم نظم و تقدم و تأخر مراحل و هم اهمیت رسیدگی به هر کدام مشخص شود. نتیجه این مصاحبه­ها و بررسی اسناد در قالب شکل شماره­ی 13 ارائه شده است. این نمودار نمایانگر الگویی کاربردی جهت بازآفرینی فرهنگ­مبنا است. با امید به این که در سایر طرح­های بازآفرینی شهری این روش که صرفاً نام فرهنگ­مبنا و مشارکتی را به دوش نمی­کشد بلکه عملاً آنها را به تحقق می­رساند و دائم در حال اصلاح و پیشرفت است، مورد الگو برداری و استفاده قرار گیرد.

همان طور که در شکل شماره­ی 13 قابل مشاهده است، الگوی پیشنهادی فرهنگ مبنا در ده مرحله دسته بندی شده است که گاهی برخی از این مراحل هم­زمانِ هم انجام می­شوند و برخی دیگر حاصل نتیجه بخشی مراحل قبلی هستند. با قرار دادن این الگو در کنارِ روند حیات بافت شهری می­توان موقعیت تک تک این مراحل را در تطبیق با حیات بافت شهری مشاهده کرد و متوجه شد که با یکپارچه شدن بافت شهری می­توان به خود­شکوفایی آن بافت رسید. نکته­ی حائز اهمیت در این الگو، انعطاف آن و جریان عملکرد بین مراحل در تمام روند است. به این معنی که ممکن است مرحله­ی 3 هم زمان با مرحله­ی 5 انجام شود یا اجرای بخشی از آن در سایر مراحل ادامه داشته باشد. لازم است که بخش مدیریت و برنامه­ریزی با توجه به شرایط خاص هر بافت این الگو را هماهنگ­سازی کند.

در توضیح الگوی پیشنهادی به طور خلاصه می توان گفت که این الگو با مطالعه و شناخت محدوده آغاز می­شود. مرحله­ی دوم ایجاد همکاری بین تمامی سازمان­ها و افراد ذی­نفع است که مرحله­ای زمان بر بوده و به اعتماد­سازی بین بخش­های مختلف می­انجامد. در مرحله­ی سوم هم­زمانِ برگزاری رویدادها، زمینه­ی تزریق فعالیت­ها از طریق ایجاد تعدادی فعالیت اقامتی فراهم می­شود (پیوست­های شماره دو و سه). در مرحله­ی چهار در نتیجه تزریق فعالیت­های عمدتاً اقامتی، شکل گیری گذر در بخش­های جداره­سازی، کف­سازی و ایجاد زیر ساخت­ها (مانند کانال­های مشترک، تخلیه فاضلاب و...) انجام شده و در مرحله­ی پنجم نیز که از قبل زمینه­های آن فراهم شده، کم­کم به نتیجه می­رسد؛ این مرحله شامل فعال شدن بخش­های پشتیبانِ اقامتی در بافت من جمله کافه ها، گالری ها و فروشگاه­های صنایع دستی و غیره می­شود (پیوست­های شماره سه و چهار). مرحله­ی ششم که شکل­گیری فضای شهری است بعد از این روند و در نتیجه ی برگزاری رویدادها به نتیجه می­رسد.

حاصل نتایج تمام مراحل تا بخش شش به علاوه­ی همکاری سازمان­های امنیتی، منجر به ایجاد امنیت در محله می­شود. در ادامه­ی مسیر با به نتیجه رسیدن تمامی مراحل پیشین، رونق کار و اشتغال صورت می­گیرد و این زمانی است که کم­کم بخش عمومی نقش خود را به نقش ستادی تقلیل داده و سرمایه­های خصوصی وارد رقابت می­شوند. در نتیجه، ابتدا رونق کار و اشتغال و در ادامه رونق زندگی و اسکان حاصل می­شود. مرحله­ی نهم شامل نشانه سازی­های شهری است که در نهایت به نتیجه مطلوب که همان دستیابی به بافت یکپارچه­ی شهری است منجر می­شود.

با وجود این که پتانسیل­های بالقوه در بافت­های تاریخی شهرهای ایران بسیار زیاد هستند، مدیریت شهری در بالفعل کردن این پتانسیل ها با مشکلاتی مواجه است که عمدتاً از نبود برنامه­ای مشارکتی و واقع­گرایانه ناشی می­شود. در پژوهش حاضر به بررسی آنچه که تا کنون مانع شکل­گیری برنامه­ای مدون در بازآفرینی بافت­های تاریخی شده پرداخته شد و در پایان با بررسی الگوی به­کار­برده­شده در محله­ی سنگ سیاه شیراز، الگویی ارائه شد که نه تنها از نقاط قوت سایر الگوها استفاده کرد، بلکه در روند پویایی که پیش گرفته، دائم به سمت اصلاح روش خود نیز حرکت می­کند. با توجه به موفقیت بازآفرینی فرهنگ مبنا در محدوده­ی سنگ سیاه می­توان امیدوار بود که کاربرد آن در سایر بخش­های بافت تاریخی نیز می­تواند پاسخگوی رفع مشکلات باشد؛ و مهم­تر از همه، مانع از اجرای برنامه­های بالادستی ویترینی شود که صرفاً هزینه­ی زیادی را بر دوش بخش­عمومی می­گذارد و با ارجحیت دادن به کف­سازی و جداره­سازی مانع حضور فرهنگ در برنامه­ریزی می­شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره­ی 12. الگوی پیشنهادی بازآفرینی فرهنگ مبنا بر اساس الگو محله سنگ سیاه، منبع: نگارندگان، ۱۴۰۱

?توجه19: نتیجه­گیری

منابع

 Ayat. N., (2009). Urban reconstruction in the ancient context of Semnan. Master Thesis, University of Tehran. (In Persian)

Farid. YA. (2011). Geography and urbanism. Tabriz University Press, Tabriz. (In Persian)

Habibi.K, Pourahmad.A, Meshkini.A. (2007). Improvement and reconstruction of ancient urban textures. Tehran: Entekhab Publishing. (In Persian)

Habibi.M, Maghsoudi.M. (2007). Urban restoration: definitions, theories, experiences, global charters and resolutions, urban methods and practices. Institute of Printing and Publishing, University of Tehran, Tehran. (In Persian)

Habibi.S.M, Saeedi Rezvani.H. (2005). Participatory urban planning; Theoretical exploration in the context of Iran. Journal of Fine Arts, No. 24; Page(s) 24-15. (In Persian)

Hall, Colin Michael & Jenkins, John M. (1998). Introduction to the tourism industry,(in Persian), translated by Abbas Ardakanian & Mohammad Reza Habibi, Armaghan Publications.

Hekmatnia.A, H. Ahmadi.M, R. (2016). Development of urban tourism by utilizing the potential of historical context (Case study: Nasir Nezam Pass, Shiraz). First National Conference on Islamic Architecture, Urban Heritage and Sustainable Development, Tehran. (In Persian)

Historical district for all India. (2010). United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, New Delhi

Kalantari.H, Pourahmad.A. (2005). Techniques and experiences of planning the restoration of the historical context of cities, first edition, Jihad Daneshgahi Publications, Tehran. (In Persian)

Kavaratzis, M. (2004). from city marketing to city branding: towards a theoretical framework for developing city brands. Place branding and public diplomacy, 58-73.

Kavaratzis, M. and Hatch M.J. (2012) The dynamics of place branding: an identity-based approach to place branding theory. Marketing theory,13,1, 69-86.

Kearns, G & Philo, C. (1993). Selling places: the past as cultural capital past and present, Oxford: Pergamon Press.

Ki, Chiu On & Jayantha, Wadu Mesthrige. (2010). The Effects of Urban redelopment on neighbourhood housing prices.International Journal of Urban Sciences 14 (3), 276-294

Lotfi.S, (2011). Culture-led Regeneration: A Reflection upon Cultural Fundaments and the Act of Regeneration. Journal of Fine Arts-Architecture and Urban Planning, No.45, Page(s) 47-60. (In Persian)

Meshkini.A, Movahed.A, Ahmadifard.N. (2016). Investigation of Regeneration Policy in Urban Worn Tissues Using QSPM and SWOT Matrix (Case Study: Tehran Metropolitan. District12) Geographical Research of Urban Planning, Volume 4, No.4, Winter 2016, Page(s) 549-568. (In Persian)

Mohammadian Far.M. (2010). The ancient city of Susa. The Growth of History Education, Volume 12, NO. 2, Page(s) 8-14. (In Persian)

Mousavi.H.R. (2006). The need to use the urban design process model with a focus on people's participation in planning and designing worn and inefficient urban structures. 2nd Seminar of Construction in Tehran،Tehran. (In Persian)

Pardaraz. (2010). Review of the detailed plan of District 8 (historical context) of Shiraz; Recognition and Analysis of the Current Situation, Volume II - Studies of Valuable Buildings and Historical Transitions (First Edition). Ministry of Housing and Urban Development, Shiraz Municipality. (In Persian)

Pardaraz. (2010). Review of the detailed plan of District 8 (historical context) of Shiraz; Recognition and Analysis of the Current Situation, Volume IV - Physical Structural Studies and Activity System (First Edition). Ministry of Housing and Urban Development, Shiraz Municipality. (In Persian)

PourAhmad.A, Ahmadifard. N, (2018). Role of Creative Tourism in Regeneration of Historical Texture (Case Study: District 12 of Tehran). GEOGRAPHICAL URBAN PLANNING RESEARCH Spring 2018, Volume 6, Number 1; Page(s) 75 To 90. (In Persian)

PourAhmad.A, Habibi. K, Keshavarz, M. (2010). NEW APPROACHES OF THE PROCESS OF CONCEPTUALIZATIONS OF THE REGENERATION OF THE URBAN DISTRESSED AREA. JOURNAL OF STUDIES ON IRANIAN ISLAMIC CITY. fall 2010, Volume 1, Number 1; Page(s) 73 To 92. (In Persian)

Pourgalvik.A, Faramarz.R, Pourgalvik.E. (2013). Revitalization of the historical context with emphasis on the principles of sustainable urban development Case study: Fahadan Yazd. First Architecture and Sustainable Urban Spaces Conference ،Mashhad. (In Persian)

Roberts. P. (2003) Urban Regeneration: Handbook, London. Sage Publications.

Safdari.S, POurjafar. M,R. Ranjbar.E. (2013). Culture led regeneration, grounds of promoting cultural interactions (Case Study: the historical context of Mashhad). Seven cities, No. 47&48; page(s) 25-39. (In Persian)

Shafaee.S, Sharan Consulting Engineers. (2005). Guide to identifying and intervening in worn-out tissues. Idea Pardazan Fan va Honar Co. (In Persian)

Taleb.M. (2017). Participation, a necessary condition for involvement in urban contexts. Collection of specialized articles on urban textures. Page(s) 556-574. (In Persian)

Veldpaus, Loes & Pereira Roders, Ana R. & J.F. Colenbrander, Bernard. (2013). Urban Heritage: Putting the Past into the Future. the historic environment, Vol. 4 No. 1, April 2013, 3–18.

 

 

 

 

 

 

 

---