Nazmiyeh (Police) and its Place in the Ideology of Reza Shah's Government
الموضوعات :
Afsaneh Igder
1
,
Hamed Ameri Golestani
2
,
Hossein Karimifard
3
,
Sara Najafpour
4
1 - Department of Political Sciences, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
2 - Department of Political Science, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
3 - Associate Professor, Department of Political Science, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
4 - assistant professor, shahid chamran university of ahvaz. Ahvaz, Iran
الکلمات المفتاحية: Authoritarianism, Monopoly, Ideology, Reza Shah, Personalization of power, Nazmiyeh )police) ,
ملخص المقالة :
Reza Shah's government can also be considered a government based on an ideology. This ideology has different components and at the same time, based on it, various institutions were created during Pahlavi's rule. Accurate knowledge of the Pahlavi government, especially in the era of Reza Shah, is obtained with a correct understanding of this ideology. Therefore, the state of the Pahlavi government is "linked" to this ideology in a very fundamental way. Looking at its situation, the three most important elements in it were considered the main ideological components of the government, which are: "authoritarianism", "monopolism" and "personalization of power". Of course, nationalism and antiquarianism can also be added to these. In this research, the focus is on the political components of the government's ideology. In sum, according to these three components, the ideological characteristic of Reza Shah's government can be considered as "concentration of exclusive personal power". In the meantime, the military institutions, which Reza Shah had placed the main support of his power on, played a very important role in the continuation of the government and the implementation of its ideology. The "police" was one of the most important of these institutions, which was completely at the service of the "person" of Reza Shah, and before and after he reached the throne, he fulfilled his wishes completely. This article seeks to understand the "problem" of the "police" in the ideology of the government with a descriptive and analytical method. And at the same time, its most important findings are that the "police" based on the principle of "concentration of exclusive personal power", was one of the main tools for creating order and suppressing Reza Shah's opponents. The most important result of this research is that the police played a role in establishing the "concentration of exclusive personal power" mostly by "suppressing and censoring the press", "dominating the elections and parliament" and "suppressing the opponents of the king". And this act was exactly based on the ideology of Reza Shah's government.
Abbaszadeh Marzbali, Majid (1393 and 1394), the structure of personal government and its role in the legitimacy crisis of the second Pahlavi regime, historical studies, numbers 47 and 48, Winter and Spring, 108-79.
Ahmadabadi, Mohammad; Mousavi, Rahim (2015), Social Security in the First Pahlavi Period, Police History Studies, Year 2, Number 4, Spring, pp. 121-140.
Ahmadabadi, Mohammad; Mousavi, Rahim (2016), The gradual course of police training and its results in the first Pahlavi period (1920-1941), Police History Studies, Year 3, Number 10, Fall, pp. 39-54.
Ahmadabadi, Mohammad; Mousavi, Rahim (2018), Police and Modernism Policies of the First Pahlavi, History Research Journal, Year 14, Number 53, Winter, pp. 1-26.
Ahmadabadi, Mohammad; Rajabi, Mohammad (2017), Investigation and study of the evolution of the police during the first Pahlavi period (from the 1920 coup to the Second World War), Police History Studies, year 4, number 14, autumn, pp. 47-68.
Ahmadabadi, Mohammad; Torabi Farsani, Soheila; Bushasb Gosheh, Faizullah (2017), Analyzing the influence process of police chiefs on the power structure during the first Pahlavi period (1925-1941), History Research Journal, year, 12, number 46, Spring, pp. 1-26.
Akbari, Mohammad Ali (2004), Genealogy of Qajar and First Pahlavi Iranian Identity, Tehran: Scientific and Cultural.
Ali Babaei, Gholamreza (2003), History of the Iranian Army from 558 AD to 1357 AD, Tehran: Ashtiyan.
Alizad, Ismail and Behzad Hemmati (2016), social and political measures of the first Pahlavi administrative apparatus in the monopoly of political structure, Social Sciences, year 26, number 78, fall, 1-36.
Amin Saremi, Nowzar (2015), The evolution of police structure and organization in Qajar era Iran, Police History Studies, Year 3, Number 8, Spring, 123-140.
Assef, Mohammad Hassan (2005), The Ideological Foundations of Government in the Pahlavi Era, Tehran: Islamic Revolution Documentation Center.
Atabaki, Touraj (2006), Authoritarian Modernity, translated by Mehdi Haqitkhah, Tehran: Qoqnous.
Azghandi, Alireza (1998), The Inefficiency of Iran's Political Elites Between Two Revolutions, Tehran: Qomes Publishing.
Bahar, Mohammad Taqi (2006), History of political parties, first volume, Tehran: Amir Kabir.
Bashiriyeh, Hossein (2001), Obstacles to political development in Iran, Tehran: Gam-e No.
Bayat, Kaveh and Masoud Koohestani-nejad (1993), Press Records (1941-1907), Tehran: National Organization of Iranian Records.
Cronin, Stefani (2004) Reza Shah and the contradictions of modern art modernization in Iran, in: Stefani Cronin, Reza Shah and the formation of modern Iran, translated by Morteza Shakib far, Tehran: Jami.
Documents from the elections of the National Assembly during the first Pahlavi period (2008), Tehran: General Directorate of Archives and Museum of the Office of the President.
Dolatabadi, Yahya (1957), Hayat Yahya, Volume 4, Tehran: Ibn Sina.
Dormagen, Jean and Moshar, Daniel (2010), Fundamentals of Political Sociology, translated by Abdul Hossein Nik Gohar, Tehran: Agah.
Etemad al-Saltaneh, Mohammad Hasan Khan (1988), Tarikh Muntaza Nasiri, corrected by Mohammad Esmail Rezvani, Volume 3, Tehran: Donya-e Kitab.
Geravand, Mojtabi and Iraj Suri and Mohammad Ali Suri Laki, (2016), Analyzing the historical contexts of the collapse of the Sultanate order and the decline in the acceptability of the Pahlavi II government, Politics (Tarbiyat Modarres University), Year 4, Number 13, Spring, 21-5.
Ghani-Nejad, Musa (2010), Modernism and Development in Contemporary Iran, Tehran: Nahr-e-Karzar.
Institute of Political Studies and Research (2005), Collapse: Proceedings of the first conference on the causes of the collapse of the Pahlavi dynasty, Tehran: Institute of Political Studies and Research.
Jafari, Ali and Morteza Dehghannejad and Fereydoun Allahyari (2015), Reza Khan's process of gaining power with an institutional approach, History of Islam and Iran, year 26, number 122, winter, pp. 33-60.
Jahid, Amir, (1931), Pars Almanac, 6th year.
Karouin, Stefani (1377), Pahlavi Army and Government, translated by: Gholamreza Babaei, Tehran: Khojasteh.
Khajeh Nouri, Ibrahim (1979), Actors of the Golden Age, Volume 3, Tehran: Javidan.
Khalili Kho, Mohammad Reza (1994), Development and Modernization of Iran during Reza Shah's Period, Tehran: Jahad Daneshgahi.
League (Nizam Mafi), Mansoureh (2016), Here is Tehran: A Collection of Essays on Tehran, 1880-1965, Second Edition, Tehran: Iran History Publishing.
Mahboubi Ardakani, Hossein, History of New Civilization Institutions in Iran, Volume 2, Tehran: University of Tehran.
Makki, Hossein (1979), 20-year history of Iran, vol. 2, Tehran: Amirkabir.
Mateen Daftari, Ahmed (1992), Memoirs of a Prime Minister, Behkoshesh Bagher Aqli, Tehran: Elmi.
Mirahmadi, Mansour and Hassan Jabari Nasir (2010), The theoretical model of the absolute state and the emergence of the quasi-modern absolute state in Iran, Journal of Political Science, Year 6, Number 1, Winter, 167-199.
Miri, Rozita (2004), Police in the Qajar period, Contemporary History of Iran, Year 8, Number 30, Summer, 341-360.
Mohammadi Barzegar, Jafar and Alireza Heydarnejad (2021), review and analysis of Comte Antoine Demont's actions in establishing a new style of police in the Nasrid period (1878-1891), Police History Studies, year 8, number 29, summer, pp. 1-26.
Molaei Tawani, Alireza (2002), The National Council and Reza Shah's Dictatorship Consolidation, Tehran: Islamic Revolution Documents Center.
Mousavi, Hossein and others (2001), Documents from the press and parties of Reza Shah period, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance, Printing and Publishing Organization.
Mousavi, Mohammad (2011), The political nature of the Pahlavi government, Politics, year 41, number 1, 321-334.
Navakhti-Moghadam, Amin and Hamed Anvaryan Asl (2009), Ideological foundations of cultural policies of the Pahlavi regime, Islamic Revolution Studies, Year 6, Number 19, Winter, 115-140.
Ostovar, Majid (2017), The role of Iranian intellectuals in the construction of Reza Shah's government, Political and International Approaches, Year 8, Number 50, Summer, pp. 37-11.
Piri, Mohammad (2014), Transformation in the structure of the military forces after the constitution and the grounding of the modern Iranian army, Military History Studies, Year 2, Number 5, Summer, pp. 23-44.
Qudsi, Hassan (Aazam al-Wozarah) (2000), My Memories or the Centenary History of Iran, Tehran: Karang.
Rafael, DD (1999), Sovereignty, power and authority, translated by Malik Hosseini, Farhang, No. 32 and 33, Bahar, pp. 112-127.
Rahimi Kia, Sadegh (2020), The Police (Police) in the Nasrid Period, Afaq Humanities, Year 4, Number 43, November.
Rezaei-Panah, Amir and Rajab Izadi (2012), Rooting of Pahlavi I Discourse in the Modernist Opinions of the Constitutional Era, Historical Essays, Year 4, Number 2, Autumn and Winter, pp. 35-68.
Sadr Hashemi, Mohammad (1984), History of Newspapers and Press of Iran, four volumes, first volume, Isfahan: Kamal.
Safaei, Ebrahim (1976), Iran's National Foundations in Shahryari Reza Shah Kabir, Tehran: Publications of the Ministry of Culture and Arts.
Sawaqib, Jahanbakhsh and Masoumeh Hadi (2014), investigation of Iran's police organization and its changes in the Qajar period, studies of police history, year 2, number 4, Spring, pp. 1-24.
Seifi Tafreshi, Gholamreza (1997), Iran's secret police, a review of political events and police history 1920-1941, Tehran: Fanous.
Seifi Tafreshi, Morteza (1983), Order and Police in the Qajar Period, Tehran: Yasavoli.
Shabana, Rahim (2010), Police in History, Book of the Month, History and Geography, Mehr 149, pp. 38-45.
Shah Sawari, Morteza and Abbas Jadidi (2019), Tabriz system, a modern system for establishing security and law, Iranian Local History Journal, Year 9, Number 17, Autumn and Winter, 45-60.
Shahabadi, Amir and Ramzan Rajabi (2015), The role of political structure in the formation of parties between 1920-1941, Tarikhe Now, Year 6, Number 14, Spring, pp. 129-152.
Shariati, Shahrouz and Mehdi Abbasi Shahkouh, (2016), Epistemology of Modern State Ideology and Social Utopias in the Pahlavi Era. Historical sociology, year 10, number 2, autumn and winter.
Sheikh al-Islami, Javad (1970), Simaei Ahmad Shah Qajar after seventy years, first volume, Tehran: Goftar.
Tonekaboni, Hamid (2014), Authoritarian political culture and the bureaucratic structure of the state in the first Pahlavi period, Historical Sociology, Year 7, Number 2, Spring and Summer, pp. 1-26.
Varahram, Gholamreza (1989), Iran's Political System and Social Organizations in the Qajar Era, Tehran: Moin.
Vincent, Andrew (2002), Theories of Government, translated by Hossein Bashiriyeh, Tehran: Nay Publishing.
Yavar, Mojtaba (2015), Nostalgia; Legitimacy and anti-legitimacy in the Pahlavi government, State Studies, Year 1, Number 4, Winter, 117-81.
Yousef Jamali, Mohammad Karim and Moslem Bijani (2014), Development course of the modern absolute state in Iran, Political Research, Year 4, Number 10, Summer, 60-78.
Zandiyeh, Hassan & Javad Yousefi (2013), the structure of policing and military education in Reza Shah's regime, studies of policing history, year 1, number 2, autumn, pp. 53-84.
«نظمیه» و جایگاهِ آن در ایدئولوژیِ حکومتِ رضاشاه
چکیده
حکومتِ رضاشاه را میتوان، حکومتی مبتنی بر یک ایدئولوژی نیز در نظر گرفت. این ایدئولوزی، مؤلفههای مختلفی دارد و در عین حال، بر مبنای آن نهادهای گوناگونی در طول حکومت پهلوی به وجود آمده است. شناخت دقیق از دولت پهلوی، به خصوص در عصر رضاشاه، با درک درست از این ایدئولوژی به دست میآید. بنابراین، وضعیت حکومت پهلوی به شکل بسیاربنیادینی با این ایدئولوزی «پیوند» خورده است. با نگاهی به وضعیتِ آن، که بیش از همه سه عنصرِ مهم در آن، به مثابۀ اصلیترین مؤلفههایِ ایدئولوژیکِ حکومت بود، که عبارتند از: «اقتدارگرایی»، «انحصارگرایی» و «شخص شدنِ قدرت». البته، به اینها میتوان ناسیونالیسم و باستانگرایی را نیز افزود. در این پژوهش، تمرکز بر مؤلفههایِ سیاسیِ ایدئولوژیِ حکومت است. در مجموع، با توجه به این سه مؤلفه، ویژگیِ ایدئولوژیکِ دولت رضا شاه را میتوان، «تمرکزِ قدرتِ شخصیِ انحصاریِ» دانست. در این بین، نهادهایِ نظامی، که رضا شاه، تکیهگاهِ اصلیِ قدرتِ خود را بر آنها قرار داده بود، نقشِ بسیار مهمی در تداومِ حکومت و پیادهشدنِ ایدئولوژیِ آن ایفا کردند. «نظمیه»، از اصلی ترینِ این نهادها بود که به صورتِ تام و تمام، در خدمتِ «شخصِ» رضا شاه قرار داشت و پیش و پس از رسیدن به سلطنت، منویاتِ او را تمام و کمال، انجام میداد. این مقاله با روش توصیفیتحلیلی به دنبالِ فهمِ این «مسئلۀ» است که «نظمیه» چه جایگاهی در ایدئولوژی حکومت داشته است و در عین حال مهمترین یافته هایِ آن این است که «نظمیه» بر مبنایِ اصلِ «تمرکزِ قدرتِ شخصیِ انحصاری»، یکی از اصلیترین ابزارِ ایجادِ نظم و سرکوب مخالفانِ «شخصِ» رضاشاه بود. مهمترین نتیجۀ این پژوهش آن است که نظمیه در تثبیتِ «تمرکزِ قدرتِ شخصیِ انحصاریِ» بیش از همه با «سرکوب و سانسور مطبوعات»، «سلطه بر انتخابات و مجلس» و «سرکوبِ مخالفانِ شاه» نقش ایفا میکرد و این عمل دقیقاً مبتنی بر ایدئولوژی حکومت رضاشاه بود.
واژگان کلیدی: اقتدارگرایی، انحصارگرایی، ایدئولوژی، رضاشاه، شخصیشدنِ قدرت، نظمیه.
مقدمه
نهادهای نظامی را میتوان، نمودِ بارزِ اقتدارگرایی در حکومتِ رضاشاه دانست و اقتدارگرایی را مرکزیترین مسئله در «ایدئولوژیِ» آن. از اینرو، هنگامی که به ارائۀ گفتاری در زمینۀ «ایدئولوژی» حکومتِ رضاشاه پرداخته میشود، بروز و ظهورِ آن در نهادهایِ گوناگون، فهم و درکِ آن و نیز ثمرات و مضرّاتِ آن را برای ساختارِ سیاسیِ آن حکومت، بیش از پیش نمایان خواهد ساخت. یکی از اصلیترین پایههایِ حکومتِ رضاشاه، ارتش و قشون بود و در تکمیلِ نهادهایِ نظامی، و سیرِ تحولی که پیش از آن نیز وجو داشت، «نهادِ» نظمیه، در این دوره، سز و شکلی تازه، مدرن و منظم بهخود گرفت. این نهاد، هم به امور شهری و ایجاد نظم در شهرها توجه داشت و هم بهصورت گستردهای در سرکوب مخالفانِ حکومت شرکت داشت و از مهمترین و مؤثرترین «نهاد»های سرکوب در حکومتِ رضاشاه بهشمار میرفت، و بهنوعی سازمانِ اطلاعاتیِ آن نیز بهشمار میآمد. ریشۀ این نهاد را میتوان در عصرِ قاجار، و با تمایلات ناصرالدین شاه به ایجادِ نهادهایِ نوینِ نظامی جستوجو کرد که هم تشکیلاتی با این عنوان ایجاد شد و هم برایِ آن، قوانینی چند نیز نوشته شده بود، اما، ان آنجایی که بسیاری از نهادهایِ نوپا در آن دوره، چندان پا نگرفتند، سروشکلِ مدرنِ آن، تا ایجادِ قشونِ متحدالشکل در عصرِ رضاشاه، بهتعویق افتاد. در این پژوهش، ضمن بررسی کوتاهی از پیشینۀ این نهادِ نظامی در عصرِ قاجار، اساسِ بحث بر این است که «نظمیه» چه جایگاهی در ایدئولوژی حکومت داشته است. فرضیۀ اصلیِ این پژوهش آن است که، «نظمیه» بروز و ظهورِ مهمی از «اقتدارگرایی» در ایدئولوژی حکومت رضاشاه، و یکی از اصلیترین ابزارِ ایجادِ نظم و سرکوب مخالفانِ «شخصِ» رضاشاه بود.
پیشینه
پژوهشهای زیادی در زمینۀ نظمیه و بهصورت کلی، نیروهای نظامی و ارتش، در مقطع زمانی مورد نظر صورت گرفته است که به مهمترینِ آنها اشاره میشود.محمدی برزگر و حیدرنژاد (1400)، به ریشههای نظمیه در عصر ناصری میپردازند و به بررسی نقش کنت دمونت فورت در ایجاد سیستم نوین پلیسی در ایران پرداخته شده است و او را میتوان بنیانگذار پلیس نوین در ایران دانست. رحیمیکیا (1399)، به تأثیر سفر ناصرالدین شاه به فرنگ، و تمایل برای تاسیس نیروی انتظامی نوین و کارآمد به سبک غرب در کشور توجه دارد و به نقش کنت دومونت فورت و مشکلاتِ او در راهِ ایجادِ نظمیه میپردازد. احمدآبادی و موسوی (1397)، به این موضوع میپردازند که برخی از اقدامات تجددگرایانه رضاشاه و برنامههای اصلاحی او با توجه به اینکه با اتکاء به نیروهای نظامی و از جمله نظمیه پیگیری میشد و با فرهنگ عمومی و اعتقادی مردم همخوانی نداشت، در جامعه بازتاب منفی پیدا کرده با مقاومتهای مردمی روبهرو شد. احمدآبادی و رجبی (1396)، به بررسی و مطالعۀ سیر تحول نظمیه در عصر پهلوی اول از زمان کودتای اسفندماه 1299 ه.ش تا جنگ جهانی دوم، پرداختند. احمد آبادی و دیگران (1396)، در پژوهششان، بهدنبالِ ارائۀ شناختی روشمند از تشکیلات نظیمه در دوره پهلوی اول و بررسی اقدامات رؤسای نظمیه در این دوره، هستند. احمدآبادی و موسوی (1395)، به توصیف و تحلیل آموزش نیروهای پلیس (نظمیه) و نتایج آن، در دورۀ پهلوی اول، پرداختهاند. امینصارمی (1395)، به این موضوع پرداخته که، با توسعۀ روابط با سایر کشورها و آشنایی با فرهنگ آنها و نیز انجام امور به صورت مستشاری الگوهای تازهای از ادارۀ پلیس شکل گرفت و ساختار و تشکیلات ثابتی همانند وزارت نظمیه تأسیس شدند. جعفری و دیگران (1395)، با بهرهگیری از نظریه نهادگرایی روند صعود رضاخان به قدرت را به تحلیل کردهاند در این میان نهادهایی مانند ارتش، مجلس شورای ملی و برخی از احزاب سیاسی، مورد توجه آنها بوده است. ثواقب و هادی (1394)، بهدنبالِ ارائۀ شناختی روشمند از تشکیلات سنّتی اداره شهر عهد قاجار و بررسی مهمترین مناصب انتظامی آن ازجمله حاکم، کلانتر و داروغه هستند. رضائیپناه ایزدی (1392)، در پژوهش خود، بهدنبالِ نمایاندن ریشههای گفتمان رضاشاه، بهویژه در سالهای 1300تا1305، در اندیشۀ تجددگرایان عصر مشروطه میپردازند. نواختیمقدم و انوریان اصل (1388)، در پژوهش خود، درصدد تبیین پایههای ایدئولوژیک سیاستهای فرهنگی رژیم پهلوی هستند. آصف (1384)، به بررسی و سنخشناسی ایدئولوژی ناسیونالیستی حکومت پهلوی و سیر تحولات آن درمدت حاکمیت این سلسله پرداخته است.
مبانیِ نظری
برخی از مطالعات، بنیانِ اصلی آنچه را میتوان «ایدئولوژی» حکومتِ رضاشاه خواند، بیش از هر چیز در مقولۀ «ناسیونالیسم» جستوجو میکنند. اگر چه، «ناسیونالیسم» نقشِ مهمی در شکلگیری پایههای حکومتِ رضاشاه دارد، ولی، این ایده، بیش از هر چیز، در مسائل «هویت»ی مورد نظر است و زمانی که نظرگاه، معطوف به «نهاد»هایِ سیاسیِ این حکومت باشد، باید چشماندازِ دیگری را برای شناختِ ایدئولوژیِ این حکومت «باز» کرد. رویکردی که از یکسو، مبتنی بر ساختارِ سیاسیِ این حکومت است و از سویِ دیگر سبب شده است تا بخش مهمی از روندها و عملکردِ حکومت، بهصورت مستقیم، بدان باز گردد. دیدگاهِ نهادی، میتواند چشماندازی متناسب با مسئلۀ مشروعیتِ حکومت و نیز وضعیتِ ساختارِ سیاسیِ حکومتِ رضاشاه ایجاد کند و در این میان، «ایدئولوژیِ» حکومت، بهعنوانِ «پیونددهندۀ» عناصرِ مختلفِ این حکومت، ارتباطی قوی میانِ آنها ایجاد میکند و تا حدِ زیادی به یکدستیِ حکومت کمک میکند. در عینِ حال، این ایدئولوژی، خصلتی «گفتمان»ی دارد و در عینِ حال، نظامِ «معناییِ» خاصی را در تداومِ یکدستیِ یادشده، ایجاد میکند.
یکی از جنبههای مهمِ ایدئولوژیِ «پهلویسم»، که تا پایانِ حکومتِ پهلوی بروزِ بسیار بارزی داشت، وجهِ «شخصیِ» این ایدئولوژی و بستگیِ تامّ و تمامِ آن به «شخص» شاه بود. چنانکه، نامگذاریِ آن به «پهلویسم» میتواند مؤیدِ چنین سخنی باشد. این شخصی شدنِ قدرت، بیش از هر چیز با «اقتدارگراییِ تام» همراه بود که انحصار قدرت را تقریباً در تمامیِ دورۀ حکومتِ رضاشاه بهدنبال داشت. از اینرو، سه ویژگیِ اصلیِ ایدئولوژیِ حکومتِ رضاشاه را میتوان «اقتدارگرایی»، «انحصارگرایی» و «شخصیشدنِ قدرت» دانست. ویژگیهایی که «نهاد»هایِ آن روزگار را، که عمدتاً تازه یا مانندِ نظمیه «یازسازیشده» بودند، حولِ خود «معنا» میداد و «کارکرد»هایِ آن را تعیین میکرد. کارکردهایی که بیش از همه به تقویتِ «تمرکزِ قدرتِ شخصیِ انحصاریِ» رضاشاه کمک میکرد.
اقتدارگرایی
اقتدارگرایی بیانکنندۀ ارتباطِ میان حکومتگر و حکومتشونده است، که کموبیش بهصورتِ پایداری، مبتنی بر استفاده از زور است تا بر متقاعد کردن افراد در جامعه. (دورماگن و موشار، 1389، 97) اقتدارگرایی، را باید خصوصیتِ حکومتی دانست که در آن، حقوق فردی و آزادی بهطورِ کامل، زیر سیطرۀ دولت قرار دارد و درعینحال زمام امور بهدست گروههای کوچکی از رهبران یا افراد بانفوذ است. (رافائل، 1378، 124) در نظامهای سیاسیِ اقتدارگرا، افراد جامعه دارای روحیهای انفعالی نسبت به سیاست و قدرت هستند و حکومتِ اقتدارگرا از آن استقبال میکند (دورماگن و موشار، 1389، 80) و بر این اساس، تا جای ممکن، خودش را جدای از وضعیتِ اجتماعی در جامعه تعریف میکند.
انحصارگرایی
انحصار ساختار سیاسی را باید بهمثابه اصلیترین ابزار برای جلوگیری از مشارکت در قدرت و سیاست دانست. این ویژگی در «دولتهای اقتدارگرای بوروکراتیک» یک امر بنیادین است. در اینگونه دولتها، انحصار ساختار سیاسی قدرت را از طریق بوروکراسی اِعمال میکند و با سرکوب یا درپیشگرفتنِ سلطۀ عمودی، موجب میشود که مجاری دسترسی همگانی و بهویژه احزاب سیاسیِ عمدتاً مخالف به عرصه سیاست مسدود گردد. همچنین بهواسطه بوروکراسی تلاش میشود تا با اقدامات سرکوبگرانه، اقتدارگرایی به جامعه تحمیل گردد. (عالیزاد و همتی، 1396، 6)
شخصشدنِ قدرت
پژوهشگران، شخصیشدنِ قدرت را بیش از هر چیز، در نظام سیاسی پاتریمونیال، مورد بررسی قرار دادهاند، که در آن، حکومت اساساً، «قلمرو شخصی و خصوصی فرمانروا» است. در این نظام، «قدرت سیاسی حاکم، بستگی به نیروی نظامی آن دارد. نظام اداری در اینگونه از نظامها نیز بهطور کلی جدایی حوزۀ خصوصی و عمومی را که مشخصۀ نظامهای دیوانسالارِ عقلانی است، از بین میرود. (عباسزادۀ مرزبالی، 1393و1394، 81) در اینجا، حاكم در این نظام، بهصورتِ بلامنازع، به اِعمال قدرت شخصی در سطوح مختلف سیاسیاجتماعی مبادرت میكند و حد و مرزی و منبعی خاص برای پاسخگویی برای اِعمال قدرت شخصی نمیبیند. (گراوند و دیگران، 1396، 7) شخص حاکم منبع قانون و بنابراین فراتر و برتر از همۀ قوانین و تنها در نزد خداوند مسئول تلقی میشد و حاکم مجبور نبود در امر مالیاتبندی و یا استفاده از منابع کشور با کسی مشورت کند. دولت مِلک شخص حاکم به شمار میرفت. (وینسنت، 1381، 84) از ویژگیهایِ پاتریمونیالیسم، نظامیگری است. از اینرو، پاتریمونیالیسم نوعی اقتدار سنتی است، دارای دیوان سالاری لشگری و کشوری بزرگی که سرسپردگی و ارادت به شخص حاکم دارد. (موسوی، 1390، 324)
دولتِ رضاشاه بهمثابۀ رژیمِ دارایِ «تمرکزِ قدرتِ شخصیِ انحصاریِ»
از جنبش مشروطهخواهی بهبعد نظام سیاسی ایران در فرآیند تمرکز منابع قدرت قرار گرفته و علیرغم جنبشهایی بهسوی پارلمانتاریسم و توزیع قدرت، عمدتاً بهسمت پیدایش ساخت قدرت مطلقه پیش رفت. (بشیریه، 1380، 39) یکی از خواستههای مهم، پیش و پس از مشروطه، تقویت دولت و تمرکزِ قدرت بود. یکی از مهمترین اقدامات در این زمینه، نگارش قانون اساسی بود، که ترتیبِ اعمالِ قدرت را بهطور متمرکز مشخص میکرد، اما، حوادث پس از مشروطه، چنان شد که این اقتدارگراییِ مشروطهخواهانه، باز تبدیل بهنوعی از «قدرتِ شخصیِ متمرکزِ انحصاری» شد و همین مسئله، نقطۀ کانونیِ ایدئولوژی دولتِ رضاشاه گردید. «اندیشۀ دولت مقتدر، جایگزین مشروطیت بهعنوان دولتگذار میتوانست بنیانهای ایرانِ جدید را ساخته و آرمانها را در دسترس قرار دهد.» (شریعتی و عباسی شاهکوه، 1397، 88) بهدنبالِ آن، تمامی «نهاد»هایِ نظامِ سیاسیِ جدید، حولِ این مؤلفه «معنا» پیدا کرده و بهتقویتِ این ویژگی کمک میکردند. شکلگیری ایدۀ دولت مقتدر بود. ایدئولوژیِ حکومت رضاشاه، از یکسو بر «همگنی و تجانس ملی تأکید داشت و از سوی دیگر تجدد و مدرنیزاسیون بهسبکِ اروپایی را دنبال میکرد.» (غنینژاد، 1389، 35) رضاخان، پس از کودتا 1299، بروز و ظهور این ایده شد. از همان زمان، حکومتِ «شخصِ» رضاخان، بهعنوانِ تنها راهِ چارۀ نجاتِ کشور تلقی میشد، که همراهیِ «نهادِ» تازهتأسیسِ قشون متحدالشکل، با آن، زمینه را برای شخصیشدنِ قدرت سیاسی در سپهرِ سیاست ایران فراهم آورد. این را باید در نظر داشت که، «تا سال 1305، رابطۀ دولت و جامعه در ایران تغییر بنیادی کرد و با افزایش منابع قدرت در دولت مرکزی، اقتدار حکومت فزونی یافت و در ایجاد این تحول، ارتش نقشی حیاتی داشت، بهطوری که بعدها بهعنوان نهادی نظامی و اثرگذار در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران رقیب افراد و نهادهای غیرنظامی، دولت، مجلس و سیاستمداران، شد.» (استوار، 1396، 28) دستگاه اداری رضاشاه، که دولتی نظامی و دیوانسالار است، بر مبنای شرایط تاریخی ایران و مصادره کردنِ ابزارها و نهادهای حاصل از الگوهای جدید، در زمانی کوتاه، اقتدارگرایی سیاسی را نهادینه کند. این موضوع هم برای «شخص» شاه، در سطح فردی، و هم برای «نظام سیاسی» در سطح نهادی انجام شد. (عالیزاد و همتی، 1396، 11)
یکی از ویژگیهای سیاسیاجتماعی این دوران، شخصی شدن قدرت بود. شخصی شدن اگرچه از ویژگیهای نظام پاتریمونیالی است، اما در آغاز برآمدن رضاخان، بهشدت در او تجلّی پیدا کرد. این شخصیشدن، با تمرکز قدرت هم همراه بود، و پس از کودتای 1299، در قالب دولت مطلقه صورتبندی شد. با قدرتگیری رضاخان، تحول عمدهای در ساخت قدرت قاجاریه صورت گرفت، شرایط و بحرانهای ساختاریتاریخی، چگونگی ساخت قدرت قاجاریه و دربار، و فرایند مشروطیت و تحولات بینالمللی زمینههای لازم را برای موفقیت و پیشبرد سیاست تمرکز قدرت در دولت مطلقۀ پهلوی فراهم ساخت که با مشروعیت در قالب ایدئولوزی ناسیونالیسم و باستانگرایی رضاشاه تکمیل شد. (میراحمدی و جباری نصیر، 1389، 185) به این مسائل، باید اضافه کرد که، آنچه که در حکومت رضاشاه اتفاق افتاده است نشان میدهد، همان نظم شبهبوروکراتیک نیز، تمایل بهشخصیشدن داشت. رضاشاه، عملاً در حیطۀ سیاسی، بههمان سبک سنتی، ساده و یکنفره حکومت میکرد. (یاور، 1394، 94-95)
نهادهای نظامی و اقتدارگرایی در عصرِ رضاشاه
رضاخان، بهدرستی، یکی از اصلیترین نقاط اتکای خود را نیروی نظامیای قرار داد، چرا که نظامیان، وفادارترین نیروهایِ موجود در جامعه، بهشخصِ او بودند. این وفاداری و در عین حال، کمکِ متقابل رضاخان بهنیرویِ نظامی زیردستش، باعث شد که رابطۀ قویِ دوطرفهای شکل بگیرد که یکطرف آن اقتدار و حمایت و طرفِ دیگرِ آن، اطاعت و فرمانبری بود. این رابطه، بهشدت در وضعیت آشفتهای که ائتلافهای سیاسی ناپایدار و کابینههای متزلزل حرف اوّل را در عرصۀ سیاست میزدند، پایداریِ مستحکمی از خود نشان میداد و میتوانست آیندۀ ایران را رقم بزند، آیندهای که بیتردید از آن رضاخان بود.
بر این مبنا، رضاخان، موجودیت سیاسیاش را، بیش از هر چیز، مدیون نظامیان میدانست، از اینرو، بر ارتشِ جدیدی که شکل داده بود تکیه کرده و تقویت نیروهای نظامی و حفظ وفغاداریِ ایشان را از اصلیترین وظایفِ خود میدانست. (خلیلیخو، 1373، 145) رضاخان، ضمن اتکا بر ارتش و تضعیف نیروی عشایر و درعینحال تقویت گونهای خاص از زمینداری بزرگمالکی، ایجاد روحیۀ نظامیگری، بسط نیروهای امنیتی و رونق دستگاه اختناق، محدودکردن آزادیهای فردی و اجتماعی، ایجاد انحصارات دولتی و رشد فزاینده بوروکراسی مدرن، تحقیر و تهدید دولتمردانِ پرکار و صاحبانگیزه، و مهار نکردن رشوهخواری و فساد اداری، موجب تقویت و حاکمیتِ بیشتر نظام اقتدارگرایانه شد. (تنکابنی، 1394، 2-3)
ایجاد ارتش جدید، بهمثابه ضرورتی تاریخی برایِ استقرار نظم داخلی و نیز تأمین امنیت، حفظ تمامیت ارضی، جلوگیری از داعیههای گروههای قومی و ایجاد وحدت ملّی، بهواقع جوابی به خواست نخبگانی بود که بعد از جنگ جهانی اوّل، بهدنبال دولتی مقتدر و متمرکز بودند. ازاینرو در دورۀ رضاشاه، ارتش به سازمانی بسیار بزرگ، پیچیده، و قدرتمند تبدیل شد، که بهصورت تماموکمال در اختیار «شخص» شاه قرار داشت. (اکبری، 1384، 206) رضاشاه، از ارتش، چه پیش و چه پس از سلطنت، برای سلطۀ همهجانبه، بر حوزههای مختلف جامعه استفاده کرد و سویۀ منفیِ آن، در پوشش حکومت نظامی، و اقدامات سرکوبگرانه بود. (اتابکی، 1385، 143) از اینرو، در بسیاری موارد، مرزِ مشخصی میانِ قدرتِ «شخصی» و «نهادی» در این دوره وجود نداشت و شیوۀ اساسیِ اِعمالِ اقتدار، بیش از هر چیز مبتنی بر ارادۀ شاه بود. چنین بود که «ارتش در ایران نه فقط یکی از ارکان دولت مطلقه و نهادی برای اعمال زور در چارچوب قانون، بلکه ابزاری برای تمرکز منابع قدرت، حفظ رژیم پهلوی و سرکوب مخالفان داخلی و سیاسی آن بود. این وظیفهای بود که نیروهای مسلح ایران اعم از ارتش، ژندارمری، شهربانی متناسب با تقسیم کار میان خود و قدرت و حجم اعتراضات مخالفان به انجام رسانند.» (یوسفجمالی و بیژنی، 1393، 76)
سیرِ تاریخیِ تشکیلِ ارتشِ جدید در ایران، چنین بود که، در آذر1300،رضاخان، با ادغام ژاندارمری و دیویزیون قزاق، کمیسیونی را برای سازمان آیندۀ ارتش ایجاد کرد. گزارش نهایی این کمیسیون مبنای فرمان رضاخان برای تشکیل قشون در سال1300 بود. پس از آن، او، پنج لشکر را در ایالات مهم مملکت مستقر نمود 1. لشکر مرکز (تهران) بهفرماندهی سرتیپ مرتضی خان یزدانپناه؛ 2. لشکر شمالغربی (تبریز) بهفرماندهی سرتیپ اسماعیل خان امیرفضلی؛ 3. لشکر غرب (همدان) بهفرماندهی میرپنج امیراحمدی؛ 4. لشکر جنوب (اصفهان) بهفرماندهی میرپنج محمود آیرم؛ و 5. لشکر شرق (خراسان) بهفرماندهی میرپنج خزاعی. (کروئین، 1377، 201) این ارتش ضمن برخورداری از سازماندهی جدید، بهرهگیری از آموزشهای نو و اسلحۀ مدرن، در حدود یک دهه به تحرکات مرکزگریز و شورشهای محلّی در ایران پایان بخشید. همچنین اقتدار و نفوذ دولت مرکزی را، با خلع سلاح عمومی و برقراری انحصارات تسلیحاتی، در سطح مملکت گسترش داد. (یوسفجمالی و بیژنی، 1393، 76)
ریشههای نظمیه در عصرِ قاجار
«نظمیه»، نهادی جدید در ساختارِ نظامیِ ایران نبود. تلاشهایِ نسبتاً منسجمی، در عصرِ قاجار، بهخصوص در زمان پادشاهی ناصرالدینشاه، برای ایجادِ «تنظیماتِ» جدید در این نهاد انجام شد. سلسلهمراتب نظمیه در سالهایِ نخستِ قاجار چنین بود. در رأس این ساختارِ سنتی، حاكم یا داروغه بود و بعد كلانتر یا كدخدا، كه رئیس حوزهاى در شهر و یا مرد سالخوردۀ دهكده بود، قرار داشتند. (ورهرام، 1368، 83) اما، سابقه ایجاد تشكیلاتِ نوینِ نظمیه، به اوایل عصرِ ناصری برمیگردد. نخستینبار، میرزا تقی خان امیرنظام، بهخاطرِ تأمین امنیت شهر، «سازمان خُفیه» را تأسیس كرد و دستور داد چندین قراولخانه در خیابانهای شهر ایجاد كنند. میرزا حسین خان سپهسالار نیز، با بهكارگیری تعدادی سرباز، قراولخانههای زمان امیرنظام را باز فعال كرد و هماو، نخستینبار عنوان نظمیه را بهكار برد. (میری، 1383، 341)
در این میان، پس از دمین سفرِ ناصرالدینشاه بهفرنگ، كُنت دومونت فروت، بهعنوانِ رئیس پلیس استخدام و در ۱۶ذیقعدۀ۱۲۹۵، نخستین تابلویِ تشكیلات نظمیه با عنوان «ادارۀ جلیلۀ پلیس دارالخلافه و احتسابیه» و (سیفی قمی تفرشی، ۱۳62، 55) در ابتدای خیابان الماسیه [باب همایون] نصب گردید. ناصرالدینشاه در روز افتتاح پلیس دارالخلافه شخصاً حضور یافت و از همان روز مردم با واژه پلیس آشنا شدند. (محمدی برزگر و حیدرنژاد، 1400، 10) این موضوع را اعتمادالسلطنه در تاریخ منتظم ناصری چنین میآورد: «برحسبِ ارادۀ همایونی ادارۀ پلیس بهجهتِ امنیت شهر توسط نواب اشرف والا امیرکبیر نایبالسلطنه [کامرا میرزا] بهریاست مسیو کنت دومونت فورت در دارالخلافه برقرار گردید.» (اعتمادالسلطنه، 1367، ج3، 2022) نیت کنت، تأسیس یک نیروی انتظامی قدرتمند بهمانندِ غرب بود، اما ساختار سنتی حکومتِ قاجار، مانع از پیشرفتِ چنین ادارهای در آن روزگار میشد. (رحیمیکیا، 1399، 13) کنت در 1296ق برای آنکه اداره پلیس قوانینِ مکتوبی داشته باشد و مردم و افراد پلیس از وظایف ادارۀ جدید آگاه باشند و حدود اختیارات پلیس را معلوم نماید، «کتابچۀ کنت»، را که دارای یک مقدمه و 58ماده یا فصل بود، نوشت. در مقدمۀ آن، وظایف پلیس و قوانین در باب توطئه علیه خانواده سلطنتی، اَعمال منافی عفت، جَنحه، جنایت ضد دولت و مذهب، سرقت و توهین بهمأمورین دولت و همچنین وظایف مستخدمین و نوکرها نسبت بهخود را درج نموده بود. (محمدی برزگر و حیدرنژاد، 1400، 12) مطابقِ «کتابچه»، دستگاه پلیس، دستگاه اجرایی است و مراقبت اجرای جمیع قوانینی که از طرف دولت بهدایرۀ پلیس القا میشود، به عهدۀ او گذاشته شده است. (اتحادیه، 1395، 141) این قانون، هرچند که در صورت اجرا میتوانست نظمی در پایتخت حکمفرما کند، اما، از آنجایی که این تشکیلات، سازگاریِ چندانی با شرایط حاکم بر محیط اجتماعی و سیاسی مملکت نداشت، در عمل، نتوانست روابط ارگانیکی لازم را با کل ساختار دیوانسالاری ایجاد کند و نیز، از پشتیبانی لازمِ دیگر نهادها برخوردار شود، لذا با شکست مواجه شد. (شهسواری و قدیمی قیداری و ، 1399، 48) نظمیه در حدودِ چهارصد پلیس پیاده و شصت پلیس سواره را شامل میشد. (محبوبی اردکانی، 2537، جلد2، 140-141)
یکی از تلاشهایِ بعدی، برایِ ایجادِ قوای انتظامینظامیِ ملّی، پس از اعادۀ مشروطه و در مجلس شورای ملیِ دوم صورت گرفت. تصویب قانون تأسیس ژاندارمری دولتی توسط این مجلس (1288-1290)، بهنوعی، پایدارترین طرحی بود كه برای نوسازی نیروهای مسلح بهریاستِ افسران خارجی انجام شد. (پیری، 1394، 25) با برآمدنِ رضاخان، او، این نیرو را تحتِ نظرِ خود گرفت. او، در تاریخِ 15آذر1300، در اینباره میگوید: «نظر به اینكه ژاندارمری كنونی مدتی است از صورت قراسورانی خارج و بهیک قسمت نظامی تبدیل شده و مستشاران خارجی برخلاف سابق نباید مداخلۀ مستقیم در امورات قشونی داشته باشند...از امروز من ادارۀ ژاندارمری را در تحت نظر و ادارۀ مستقیم خود گرفته و رسماً مراتب را به عموم اعلام میدارم.» (علیبابایی، 1382، 152) بدینصورت، بهدستور او، سرهنگ محمد درگاهی، که بعدها بهدرجۀ سرتیپی نائل شد، شهربانی را در اولین روز خرداد1302ش از ژنرال وستداهل سوئدی تحویل گرفت. (سیفی فمی تفرشی، 1367، 67) و اینچنین بود که، ژاندارمری جزو قزاقخانه شد و آن زمینهای برای ایجاد قشون متحدالشكل بود. (بهار، 1376، جلد1، 137) بر این مبنا، رضاخان، دیویزیون قزاق و ژاندارمری و بریگاد مرکزی را که هر یک تا پیش از کودتا، آموزشگاهی داشتند، با یکدیگر ادغام نمود. (صفایی، 1355، 12) ملکالشعرا بهار، ایجاد دستگاه پلیسیِ متنفذ را زیر نظر شاه، «لازمۀ ثبات حکومت» میدانست. (بهار، 1386، جلد اول، 180)
نظمیه «نهاد»ی برآمده از ایدئولوژی اقتدارگرایانۀ حکومتِ رضاشاه
کانونِ ایدئولوژیِ حکومتِ رضاشاه «تمرکزِ قدرتِ شخصیِ انحصاریِ» او بود. چنین ایدئولوژیای، نیازمندِ «نهاد»هایی است که بتواند، گسترۀ عملِ آن را فراخ کند و بهسانِ ابزاری باشد که پایههایِ آن را مستحکم کند. چنین وضعیتی، «تناقضی» مهم بود. از یک سو، ماهیتِ «نهاد»، عمومی و غیرِشخصیبودنِ آنهاست. چنین وضعیتی، بهخصوص برایِ نهادهایِ نظامی که «قوۀ قهریۀ» حکومت را شکل میدهند، بیش از پیش حائز اهمیت است. حال، در عصرِ رضاخان/شاه، «نهاد»های نظامی، بهصورتِ بارزی، در خدمتِ منویاتِ او قرار گرفتند. این را نیز باید در نظر داشت که «نظامیان، در طولِ یکصد سالِ اخیر، نقشِ تأثیرگذاری در تغییر یا حفظ سلطنت در ایرانِ معاصر داشتهاند و بهنوعی، در تحولاتِ سیاسیِ ایران، نقشِ تعیینکننده ایفا کردهاند.» (ازغندی، 1376، 65) این نقش، بهخصوص در سالهایِ انتهایِ قاجار و در روندِ تغییرِ سلطنت به پهلوی و در تداومِ آن در آن دوره، بسیار پررنگ است. نهادهایِ نظامی، بهصورتِ بارزی، به ایفایِ نقشهایی میپردازند، که بیش از همه برآمده از ایدئولوژیِ اقتدارگرایانۀ پهلوی است. در این میان، یکی از نهادهایِ قدیمی، و بازسازیشده، که بهدلایلی که خواهد آمد، نقش مهمی در این زمینه دارد، «نظمیه» است. چنین است که، نظمیه را باید در وجهی از بروزش، نمودِ بخشِ «شخصیِ» ایدئولوژیِ «پهلویسم» دانست. ارتباط بسیار عمیقِ این «نهاد» با «شخصِ» رضاشاه، چنان بود که بیش از آنکه به وظایفِ «عمومیِ» خود بپردازد، در خدمتِ «شخصِ» شاه بود. اینچنین بود که، در آن روزگار، «افسران مشاغل نظامی مهم نظامی خود را همواره بیشتر مرهون نفوذ دوستان و خویشان خود در دربار یا در وزارتخانههای مختلف میدانستند. از اوایل دهۀ 1300 این سنت تا حد زیادی ادامه یافت، اما در قیاس با معیار مهم و تعیینکنندۀ وفاداری سیاسی بهرضاخان، از اهمیت نسبتاً کمی برخوردار بود. صفت اخیر بهطور کلی، معیار کسب مقام فرماندهی بود که مهمترینِ آنها معمولاً و بهعنوان امری طبیعی، بهرفقای سابق قزاق او داده میشد. در ارتش جدید، قابل اعتماد بودنِ سیاسی فردیِ هر افسر، برایِ پیشرفتِ او امری حیاتی تلقی میشد. با اینحال، هرگاه سوءظنی متوجه او میشد، بیدرنگ، تنزّل درجه مییافت و برکنار میشد یا حتی کارش به بازداشت میکشید.» (کرونین، 1383، 70-71)
در زمان سرتیپ درگاهی نظامنامۀ کل تشکیلات نظمیه مملکتی، مصوب شد و بهموجب آن شهربانی کل همزمان با اجرایی شدن قانون استخدام، سازمان شهربانی شهرها را ایجاد کرد. (سیفی تفرشی فمی، 1376، 110) در این دوره، تشکیلاتِ پلیسی در ایران، شامل دو بخشِ «امنیه» و «نظمیه» بود. بخش امنیه، نوعی تشكیلات انتظامی در راهها و نواحی غیرشهری و نظمیه سازمان مسئول حفظ نظم و امنیت عمومی در شهرها بود. تشكیلات نظمیه مركز به این شرح بود: (ادارۀ مركزی، ادارۀ پلیس، ادارۀ تأمینات، ادارۀ محبس و ادارۀ تفتیش). ادارۀ مركزی به دوایر، كابینه، دایرۀ سیاسی، دایرۀ سجلات، دایرۀ صحیه تقسیم میشد. ادارۀ تفتیش، از دو دایرۀ تفتیش و دایرۀ تعلیمات پلیس تشكیل گردید. وظیفۀ اداره انجام تفتیش بازرسیها بود. ادارۀ محبس دو دایره داشت. دایرۀ محبس و دایرۀ سجل احوال مجرمین. این دایره از شعب تنپیمایی، انگشتنگاری و عكاسی تشكیل شده بود. ادارۀ پلیس دارای شعب دفتر، وسائل نقلیه و 14 كمیساریا بود. ادارۀ تأمینات هم 10 شعبه داشت كه 4 شعبۀ آن عبارت بود از شعبۀ دفتر، شعبۀ عرضِ حال، شعبۀ مخزن، شعبۀ خُفیه. (زندیه و یوسفی، 1393، 55)
نگاهی کوتاه به عملکردِ رؤسایِ مهم نظمیه
بعد از ریاست درگاهی، در 1302، این اداره از یک سازمان رسمی حافظ نظم و امنیت و اجرای قوانین و پشتیبان مردم و نگهبان عامه در مقابل جانیان و مجرمین و قانونشکنان به سازمان اختناق، ترور و سرکوب تبدیل شد که بهقانونشکنی میپرداخت. در این دوره، شهربانی حیطۀ فعالیتهای خود را در تهران و سایر بخشهای کشور گسترش داد و در راستای خواستههای رضاشاه از هیچ کوششی فروگذار نکرد. (احمدآبادی و رجبی، 1396، 53-54) درگاهی، منویاتِ رضاخان را، بیکموکاست، اجرا میکرد و بازویِ مؤثری برایِ بهثمر نشستنِ آنها بود و هماو، از نزدیکترین افرادِ حلقۀ اطرافِ رضاخان، به او، بود. همچنین، «اقدامات درگاهی زمینهساز شروع استبداد در دورۀ رضاشاه بود. دوره وی در دو مقطع قابل بررسی است. در مقطع اول تلاشهای او با ایجاد حکومت پلیسی برای به سلطنت رساندن رضاشاه برنامهریزی شده بود. در مقطع دوم علاوه بر اطاعت از اوامر رضاشاه توانست با پشتوانۀ اتکا بهشخصِ شاه زمینهساز قدرتیابی خویش را در جامعه فراهم آورد.» (احمدآبادی و دیگران، 1396، 16)
یکی دیگر از رؤسایِ مهمِ نظمیه، آیرم بود. او، اطمینانِ رضاشاه را بهصورتهای گوناگون بهدست آورده بود، بهنحویکه نخستین محرم معتمد شاه شده بود. بسیاری، از نمایندگان مجلس و وزرا تا رجال درجه اول از او پرهیز کرده و ناراحت بودند. در بین همه هراسی وجود داشت که مبادا آیرم برایشان پروندهسازی کند، چراکه او، در این کار بسیار قهاری بود و رضاشاه، بر اساس گزارشهایِ او، اقدام میکرد. (قدسی، 1379، 96) در دوره آیرم، دایرهای ویژه تحت عنوان «ادارۀ سیاسی» تشکیل شد. سیروسیاحت آیرم در اروپا، و نیز تجربههایِ او از مشاهدۀ سیستمهای پلیس دولتهای دیکتاتوری مانند شوروی، ایتالیا و بهویژه آلمان (گشتاپو)، بر تصمیمِ او بر ایجادِ «ادارۀ سیاسی» تأثیر زیادی داشت. (خواجهنوری، 1357، 147)
همچنین،فضلالله زاهدی، در دورۀ چندماههای که رئیس نظمیه بود، در اقدامی پلیس خفیۀ دورۀ سوئدیها را که در دورۀ درگاهی و کوپال بهدایرۀ سیاسی تغییر نام یافته بود، به ادارۀ اطلاعات تبدیل کرد. (جاهد، 1310، 134)
نظمیه، نهادِ سرکوبگرِ در خدمتِ منویاتِ شاه
نظمیه، بیش از همه در خدمتِ منویاتِ رضاشاه بود. رضاشاه، که راهِ تجدد را از معبرِ سختِ «آمریت» و تا حد زیادی با خشونت و سرکوب پیش میبرد، و نیز، برای حفظِ اقتدارِ تامۀ خود، نیاز بهساختاری منسجم و وفادار داشت تا از جهاتِ مختلف به او در این زمینهها یاری رساند. ایجادِ نهادهای نوین در ایران، ضمنِ آنکه ساختارِ جدیدی را برایِ اقتدارِ دولت تعریف میکرد و نظامِ دیوانیِ نو را شکل میداد، بهطورِ مستقیم، زیرِ نظرِ شاه اداره میشد و بیش از همه، پاسخگویِ درخواستهایِ «شخصیِ» شاه بود. یکی از مهمترین مسائلی که بهشاه، در گسترشِ اقتدارش کمک فراوانی میکرد، ایجادِ رعب وحشت، بینِ افراد بود. در این میان، نظمیه، نقش مؤثری در ایجادِ این وحشت داشت. «نظام اطلاعاتیامنیتی که پیش از آن، بخش کماهمیتتری از تشكیلات نظمیه و شهربانی بود، در دورۀ رضاخان گسترش بیشتری یافت و گسترۀ عملیاتی آن، فعالیت شهربانی را سخت تحتالشعاع قرار داد و آن را قسمتی از سیاستهایِ کلّیِ عملیاتی و اجراییِ خود ساخت. ایجاد رعب و وحشت که بهوسیلۀ دستگاههای شهربانی و نظام اطلاعاتیامنیتی آن ایجاد میشد، هرگونه مخالفت با روشِ غیراصولی حكومت را سرکوب و از عرصۀ سیاسی و اجتماعی کشور حذف میکرد.» (احمدآبادی و موسوی، 1394، 139)
یکی از اداراتِ مهمی که در نظمیۀ رضاشاه، دارایِ جایگاهِ بالایی بود، پلیس سیاسی بود. «پلیس سیاسی ایران بهصورت سازماندادهشده با هدفِ تجسّم و خبرچینی و پاپوشدوزی برای مردم تبدیل شد. رؤسای نظمیه که در ابتدا رئیس یک نهاد اجتماعی بودند، کمکم بر اثرِ حمایتهایِ بیدریغ رضاشاه آنقدر قدرت پیدا کردند که برای تمام نهادهای مدنی و اجتماعی تصمیم میگرفتند. نفوذ آنها در زندگیِ روزمرۀ مردم نیز کشیده شده بود. برای هریک از مقاماتِ ارشد و نمایندگان مجلس یک یا چند مأمورِ خفیه تعیین شد که همهروزه موظف بودند گزارشی از رفتوآمدها، ملاقات، تلفنها و تماسهای آنان تهیه و بهنظمیه ارسال نمایند.» (احمدآبادی و دیگران، 1396، 22) در زمان مختاری، ادارۀ پلیس سیاسی كه از زمان آیرم رئیس قبلی نظمیه زمان رضاشاه، آغاز بهكار كرده بود، بسیار نیرومند شد. ادارۀ پلیس سیاسی چهارصد نفر عضو و عدۀ زیادی خبرچین داشت. پس از ادارۀ پلیس سیاسی، ادارۀ زندان، یكی از فعالترین ادارات شهربانی كل بود. (شبانه، 1389، 44)
البته، در این میان باید در نظر داشت که، در موردِ نوعِ سرکوبگریِ نظمیه، میتوان بهدو نوعِ سرکوبگریِ «شخصی» و «نهادی» اشاره کرد. هر دویِ اینها، در نهایت، به ارادۀ شاه وابسته بودند و آن را برآورده میکردند. اگرچه، این سرکوبگریها، گوناگون و متنوّع بود، اما، سه نمونۀ مهم از انواعِ شخصی و نهادیِ آن را، برایِ فهمِ دقیقترِ مسئله، میتوان بیان نمود: یکی مطبوعات، دوم سرکوب مخالفانِ حکومت و سهدیگر مقولۀ انتخاباتِ مجلس شورای ملی. در مسائلی که به این سه موضوع بازمیگشت، نظمیۀ رضاخان/رضاشاه، نقش تعیینکنندهای داشت و دوایر سیاسی و اطلاعاتیِ نظمیه، بهصورتِ ویژهای، با ورود به این موضوعات، دقیقاً منویاتِ رضاخان/شاه را تأمین میکردند.
رضاخان در زمان نخستوزیریاش از جراید وابسته بهخود برای رسیدن به اهدافش بهره میبرد. از جمله برای خارج ساختن نظمیه از دست سوئدیها، تعدادی از آنها را بهحملات شدید بهنظمیه واداشت و آن جراید نیز از هیئت دولت خواستند تا هرچه سریعتر به اوضاع نظمیه توجه کند و فردی شایسته را منصوب کند. با این زمینهسازی رضاخان توانست وستداهل را از ریاست نظمیه برکنار و سرتیپ درگاهی را منصوب کند.(مكی، 1359، 246) در زمانِ پادشاهی، رضاشاه، بهمطالبِ چاپشده در مطبوعات، بسیار حساس بود. همین موضوع، موجب شد که نظارت بر جراید را، رسماً به شهربانی واگذار کند. از آن پس، مدیران مطبوعات، مجبور بودند، برای انتشار هر مطلبی، از شهربانی و بازرسی مطبوعات، اجازه بگیرند. (موسوی و دیگران، 1380، سند شمارۀ 4، 46)
در همین راستا، بخشنامهای از سوی نظمیه به مدیران جراید ابلاغ شد مبنی بر سه اصل: «1. مدیر جریده مؤظف شد هیچ روزی صبح و عصر روزنامه را بدون اطلاع و اخطار و اجازۀ مأمورین شعبه انتشار ندهد. 2. بهکلیۀ ماشینخانههای مطابع اخطار شد همهروزه روزنامههای چاپشده را نگاه دارند تا نظمیه، اجازه انتشار آن را بدهد.3. بهکلیۀ مطابع و مدیران جراید و اتاقهای حروفچینی اخطار شد که هیچ خبر و مقالهای را بدون امضای مأمور سانسور نچینند و اگر فوریت داشت بهشعبۀ مطبوعات برده اجازه بگیرند.». چنانکه، جریدهای خلاف این امر عمل میکرد همچون مجله تعلیم و تربیت بهدلیل نشرِ یک مقاله، جمعآوری و بهشهربانی تحویل داده میشد. (بیات و کوهستانینژاد، 1372، 380) «رفتارِ دولت و شهربانی نسبت بهبعضی از مدیران جراید به اندازهای خشن و سخت بود که عاقبت، پس از تحمل رنجهای فراوان در زندان جان داده و مدتها، کسی حق بردن نامِ آنان را نیز نداشت. منجمله از این مدیران فرّخی مدیر روزنامۀ طوفان» بود. (صدرهاشمی، 1363، جلد1، 30)
در دورۀ رضاشاه، ابزارهاي گوناگونی براي سلطه بر مجلس در نظر بود، مطمئنترینِ آنها دخالت در روند انتخابات بود. از این روش، پیش از سال 1305ش، در شهرستانها استفاده شد. در روند انتخابات دورۀ پنجم در سال 1302، فرماندهان نظامیِ سردارسپه، افراد خاصی را به مجلس فرستادند، ولی در تهران تا پیش از سلطنتِ رضاشاه، دولت چندان نمیتوانست در روند انتخابات دخالت جدي اِعمال کند. (عاقلی، 1369، 129) مثلاً در «متحدالمآل»ی که خطاب به«حکام ایالت شمال و شرق و غرب و جنوب» در آستانۀ انتخاباتِ مجلس هشتم، که سلطۀ رضاشاه بر حکومت، بهحدِ تاموتمامی رسیده بود، «طبق اوامر ملوکانه در قسمت انتخابات دوره هشتم انتخاب نماینده جهت مجلس شورای ملی، لزوماً اعلام میدارد طبق صورتی که ارسال گردیده است، باید جدیت لازمه بهعمل آید که این اشخاص جهت مجلس انتخاب شوند. اعلیحضرت اقدس شهریاری علاقمند هستند که باید اشخاص منفصلهالمندرجه درصورت لف، باید بههر قیمتی باشد انتخاب شوند. در صورتی که اندک تعللی در اجرای اوامر صادره بشود، مقصر بدیهی است مورد بیمیلی اعلیحضرت واقع خواهد شد.» در بند چهارم این «متحدالمآل» به نقش «نظمیه» اشاره شده است، که در هماهنگی با وزارتِ داخله، در موضوعِ انتخابات خواهد بود. (اسنادی از انتخابات مجلس شورای ملی در دوره پهلوی اول، 1378، 66) در این مورد، میتوان بهسخنِ یحیی دولتآبادی توجه کرد که در موردِ نمایندگانِ دورۀ هفتم، مینویسد: «نمایندگان مجلس هفتم بهبعد، بدون استثنا اول باید رضایت دربار پهلوي را تحصیل کنند و شنیده میشد که هریک مبلغ معینی هم در خفا باید بهوزیر دربار (تیمورتاش) بدهند و شرط معین را هم که رأي دادن بههر لایحهاي که از طرف دولت بیاید بهمجلس، بدون اعتراض تقبل کنند، آنگاه نام آنها در داخل فهرست نمایندگان در آن دوره شده، با تعیین آنکه از چه محل انتخاب شوند و آن فهرست بهدست نظمیه مرکز و ولایات داده شده، آنها هم تکلیفشان معین است و همهچیز در دست خودشان و کارکنان مخصوص است که دارند. نظمیهها در موقع انتخابات، دارالتحریري تشکیل داده، هزارها اوراق مطابق فهرست دولت، نویسنده، حاضر میگذارند و آنها را بهتوسط سردستهها به افراد میدهند که در صندوق انتخابات بریزند.» (دولتآبادی، 1336، 404)
از روشهاي دیگر سلطه بر مجلس میتوان به ارعاب، سلب مصونیت و بازداشت نمایندگان بهبهانههایی چون توطئه علیه امنیت ملی از سوي شهربانی اشاره کرد. اگرچه از دورۀ هفتم هیچ نمایندۀ مخالف شاه بهمجلس راه نیافت و بر این اساس پایههاي اقتدارگرایی رضاشاه تحکیم پیدا کرد. بهرغمِ این موضوع، حکومت از دورۀ هشتم، به سلب مصونیت نمایندگان پرداخت و این موضوع بهعنوان راهحل نهایی شاه براي سرکوب مخالفان در دستور کار مجلس قرار داد. (شیخالاسلامی، 1368، جلد اول، 22)
سرکوبِ مخالفان، یکی از کارهایِ مهمِ نظمیه بود، که این را دقیقاً در راستایِ منویاتِ «شخصِ» شاه انجام میداد. رضاشاه پس از سلطنت، آزاديهاي تصریحشده در قانون اساسی را زیرپا گذاشت و بساط پلیس سیاسی را در سراسر کشور گسترش داد. او، بهتوسط نیروي پلیس و نظمیه، فعالیتها و تحرکات حزبی و سیاسی را تعطیل کرد و تنها چند گروه بهصورت مخفیانه فعالیتهاي اندکی داشتند. (ملایی توانی، 1381، 68) در آن روزگار، در نظمیۀ تهران عدهای «خفیهنویس» و افراد بدسابقه به توطئهچینی علیه دیگران مشغول بودند.وظیفۀ آنان این بود که هر نوع خبری را که به سیاست ارتباط داشت جمعآوري کرده و بهرئیس خود که طرفِ اطمینان و اعتماد رئیسه نظمیه بود، ارائه دهند. او نیز بنا به خواست خود این گزارشها را که تعداد آنها هر روز از صدها مورد بیشتر میشد جمعآوري و براي رئیس نظمیه ارسال میکردد. در این زمان، هیچگونه نظارتی بر این گزارشها وجود نداشت و ملاکی نیز براي تعیین صحتوسقم آنها در دست نبود. ازاینرو حیثیت و آبروي افراد بهراحتی دستخوش امیال و اغراض اینگونه نفرات قرار میگرفت. (شاهآبادي و رجبی، 1395، 134)
یکی از روشهای کنترلِ مخالفان، نفوذ در میانِ ایشان بود. چنانکه در زمان مختاری، شهربانی حتی بهدرون خانوادههایی که لازم میدانست نفوذ کرده بود. براین اساس رجال فهمیدند که باید از شهربانی بهعنوان دستگاهی «مخوف» حساب ببرند. رضاشاه، همیشه همهچیز را از شهربانی میخواست. (موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1384، 731) همچنین، به این موضوع میتوان اضافه کرد که، در آن دوره، بیگناهان بیشماري بودند که بهسبب گزارشها و اتهامات مبهم و بیدلیل، سالها در زندان شهربانی بهسر میبردند. (متین دفتري، 1371، 160)
نتیجهگیری
ویژگی اصلیِ ایدئولوژی حکومت در عصرِ رضا شاه را میتوان «تمرکزِ قدرتِ شخصیِ انحصاری» دانست. رضاشاه، با صعود بهقدرت پس از کودتا استفند1299، اتکایِ خود را بر نیرویِ نظامی گذاشت و با ایجاد قشون متحدالشکل، و بازسازی نهادهایی مانندِ نظمیه، آنها را در خدمت اهدافِ خود برایِ رسیدن بهقدرت قرار داد. این نهادها، ضمن داشتنِ کارکردهای عمومی، نظیر ایجاد امنیت و دفع شورشها و سرکشیهایی که چند سالی گریبانگیرِ مملکت بود، تمامقد، در خدمتِ منویاتِ «شخصیِ» رضاخان قرار داشتند و در راهِ رسیدنِ او بهپادشاهی، در کنارِ دیگر عوامل، نقشِ بسیار پررنگی را ایفا کردند. در این میان، نظمیه، بیش از هر نهادِ نظامیای، در خدمتِ شخصِ رضاخان/شاه، قرار داشت.
نهادهایِ نظامیِ مختلفی که در عصر رضاخان/شاه بهوجود آمدند، کارکردهایِ یکسانی نداشتند. ارتش متحدالشکل، بیش از هر چیز، به سرکوبِ نیروهای گریز از مرکز و شورشهایِ گوشهوکنار کشور میپرداخت یا ژاندارمری که به امنیتِ راهها اختصاص داشت، کارکردِ این نهادهایِ نظامی، بیش از همه «عمومی» بود و بهنوعی در خدمتِ مملکت، که از قضا، موردِ توجه و استقبالِ بسیاری از نخبگانِ سیاسی و فکریِ آن روزگار نیز قرار گرفته بود، اما کارکردِ نهادِ «نظمیه» دوگانه بود. از یکسو، به ایجادِ نظمِ درونشهری توجه داشت و جنبۀ «عمومی» داشت و از سوی دیگر در خدمتِ رضاخان/شاه بود و بهصورتِ مشخصی به سرکوبِ مخالفانِ او میپرداخت و جنبۀ «شخصیِ» بارزی پیدا کرده بود. در این زمینه، میتوان گفت که این نهاد با سانسور مطبوعات، کنترل شدید مخالفان شاه و در برخی موارد از میان برداشتنِ آنها، سلطه بر انتخابات و کنترل مجلس، شدت عمل در مسائلی مانند کشف حجاب و لباس متحدالشکل، بهخوبی تحت اختیارِ شخص رضاشاه قرار داشت و از اینرو، چه در کارکردِ عمومی و چه در کارکردش برای رضاشاه، تمامقد در خدمتِ «اقتدارگراییِ» رضاشاه بود.
تشکیل این نهاد و تحولاتِ آن در عصر رضاشاه، بهخوبی نشان میدهد که نظمیه، بازویِ اجراییِ مهمی برای ایدئولوژیِ اقتدارگرایانۀ پهلوی بود و کمک بسیاری به «تمرکزِ قدرتِ شخصیِ انحصاری» در عصر رضاشاه کرد. این کار در نظمیه، و در زمینۀ مسائل سیاسی، بیش از همه با «سرکوب و سانسورِ مطبوعات»، «سلطه بر انتخابات و مجلس» و «سرکوبِ مخالفان»، صورت میگرفت. این نهاد، بهصورتِ مشخصی، گام در راهی گذاشته بود که تنها به خواستههایِ شاه منتهی میشد. از اینرو، بهعنوانِ بازویِ توانایِ ایدئولوژیِ اقتدارگرایانۀ پهلوی، به انحصارِ قدرت در دستِ او، کمک بسیاری کرد. چنانکه میتوان گفت، اگر این نهاد وجود نداشت، یا چنین عمل نمیکرد، رضاشاه نمیتوانست چنین مقتدرانه بر اوضاعِ داخلیِ مملکت تسلطِ تاموتمام داشته باشد.
فهرست منابع
آصف، محمدحسن (1384)، مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
اتابکی، تورج (1385)، تجدد آمرانه، ترجمه مهدی حقیقتخواه، تهران: ققنوس.
اتحادیه (نظام مافی)، منصوره (1395)، اینجا طهران است: مجموعه مقالاتی دربارۀ طهران، 1344-1269ق، چاپ دوم، تهران: نشر تاریخ ایران.
احمدآبادی، محمد؛ رجبی، محمد (1396)، بررسی و مطالعۀ سیر تحول نظمیه در دورۀ پهلوی اول (از کودتای 1299 ه.ش تا جنگ جهانی دوم)، مطالعات تاریخ انتظامی، سال4، شمارۀ14، پاییز، 47-68.
احمدآبادی، محمد؛ ترابی فارسانی، سهیلا؛ بوشاسبگوشه، فیضالله (1396)، واکاوی فرایند نفوذ رؤسای نظمیه برساختار قدرت در دوره پهلوی اول (1304-1320ه.ش)، پژوهشنامه تاریخ، سال،12، شمارۀ 46، بهار، 1-26.
احمدآبادی، محمد؛ موسوی، رحیم (1394)، امنیت اجتماعی در دوره پهلوی اول، مطالعات تاریخ انتظامی، سال2، شمارۀ 4، بهار، 121-140.
احمدآبادی، محمد؛ موسوی، رحیم (1395)، سیر تدریجی آموزش پلیس و نتایج آن در دورۀ پهلوی اول (1299-1320)، مطالعات تاریخ انتظامی، سال 3، شمارۀ10، پاییز، 39-54.
احمدآبادی، محمد؛ موسوی، رحیم (1397)، نظمیه و سیاستهای تجددگرایی پهلوی اول، پژوهشنامه تاریخ، سال 14، شمارۀ 53، زمستان، 1-26.
ازغندی، علیرضا (1376)، ناکارآمدیِ نخبگانِ سیاسی ایران بینِ دو انقلاب، تهران: نشر قومس.
استوار، مجید (1396)، نقش روشنفکران ایرانی در ساخت دولت رضاشاه، رهیافتهای سیاسی و بینالمللی، سال 8، شمارۀ 50، تابستان، 11-37.
اسنادی از انتخابات مجلس شورای ملی در دوره پهلوی اول (1387)، تهران: اداره کل آرشیو اسناد و موزه دفتر رئیس جمهوری.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1367)، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، جلد3، تهران: دنیای کتاب.
اکبری، محمدعلی (1384)، تبارشناسی هویت ایرانی قاجاریه و پهلوی اول، تهران: علمی و فرهنگی.
امینصارمی، نوذر (1395)، تطور ساختار و تشکیلات انتظامی در ایران دورۀ قاجاریه، مطالعات تاریخ انتظامی، سال 3، شمارۀ 8، بهار، 123-140.
بشیریه، حسین (1380)، موانع توسعۀ سیاسی در ایران، تهران: گام نو.
بهار، محمد تقی (1386)، تاریخ احزاب سیاسی، جلد اول، تهران: امیركبیر.
بیات، کاوه و مسعود کوهستانینژاد (1372)، اسناد مطبوعات(1286-1320ه.ش)، تهران: سازمان ملی اسناد ایران.
پیری، محمد (1394)، دگرگونی در ساختار نیروهای نظامی پس از مشروطه و زمینهگیری ارتش نوین ایران، مطالعات تاریخ انتظامی، سال2، شمارۀ 5، تابستان، 23-44.
تنکابنی، حمید (1394)، فرهنگ سیاسی اقتدارگرا و ساختار دیوانسالاری دولت در دورۀ پهلوی اول، جامعهشناسی تاریخی، سال 7، شمارۀ2، بهار و تابستان، 1-26.
ثواقب، جهانبخش و معصومه هادی (1394)، بررسی تشکیلات انتظامی ایران و روند تغییرات آن در دوره قاجار، مطالعات تاریخ انتظامی، سال 2، شمارۀ 4، بهار، 1-24.
جاهد، امیر، (1310)، سالنامه پارس، سال ششم.
جعفری، علی و مرتضی دهقاننژاد و فریدون الهیاری (1395)، فرآیند قدرتگیری رضاخان با رویکرد نهادگرایی، تاریخ اسلام و ایران، سال26، شمارۀ122، زمستان، 33-60.
خلیلیخو، محمدرضا (1373)، توسعه و نوسازیِ ایران در دورۀ رضاشاه، تهران: جهاد دانشگاهی.
خواجه نوری، ابراهیم (1357)، بازیگران عصر طلایی، جلد سوم، تهران: جاویدان.
دورماگن، ژان و موشار، دانیل (1389)، مبانی جامعهشناسی سیاسی، ترجمه عبدالحسین نیکگهر، تهران: آگه.
دولتآبادی، یحیی (1336)، حیات یحیی، جلد4، تهران: ابنسینا.
رافائل، دی دی (1378)، حاکمیت، قدرت و اقتدار، ترجمه مالک حسینی، فرهنگ، شمارۀ 32و33، بهار، 112-127.
رحیمیکیا، صادق (1399)، پلیس (نظمیه) در دورۀ ناصری، آفاق علوم انسانی، سال 4، شمارۀ43، آبان.
رضائیپناه، امیر و رجب ایزدی (1392)، ریشهیابی گفتمان پهلوی یكم در آرای متجددین عصر مشروطه، جستارهای تاریخی، سال4، شمارۀ 2، پاییز و زمستان، 35-68.
زندیه، حسن جواد یوسفی (1393)، ساختار آموزش انتظامی و نظامی در حکومت رضاشاه، مطالعات تاریخ انتظامی، سال1، شمارۀ2، پاییز، 53-84.
سیفی فمی تفرشی، مرتضی (1362)، نظم و نظمیه در دوره قاجار، تهران: یساولی.
سیفی تفرشی فمی، غلامرضا (1376)، پلیس خفیۀ ایران مروری بر رخدادهای سیاسی و تاریخچه شهربانی 1299-1320، تهران: فانوس.
شاهآبادي، امیر و رمضان رجبی (1395)، نقش ساختار سیاسی در شکل گیري احزاب در فاصله سالهاي 1320-1299 هجري شمسی، تاریخ نو، سال6، شمارۀ14، بهار، 129-152.
شبانه، رحیم (1389)، نظمیه در تاریخ، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مهر 149، 38-45.
شریعتی، شهروز و مهدی عباسی شاهکوه، (1396)، شناختشناسی ایدئولوژی دولت مدرن و یوتوپیاهای اجتماعی در عصر پهلوی. جامعهشناسی تاریخی، سال10، شمارۀ2، پاییز و زمستان،
شهسواری، مرتضی و عباس قدیمی قیداری (1399)، نظمیۀ تبریز، نظامی مدرن برای برقراری امنیت و قانون، پژوهشنامۀ تاریخهای محلی ایران، سال 9، شمارۀ17، پاییز و زمستان، 45-60.
شیخالاسلامی، جواد (1368)، سیماي احمدشاه قاجار پس از گذشت هفتاد سال، جلد اول، تهران: گفتار.
صدرهاشمی، محمد (1363)، تاریخ جراید و مطبوعات ایران، چهار جلد، جلد اول، اصفهان: کمال.
صفایی، ابراهیم (1355)، بنیادهای ملی ایران در شهریاری رضاشاه کبیر، تهران: انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
عالیزاد، اسماعیل و بهزاد همتی (1396)، اقدامات اجتماعی و سیاسی دستگاه اداری پهلوی اول در انحصار ساختار سیاسی، علوم اجتماعی، سال26، شمارۀ78، پاییز، 1-36.
عباسزادۀ مرزبالی، مجید (1393و 1394)، ساختار حکومت شخصی و نقش آن در بحران مشروعیت رژیم پهلوی دوم، مطالعات تاریخی، شمارۀ47و48، زمستان و بهار، 79-108.
علی بابایی، غلامرضا (1382)، تاریخ ارتش ایران از 558 میلادی تا 1357 شمسی، تهران: آشتیان.
غنینژاد، موسی (1389)، تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر، تهران: نشر مرکز.
قدسی، حسن (اعظمالوزاره) (1379)، خاطرات من یا تاریخ صدسالۀ ایران، تهران: کارنگ.
کروئین، استفانی (1377)، ارتش و حکومت پهلوی، ترجمه: غلامرضا بابایی، تهران: خجسته.
کرونین، استفانی (1383) رضاشاه و تناقضات نوسازی ارتی نوین در ایران، در: استفانی کرونین، رضاشاه و شکلگیری ایران نوین، ترجمه مرتضی ثاقبفر، تهران: جامی.
گراوند، مجتبی و ایرج سوري و محمدعلی سوري لکی، (1396)، واکاوی زمینههای تاریخی فروپاشی نظم سلطانی و کاهش مقبولیت حکومت پهلوی دوم، سیاست(دانشگاه تربیت مدرس)، سال4، شمارۀ13، بهار، 5-21.
مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی (1384)، سقوط: مجموعه مقالات نخستین همایش بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلوی، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
میراحمدی، منصور و حسن جباری نصیر (1389)، الگوی نظری دولت مطلقه و پیدایی دولت مطلقه شبه مدرن در ایران، پژوهشنامۀ علوم سیاسی، سال6، شمارۀ1، زمستان، 167-199.
نواختیمقدم، امین و حامد انوریان اصل (1388)، مبانی ایدئولوژیک سیاستهای فرهنگی رژیم پهلوی، مطالعات انقلاب اسلامی، سال6، شمارۀ19، زمستان، 115-140.
متین دفتري، احمد (1371)، خاطرات یک نخستوزیر، بهکوشش باقر عاقلی، تهران: علمی.
محبوبی اردکانی، حسین (2537)، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، جلد 2، تهران: دانشگاه تهران.
محمدی برزگر، جعفر و علیرضا حیدرنژاد (1400)، بررسی و تحلیل اقدامات کنت آنتوان دمونت در تأسیس نظمیه به سبک جدید در دوره ناصری ( 1257-1270ش)، مطالعات تاریخ انتظامی، سال8، شمارۀ29، تابستان، 1-26.
مكی، حسین (1359)، تاریخ بیست ساله ایران، ج 2، تهران: امیرکبیر.
ملایی توانی، علیرضا(1381)، مجلس شوراي ملی و تحکیم دیکتاتوري رضاشاه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
موسوی، محمد (1390)، ماهیت سیاسی دولت پهلوی، سیاست، سال41، شمارۀ1، 321-334.
موسوی، حسین و دیگران (1380)، اسنادی از مطبوعات و احزاب دورۀ رضاشاه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
میری، رزیتا (1383)، نظمیه در دورۀ قاجار، تاریخ معاصر ایران، سال8، شمارۀ30، تابستان، 341-360.
ورهرام، غلامرضا (1368)، نظام سیاسى و سازمانهاى اجتماعى ایران در عصر قاجار، تهران: معین.
وینسنت، اندرو (1381)، نظریههای دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
یاور، مجتبی (1394)، نوستالژیا؛ مشروعیت و ضد مشروعیت در دولت پهلوی، دولتپژوهی، سال1، شمارۀ4، زمستان، 81 -117.
یوسفجمالی، محمدکریم و مسلم بیژنی (1393)، سیر تکوینی دولت مطلقۀ مدرن در ایران، پژوهشهای سیاسی، سال4، شمارۀ10، تابستان، 60-78.
