چهره سیستان در آینه باورها و اساطیر زرتشتی
الموضوعات :
سیده فاطمه زارع حسینی
1
,
وجیهه ابهری مارشک
2
1 - استادیار ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی مشهد
2 - کارشناس ارشد ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی مشهد
الکلمات المفتاحية: سیستان, زرتشت, کیانسه, دین زرتشتی, سه موعود نجات بخش,
ملخص المقالة :
در متون دینی ایران باستان و به ویژه در ادبیات زرتشتی، دیار سیستان اهمیت شایانی یافته و بارها از این منطقه و مکان‌های اساطیری، تاریخی، جغرافیایی و یا افراد مرتبط با آن سخن به میان رفته است. با عنایت به اهمیت این موضوع و نبود پژوهشی جامع در این باره، در مقالة حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی، رد پاهای دینی و اساطیری سرزمین سیستان در دین زرتشتی بررسی می‌شود. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می‌دهد که این خطّه با سکاها و کیانیان در ارتباط بوده و از آنجا که زادگاه پیام‌آور دین زرتشتی است، مهد گسترش و تبلیغ این دین و محل ظهور منجیان پایان جهان نیز بوده است؛ همچنین به دلیل جای‌دادن چندین آتشکده، دریا، رود و کوه مقدس در خود، به عنوان سرزمین ظهور منجیان موعود در این دین، از جایگاه والایی برخوردار است. یادکرد فراوان و گوناگون سیستان در متون زرتشتی، می‌تواند بازتاب سیمای دینی و اساطیری این سرزمین در این دین باستانی باشد.
آموزگار، ژاله. 1387. تاریخ اساطیری ایران. چ10. تهران: سمت.
آورزمانی، فریدون. 1394. جغرافیای تاریخی ایران‌زمین. تهران: پازینه
ابن‌بلخی، 1363. فارسنامه. تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. چ2. تهران: دنیای کتاب.
احمدی کرویق، حسن. 1397. تاریخ واقعی ظهور زرتشت بر مبنای یافته‌های جغرافیایی. تهران: مازیار.
اوستا. 1371. گزارش جلیل دوستخواه. چ2. تهران: مروارید.
اوشیدری، جهانگیر. 1386. دانشنامة مزدیسنا. چ 4. تهران: مرکز.
بارتولد، واسیلی. 1372. تذکرة جغرافیای تاریخی ایران. ترجمة حمزه سردادور (طالب‌زاده). چ3. تهران: توس.
پورداوود، ابراهیم. 1356. یشت‌ها. ج1. تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــ. بی‌تا. یشت‌ها. ج2. چ3. تهران: دانشگاه تهران.
پیغمبری، حمیدرضا و مریم شفیعیان. 1397. «پیوند فرّ و جغرافیا در زامیادیشت: ردّپای سرزمین مقدس سیستان». جستارهای تاریخی. س9. ش1. صص15ـ1.
تاریخ سیستان. 1389. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: اساطیر.
ــــــــــــــ. 1391. تصحیح جعفر مدرس صادقی. چ3. تهران: مرکز.
تفضلی، احمد. 1389. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ6. تهران: سخن.
جنیدی، فریدون. 1358. زندگی و مهاجرت نژاد آریا بر اساس روایات ایرانی. تهران: بنیاد نیشابور.
دادگی، فرنبغ. 1369. بندهش ایرانی. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.
ــــــــــــ. 1388. بندهش هندی. تصحیح فردیناند یوستی. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زند بهمن‌یسن. 1370. ترجمة محمدتقی راشدمحصل. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سد در نثر، سد در بندهش. 1909. به کوشش هیربد بهمن‌جی نوشیروانجی. بمبئی: بی‌نا.
سیستانی، محمداعظم. 2011. مردم‌شناسی سیستان. چ2. کابل: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم افغانستان.
سیستانی، ملک‌شاه حسین‌بن ملک‌محمود. 1344. احیاء الملوک در تاریخ سیستان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
شارپ، رلف نارمن. 1382. فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی. چ2. تهران: پازینه.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. 1375. کتاب الملل و النحل. تخریج محمدبن فتح‌الله بدران. الطبعه الثانیه. قاهره: مکتبه الانجلو المصریه.
عریان، سعید. 1371. متن‌های پهلوی. گردآوری جاماسب‌جی دستور منوچهرجی جاماسب آسانا. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
عطایی‌فرد، امید. 1395. ایران بزرگ. چ3. تهران: اطلاعات.
فرشید راد، فرشاد. 1392. «واقعیتی انکارناپذیر: خط نیمروز یا نصفپ‌النهار مبدأ زمین از ایران می‌گذرد». ماهنامة خواندنی. ش76. صص35ـ34.
قزوینی، زکریا بن محمد. 1373. آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمة جهانگیرمیرزا قاجار. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
کریستین‌سن، آرتور. 1387. کیانیان. ترجمة ذبیح‌الله صفا. چ7. تهران: علمی و فرهنگی.
کیخایی، مهدی و محمدتقی فاضلی. 1395. «نگاهی به یک نام‌جای کهن؛ زرنگ (سیستان)». پژوهشنامة تاریخ.س12. ش45. صص122ـ107.
لسترنج، گای. 1383. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. چ6. تهران: علمی و فرهنگی.
مارکوارت، یوزف. 1373. ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی. ترجمة مریم میراحمدی. تهران: اطلاعات.
مالکی لوطکی، حسین و عباس پارساطلب. 1395. «دریاچة هامون در روایات ملی ایران و جایگاه آن در آخرالزمانی زردشتی». جندی‌شاپور. س2. ش7. صص71ـ58.
محمدخانی، کورش. 1394. «کوه خواجة سیستان، نگینی درخشان در شرق ایران». پژوهش‌های باستان‌شناسی. س4. ش4. صص10ـ1.
مزداپور، کتایون و همکاران. 1395. ادیان و مذاهب در ایران باستان. چ2. تهران: سمت.
مصطفوی، علی‌اصغر. 1361. سرزمین موعود. تهران: چاپخانه ندا.
مینوی‌خرد. 1364. ترجمة احمد تفضلی. چ2. تهران: توس.
نجاری، حسین و زهرا محجوب. 1395. «بررسی ریشه‌شناختی دریاهای اساطیری در بندهش ایرانی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش44. صص214ـ191.
نیولی، گراردو. 1381. زمان و زادگاه زردشت: پژوهشی دربارة مزدایی‌گری. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: آگه.
ـــــــــــــ . 1387. آرمان ایران، جستاری در خاستگاه نام ایران. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: مؤسسة فرهنگی دانش‌پژوه.
ـــــــــــــ . 1388. از زردشت تا مانی. ترجمة آرزو رسولی. تهران: ماهی
ـــــــــــــ . 1395. پژوهش‌های تاریخی دربارة سیستان باستان. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: موازی.
یزدان‌پرست، حمید. 1391. ایران و ایرانیان در متون مقدس. تهران: اطلاعات.
English Sources
Callieri,Pierfrancesco.2016."Sakas:inAfghanistan".Encyclopedialranica .online edition
Ehlers, Eckart. 2003."Hamun, daryaca-ye i. Geography".Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 646- 647.
Gnoli, Gherardo. 2003. (a) "Hamun, daryaca-ye ii. In Literature and Mythology". Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 647- 648.
Gnoli, Gherardo. 2003. (b) "Helmand River ii. in Zoroastrian Tradition".Encyclopedia Iranica.vol. XII. Fasc. 2. pp. 171- 172.
Hanifi, M. Jamil and Eir. 2001. "Helmand river i. Geography". Iranica. Ed. by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press. V Xii. p. 170- 17.
Herzfeld, Ernest E. 1976. Iran in The Ancient East. Oxford: Oxford University Press.
Panaino, A. 2013. "Kayansih". Encyclopedia Iranica. vol. XVI. Fasc. 2. pp. 174- 176.
ar-Rumi. Yaghut ibn Abdallah. 1846. Jacut, s moshtarik, das ist lexicon geographisher homonyme. Ed. by Ferdinand wustenfeld. Gottingen: druck und verlag der dieterichsehen buchhandlung.
_||_
English Sources
Callieri,Pierfrancesco.2016."Sakas:inAfghanistan".Encyclopedialranica .online edition
Ehlers, Eckart. 2003."Hamun, daryaca-ye i. Geography".Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 646- 647.
Gnoli, Gherardo. 2003. (a) "Hamun, daryaca-ye ii. In Literature and Mythology". Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 647- 648.
Gnoli, Gherardo. 2003. (b) "Helmand River ii. in Zoroastrian Tradition".Encyclopedia Iranica.vol. XII. Fasc. 2. pp. 171- 172.
Hanifi, M. Jamil and Eir. 2001. "Helmand river i. Geography". Iranica. Ed. by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press. V Xii. p. 170- 17.
Herzfeld, Ernest E. 1976. Iran in The Ancient East. Oxford: Oxford University Press.
Panaino, A. 2013. "Kayansih". Encyclopedia Iranica. vol. XVI. Fasc. 2. pp. 174- 176.
ar-Rumi. Yaghut ibn Abdallah. 1846. Jacut, s moshtarik, das ist lexicon geographisher homonyme. Ed. by Ferdinand wustenfeld. Gottingen: druck und verlag der dieterichsehen buchhandlung.
References
Ahmadī Karvīq, Hasan. (2018/1397SH). Tārīxe Vāqe’ī-ye Zohūre Zartošt bar Mabnāye Yāftehā-ye Joqrāfīyāyī. Tehrān: Māzīyār.
Āmūzegār, Žāle. (2008/1387SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān. 10th ed. Tehrān: Samt.
Atāyī-fard, Ōmīd. (2016/1395SH). Īrāne Bozorg. 3rd ed. Tehrān: Ettelā’āt.
Āvar-zamānī, Fereydūn. (2015/1394SH). Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Īrān-zamīn. Tehrān: Pāzīneh.
Avestā (Avesta). (1995/1374SH). Report by Jalīl Dūst-xāh. 2nd ed. Tehrān: Morvārīd.
Bartold, Vasilii. (1993/1372SH). Tazkare Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Īrān (Historico-geographical surrey of Iran). Tr. By Hamzeh Sardād-var (Tāleb-zādeh). 3rd ed. Tehrān: Tūs.
Christensen, Arthur. (2008/1387SH). Kīyānīyān (Les kyanides). Tr. by Zabīho al-lāh Safā. 7th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Dādegī, Franbaq. (2009/1388SH). Bondaheše Hendī. Ed. by Ferdīnānd Yūsti. Tr. by Roqayyeh Behzādī. 2nd ed. Tehān: Pažūheš-gāhe Ōlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.
ـــــــــــــــــــــــــــــ. (1990/1369SH). Bondaheše Īrānī. reports by Mehrdād Bahār. Tehrān: Tūs.
Ebne Balxī. (1984/1363SH). Fārs-nāme (The farsnama of Ibnu'l-Balkhi). Ed. by Guy listrange & Reynold Alleyne Nicholson. 2nd ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.
Faršīd-rād, Faršād. (2013/1392SH). “Vāqe’īyatī Enkār-nāpazīr: Xate Nīm-rūz yā Nesfo al-Nahāre Mabda’e Zamīn az Īrān Mīgozarad”. Reading Monthly. No. 76. Pp. 34- 35.
Gnoli, Gherardo. (2002/1381SH). Zamān va Zādgāhe Zardošt: Pažūhešī Darbāre Mazdāyī-garī (Zoroaster's time and homeland: a stady on the origins of Mazdeism and related probloms). Tr. by Seyyed Mansūr Seyyed Sajjādī. Tehrān: Āgah.
ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2008/1387SH). Ārmāne Īrān, Jostārī dar Xāst-gāhe Nāme Īrān (Arman Iran, an inquiry into the origin of the name Iran). Tr. by Seyyed Mansūr Seyyed Sajjādī. Tehrān: Mo’asese-ye Farhangī-ye Daneš-pažūh.
ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2009/1388SH). Az Zardošt tā Mānī (From Zoroaster to Mani). Tr. by Ārezū Rasūlī. Tehrān: Māhī.
ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2016/1395SH). Pažūhešhā-ye Tārīxī Darbāre-ye Sīstāne Bāstān (Ricerche storiche sul sistan Antieo). Tr. by Seyyed Mansūr Seyyed Sajjādī. Tehrān: Movāzī.
Joneydī, Fereydūn. (1979/1358SH). Zendegī va Mohājerate Nežāde Ārīyā Bar Asāse Revāyathā-ye Īrānī. Tehrān: Bonyāde Neyšābūr.
Keyxāyī, Mahdī and Mohammad-taqī Fāzelī. (2016/1395SH). “Negāhī be Yek Nām-jā-ye Kohan; Zerang (Sīstān)”. Journal of History. 12th ed. No. 45. Pp. 107- 122.
Oryān, Sa’īd. (1992/1382SH). Matnhā-ye Pahlavī. collected by Jāmāsb-jī with command Manūčehr-jī Jāmāsb Āsānā. Tehrān: Ketāb-xāne Mellī-ye Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān.
le Strange, Guy. (2004/1383SH). Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Sarzamīnhā-ye Xelāfate Šarqī (The lands of the eastern caliphate). Tr. by Mahmūd Erfān. 6th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Markwart, Josef. (1994/1373SH). Īrān-šahr bar Mabnā-ye Joqrāfīyā-ye Mūsā Xorenī (Eranasahr nach der Geographie desps. Moses xorenaci). Tr. by Maryam Mīr-ahmadī. Tehrān: Ettelā’āt.
Mazdāpūr, Katāyūn et al. (2016/1395SH). Adyān va Mazāheb dar Īrāne Bāstān. 2nd ed. Tehrān: Samt.
Mīlekī Lūtakī, Hoseyn and Abbās Pārsā-talab. (2016/1395SH). “Daryāče Hāmūn dar Revāyāte Mellī-ye Īrān va Jāygāhe Ān dar Āxero al-zamānī-ye Zartoštī”. Jondī-šāpūr. 2nd Year. No. 7. Pp. 58- 71.
Mīnūye Xord (Wisdom menu). (1985/1364SH). Tr. by Ahmad Tafazzolī. 2nd ed. Tehrān: Tūs.
Mohammad-xānī, Kūrowš. (2015/1394SH). “Kūhe Xāje-ye Sīstān, Negīnī Deraxšān dar Šarqe Īrān”. Archaeological research. 4th Year. No. 4. Pp. 1-10.
Mostafavī, Alī-asqar. (1982/1361SH). Sarzamīne Mow’ūd. Tehrān: Nedā.
Najjārī, Hoseyn and Zahrā Mahjūb. (2016/1395SH) “Barrasī-ye Rīše-šenāxtī-ye Daryāhā-ye Asātīrī dar Bondaheše Īrānī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 12th Year. No. 44. Pp. 191-214.
Oryān, Sa’īd. (1992/1371SH). Matnhā-ye Pahlavī. collected by Jāmāsb-jī with command Manūčehr-jī Jāmāsb Āsānā. Tehrān: Ketāb-xāne Mellī-ye Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān.
Peyqambarī, Hamīd-rezā and Maryam Šafī’īyān. (2018/1397SH). “Peyvande farr va Joqrāfīyā dar Zāmyādīšt: Radde-pāye Sarzamīne Moqaddase Sīstān”. Historical Inquiries. 9th Year. No. 1. Pp. 1- 15.
Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. n.d. Yašthā. 2nd Vol. 3rd ed. Tehrān: University of Tehran.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1977/1356SH). Yašthā. 1st Vol. Tehrān: University of Tehran.
Qazvīnī, Zakarīyyā ebne Mohammad. (1994/1373SH). Āsār al-belād va Axbār al-‘ebād. Tr. by Jahān-gīr Mīrzā Qājār. Ed. by Mīr-hāšem Mohaddes. Tehrān: Amīr-kabīr.
Sad dar nasr Sad dar Bondaheš. (1909/1288SH). With the Effort of Hīrbad Bahman-jī Nūšīrvānjī. Bamba’ī.
Šahrestānī, Mohammad ebne Abdo al-karīm. (1996/1375SH). al-melal va al-nahl. Ed. by Mohammad ebne Fatho al-lāhe Badrān. 2nd ed. Qāhere: Maktab al-anjelū al-mesrīyeh.
Sharp, Ralph Narman. (2003/1382SH). Farmānhā-ye Šāhanšāhāne Haxāmaneš (The imscriptions in old persian cuneriform of the Achaemenian emperors). 2nd ed. Tehrān: Pāzīneh.
Sīstānī, Malek-šāh Hoseyn ebne Malek Mahmud. (1965/1344SH). Ehyā’o al-molūk dar Tārīxe Sīstān. Ed. by Manučehr Sotūdeh. Tehrān: Bongāhe Tarjome va Našre Ketāb.
Sīstānī, Mohammad-a’zam. (2011/1390SH). Mardom-šenāsī-ye Sīstān. 2nd ed. Kābol: Markaze Ōlūme Ejtemā’ī-ye Ākādemī-ye Ōlūme Afqānestān.
Tafazzolī, Ahmad. (2010/1389SH). Tārīx Adabīyāte Īrān Pīš az Eslām. With the Effort of Žāle Āmūzegār. 6th ed. Tehrān: Soxan.
Tārīxe Sīstān. (2010/1389SH). Ed. by Mohammad-taqī Bahār. Tehrān: Asātīr.
ـــــــــــــــــــــــ. (2012/1391SH). Ed. by Ja’far Modarres Sādeqī. 3rd ed. Tehrān: Markaz.
Ūšīdarī, Jahān-gīr. (2007/1386SH). Dāneš-nāme Mazdīsnā. 3rd ed. Tehrān: Markaz.
Yazdān-parast, Hamīd. (2016/1391SH). Īrān va Īrānīyān dar Motūne Moqaddas. Tehrān: Ettelā’āt.
Zand Bahman Yasn. (1991/1370SH). Tr. by Mohammad-taqī Rāšede Mohassel. Tehrān: Mo’asese-ye Motāle’āt va Tahqīqāte Farhangī.
