هنجارشکنی در شعر صائب تبریزی

الموضوعات :

محمد حکیم‌آذر ¹

1 - عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد شهرکرد

تاريخ الإرسال : 21 الثلاثاء , صفر, 1427 تاريخ التأكيد : 21 الثلاثاء , صفر, 1427 تاريخ الإصدار : 21 الثلاثاء , صفر, 1427

الکلمات المفتاحية: صائب‌تبریزی, سبک‌هندی(اصفهانی), مخالف‌خوانی, خضر(ع), تلمیح,

ملخص المقالة :

نگرش صائب تبریزی به شخصیتی معروف نظیر خضر ـ علیه‌السلام ـ دوگانه است. صائب در برخورد با داستان خضر(ع) و در ساختن تلمیح، گاه موافق سنت ادبی عمل‌می‌کند و گاه به‌خلاف عرف و عادت شاعران گذشته، با خضر(ع) و عناصر داستانی او مخالف‌خوانی می‌کند. اگر شاعرانی چون خاقانی، سعدی و حافظ با انتقادی ملیح به ماجرای خضر ـ علیه‌السلام ـ نگریسته‌اند، صائب در وسعت‌بخشیدن به این نگرش، تلاشی جدّی کرده است. او گاه با شماتت خطاب به خضر(ع)، خود را بی‌نیاز از عمر جاودان و آب حیات، صاحبِ ویژگی‌هایی می‌داند که حتی خضر به آنها دست نیافته است. بدیهی است که صائب برای اثبات نظریات و افکار خویش و نیز برای ترجیح روش سلوک خود حاضر است از خضر(ع) سبق ببرد و او را با وجود همة اعتباری که در عالم ادب و عرفان دارد، بیرون از دایرة علایق و پسندهای خود بپندارد، این نحوة نگرش، نوعی هنجارشکنی و گریز از سنت ادبی به‌شمار می‌رود. در این مقاله، موضوعاتی دسته‌بندی شده که در آنها صائب تبریزی نگرش انتقادآمیز خود را متوجه ماجرای حضرت خضر(ع) کرده است.

المصادر:

1. از اصطلاحات رایج ادبی به معنای ذکر حقایق در ارتباط با معشوق در غزل.


2. صائب تنها شاعری است که پس از حافظ طریقه‌ای مستقل و ممتاز دارد. وی نمایندة کامل سبک زمان و زبان مردم خویش است. محال است جای خالی او را در این طرز سخن ـ که دویست سال زبان ادبی ایران و هند و عثمانی بود و بر ذوق و حال مردم بسیاری از این سرزمین‌ها حکومت می‌کرد ـ بتوان به سخنی دیگر پر کرد. (کریمی 1371 : 24)


3. میرزا، نهایت کثیرالکلام و بدیهه‌گو بوده است. او در برهانپور دکن بود که یک قصیدة شصت شعری فقط هنگام چاشت گفت. خود در کیف و نشئة این قادرالکلامی چنین می‌سراید:

هزار حیف که عرفی و نوعی و سنجر		نیند جمع به دارالعیار برهانپور
که قوت سخن و لطف طبع می‌دیدند		نمی‌شدند به طبع بلند خود مغرور
همین قصیده که یک چاشت وی داد مرا		ز اهل نظم که گفته است در سنین و شهور

(نعمانی 1368 : 166)

1. ابیاتی که از صائب نقل می‌شود، از دیوان شش‌جلدی او به‌کوشش محمد قهرمان انتخاب شده است. شمارة سمت چپ، شمارة غزل و شمارة سمت راست، شمارة بیت است.


2. همچنین برای آگاهی بیشتر از نمونه‌ها و برداشت‌های منتقدان سبک هندی از مسألة تغایر، نگاه کنید به آزاد بلگرامی، 1382 : 65-66.


3. البته انحراف از نُرم (هنجارشکنی)، اصطلاح حوزة زبان‌شناسی است؛ ولی به تعبیر سیروس شمیسا می‌توان انحراف در فکر و مضمون و ... هم داشت. برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به: شمیسا، 1375 : ص 58 تا 65.


4. برای آگاهی بیشتر، رجوع شود به میرشکرایی، 1358.

8 .  در ادامة این نگرش، می‌توان به ابیات زیر مراجعه کرد:

2/1774، 3/1753، 7/1741، 8/1637، 2/1527، 7/1515، 3/1456، 5/1816، 2/1805، 9/1792، 8/1637، 4/1550، 2/1527، 7/1515، 3/1456، 8/1875، 2/1843، 6/1829، 5/1816، 2/1805، 9/1792، 2/1774، 2/2921، 3/2915، 5/2671، 8/2495، 5/2406، 4/2358، 1/2294، 1/2036، 16/1943، متفرقات/3534، متفرقات/3524، 2/3082، 5/3062، 6/2993، 8/2946، 12/2939، 5/2933، قصاید کوتاه/3611، قصاید/3548، 11/4318، 5/4312، 10/4223، 11/4163، قصاید کوتاه/3630، 3627، 4/5575، 5/5573، 6/5443، 3/5306، 3/5299، 4/5077، 8/5048، 12/4885، 7/4707، 5/6358، 16/6335، 4/6022، 8/6015، 5/6013، 10/5984، 3/5905، 3/5625، 11/5607، 13/6900، 4/6819، 4/6642، 1/6639، 1/6583، 11/6564، 4/6476، 9/6359، 11/6939، 11/6996.

1. ادامة این مضمون را می‌توان در ابیات زیر مشاهده کرد:

12/2939، 6/2737، 2/2396، 9/1858، 2/1843، 6/1830، 5/1816، 7/1741، 6/1674، 8/5048، 1/5017، 4/4717، 7/4707، 9/4324، 2/4305، 2/4110، 6/4100، 5/3056، 5/5882، 8/5835، 10/5800، 3/5625، 4/5573، 5/5573، 3/5299، 4/5077، 9/6582، 9/6359، 4/6331، 4/6022، 8/6015، 5/6013، 3/5914، 12/5905، 2/6830، 5/6754.

1. ادامة این مضمون، در ابیات زیر مشاهده می‌شود:

9/1633، 1/1663، 2/1663، 9/2017، 4/2026، 1/2118، 2/2119، 4/2358، 7/2464، 6/2737، 3/2915، 4/3521، 4/3577، 5/3658، 6/4688، 4/5378، 4/5608، 13/5917، 6/6061، 6/6663، 3/6705، 5/6720، 12/6723.

1. برای آگاهی بیشتر، نگاه کنید به : شمیسا، 1371 : 247.


2. ادامة این مضمون، در ابیات زیر هم مشاهده می‌شود:

5/1305، 9/2382، 2/2391، 9/2520، 7/2647، 5/2671، 9/2853، 8/2946، 5/2971، 5/3264، 5/3389، 4/4316، 6/4740، 10/4751، 2/4764، 6/5072، 6/5183، 12/5400، 8/6086، 8/6223، 1/6509، 2/6652، 18/6668، 12/6701، 5/6715، 6/6944، 5/6989.

1. ادامة این مضمون، در ابیات زیر هم مشاهده می‌شود:

2/1867، 1/2348، 1/2351، متفرقات/3478، 2/6818.

1. ادامة این مضمون، در ابیات زیر هم آمده است:

7/3184، قصاید کوتاه/3612، 10/6207، 3/6331، 2/6719، 5/6721، 14/6722، 12/6945.

1. ادامة این مضمون، در ابیات زیر هم آمده است:

6/1674، 7/1876، 7/2946، 5/3658، 6/4635، 11/5264، 9/5591.

1. برای نمونه می‌توان به ابیات زیر توجه کرد:

خود هم از زلف دراز خویش در بند بلاست

یک سرش بر گردن یوسف بود زنجیر ما

(دیوان صائب، 13/250)

اگر نه بر امید وصل یوسف طلعتی باشد

به چندین چشم چون زنجیر در زندان بیاساید

(همان : 21/3233)

در کنعان نگشایند به رویش اخوان

یوسف از مصر اگر بی‌درم آید بیرون

(همان : 6/6316)

چشم زنجیر غریبانه چرا خون نگریست

یوسف آن روز که می‌رفت ز زندان بیرون

(همان : 6/6321)

کتابنامه

قرآن کریم. (تنزیل من رب‌العالمین). 1375. ترجمة بهاءالدین خرمشاهی، چ 2. تهران: جامی.

آزاد بلگرامی، میرغلامعلی. 1382. غزالان‌الهند. به‌تصحیح سیروس شمیسا. چ 1. تهران: صدای معاصر.

حافظ شیرازی. 1367. دیوان. به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. چ 5. تهران: زوّار.

خاقانی شروانی. 1373. دیوان. به‌تصحیح ضیاءالدین سجادی. چ 4. تهران: زوّار.

سعدی شیرازی. 1383. کلیّات. به کوشش مظاهر مصفّا. چ 1. تهران: روزنه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1366. صور خیال در شعر فارسی. چ 3. تهران: آگاه.

شمس‌العلمای گرکانی. 1377. ابدع‌البدایع، چ 1. تبریز: احرار.

شمیسا، سیروس. 1371. فرهنگ تلمیحات. چ 3. تهران: فردوس.

ـــــــــــــــ . 1375. کلیات سبک‌شناسی. چ 4. تهران: فردوس.

صائب تبریزی. 1364-1370. دیوان. به‌کوشش محمد قهرمان. چ 1. ج 6. تهران: علمی و فرهنگی.

صفا، ذبیح‌الله. 1373. تاریخ ادبیات در ایران. چ 4. ج 2/5. تهران: فردوس.

عطار نیشابوری. 1374. دیوان. به‌کوشش تقی تفضلّی. چ 8 . تهران: علمی و فرهنگی.

کریمی، امیربانو. 1371. دویست‌ویک غزل صائب. چ 3. تهران: زوّار.

میرشکرایی، محمد. 1358. «خضر در فرهنگ عامة ایران»، کتاب جمعه. س 1. ش 12.

ناصرخسرو. 1368. دیوان. به‌تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: مؤسسة چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

نعمانی، شبلی. 1368. شعرالعجم. ترجمة سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی. چ 3. تهران: دنیای کتاب.