طبیعت در شعر فروغ فرخزاد؛ از انس و همخوابگی با شعر تا حلول

الموضوعات : مطالعات نقد ادبی

عنایت‌اله دارائی ¹ , عفت نجار نوبری ²

1 - دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه علامه طباطبائی تهران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

تاريخ الإرسال : 23 الثلاثاء , شوال, 1443 تاريخ التأكيد : 09 الأربعاء , ربيع الأول, 1444 تاريخ الإصدار : 29 الإثنين , رجب, 1444

الکلمات المفتاحية: نماد, طبیعت, جنسیت, فروغ فرخزاد, جاندارانگاری, همذات‌پنداری, نقد بوم‌گرا,

ملخص المقالة :

پیشینۀ جلوه‌گری طبیعت در ادب فارسی، به‌درازای تاریخ ادبیات است. از قرن بیستم میلادی، دیدگاه انسان به طبیعت دگرگون شد که ظهور زیست‌بوم‌گرایی (Ecologism) و به‌تبع آن، شکل‌گیری نقد بوم‌گرا (Ecocriticism) را در پی داشت. در این نقد، رابطۀ ادبیات و محیط‌زیست بررسی می‌شود. هدف این پژوهش، بررسیِ چگونگی بازنمایی طبیعت در شعر فروغ فرخزاد است؛ اینکه پدیده‌های خوشایند یا ناخوشایند طبیعت و همچنین بازنمایی جنسیت‌محورِ طبیعت در شعر او چگونه است؟ روش پژوهش، آمیخته‌ای از نقد بوم‌گرا و بلاغت است. نمودِ طبیعت در دو دورۀ شعری فروغ متفاوت است. در دورۀ اول (اسیر، دیوار، عصیان) او از بیرون به طبیعت می‌نگرد (به‌صورت تشبیه و استعاره و به‌ندرت جاندارانگاری و نماد). در دورۀ دوم (تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد) طبیعت، نمادین و جاندار است. فروغ به همذات‌پنداری با طبیعت می‌رسد و دستانش را در باغچه می‌کارد. پدیده‌های خوشایند طبیعی در شعر فروغ، نشانگر آرمان‌های والای انسان هستند؛ مانند آسمان و ستاره‌ها (برتری و آگاهی)، پرندگان (رهایی و شادی)، زمین و روییدنی‌ها (باروری و خرّمی)، آب و باران (پاکی و لطافت) و آتش (عشق و شور). در شعر او، لجنزار، سنگلاخ، سنگ (بی‌عاطفگی)، شب، مار، کلاغ (ملامتگر و سخن‌چین) و باد (مرگ و نیستی) به‌صورت نامطلوب بازنمایی شده است. فروغ، فرهنگ تاریخی و اسطوره‌ای مردسالار را بازتولید می‌کند. او مرد را همانند آسمان، ماه، خورشید و باران به‌گونه‌ای والا، نورانی، گرم، فعال، پاک و پالاینده بازنمایی می‌کند؛ در‌حالی‌که زن را به‌سانِ پرنده، زمین، کشتزار، شبنم، سنگلاخ و لجنزار به‌صورتی کوچک، ضعیف، پذیرنده و آلوده نمایانده است. اشعار فروغ مخالف دیدگاه فمینیست‌هاست.

المصادر:

براهنی، رضا.(1371). طلا در مس (در شعر و شاعری). چاپ اول. تهران: رضا براهنی.

پارساپور، زهرا.(1391). «نقد بوم‌گرا، رویکردی نو در نقد ادبی». نقد ادبی. پاییز. س 5. ش 19. صص 7- 26.

پورشهرام، سوسن.(1387). «پژوهشی نو در شعر فروغ فرخزاد». بهار ادب. سال اول. زمستان. ش 2. صص 91- 112.

ذکاوت، مسیح.(1390). «درآمدی بر بوم‌نقد». نامۀ نقد: مجموعه مقالات نخستین همایش ملی نظریه و نقد ادبی در ایران. به کوشش محمود فتوحی. تهران: خانۀ کتاب. صص 677- 697.

زرقانی، سیدمهدی.(1390). «تحلیل تعامل سه شاعر زن با نمونه‌ای از سنت فرهنگی رایج ایرانی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. بهار. ش 20. صص 229- 256.

سیهپوش، حمید.(1376). زنی تنها: یادنامۀ فروغ فرخزاد. چاپ اول. تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا.(1390). با چراغ و آینه در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران. چ سوم. تهران: سخن.

همو.(1387). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. چاپ پنجم. تهران: سخن.

شمیسا، سیروس.(1376). نگاهی به فروغ. چاپ سوم. تهران: مروارید.

صادقی شهپر، رضا و جعفری، سید حسین. (1391). «نمادپردازی در شعر فروغ فرخزاد با تکیه بر نمادینگی آب». ادب و عرفان (ادبستان). دورۀ 4. ش 13. صص 63-76.

عمارتی‌مقدم، داوود.(1387). «معرفی و نقد کتاب اکوکریتیسیزم». نقد ادبی. زمستان. سال 1. شمارۀ 4. صص 195- 206.

فرخزاد، فروغ.(1383). مجموعۀ اشعار. چاپ اول. تهران: شادان.

کِنی، مایکل.(1385). «زیست‌بوم‌گرایی». مقدمه‌ای بر ایدئولوژی‌های سیاسی. رابرت اِکِلشال و دیگران. ترجمۀ محمد قائد. چاپ دوم. تهران: نشر مرکز. صص 275- 311.

مرادی کوچی، شهناز.(1379). شناخت‌نامۀ فروغ فرخزاد. چاپ اول. تهران: قطره.

مشرف آزاد تهرانی، محمود (م. آزاد). (1376). پریشادخت شعر: زندگی و شعر فروغ فرخزاد. چاپ اول. تهران: ثالث.

یوسفی، غلامحسین. (1388). چشمۀ روشن: دیداری با شاعران. چاپ دوازدهم. تهران: علمی.