تحلیل مؤلفه های کارناوالی در مجموعۀ هوای تازه از احمد شاملو؛ با رویکرد به آراء باختین
الموضوعات : مطالعات نقد ادبیرضا جلیلی 1 , پروین دخت مشهور 2
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور
2 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور
الکلمات المفتاحية: شاملو, باختین, هوای تازه, کارناوال, منطق مکالمه,
ملخص المقالة :
میخاییل باختین با نظریۀ منطق مکالمه فضای نوینی در حوزۀ رشته های ادبیات، زبان شناسی و جامعه شناسی پدید آورد. یکی از شاخصه های اصلی این نظریه، سخن کارناوالی است که بارزترین ویژگی آن، از بین بردن مرزبندی های رسمی پذیرفته شده، دگرگون ساختن و واژگونی مبادی غالب از سوی نهادها و گفتمان های قدرت است. کارناوالیته با استفاده از ابزاری چون انتقاد، هجو، کنایه و تمسخر، مفاهیم و قوانین و ارزش های حاکم بر جامعه را به چالش می کشد و فضای تک صدایی را برهم می زند و جامعه ای چندآوایی، همراه با گفت وگوهای متنوع پدید می آورد. در شعر معاصر فارسی، احمد شاملو به عنوان چهره ای منتقد، در سروده هایش از جمله مجموعۀ هوای تازه به نقد اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعۀ تک صدایی و محدود زمان خود پرداخته و مبادی فرهنگ رسمی را به چالش کشیده و مرزبندی های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی معمول را درهم شکسته است. به این اعتبار، آنچه در مقالۀ حاضر بررسی و کاویده شده است، تطبیق توصیفی- تحلیلی موازین نظریۀ سخن کارناوالی باختین با رویکردهای انتقادی شاملو می باشد. به نظر می رسد شماری از مؤلفه های این نظریه همچون آمیختگی احساسات متناقض و بهره گیری از گروتسک، توجه به ابعاد زمینی حیات انسانی، درهم شکستن ارزش های رسمی و تحمیل شده به جامعه، نفی تک صدایی و ترویج چندصدایی با رویکردهای شاملو در مجموعۀ هوای تازه همخوانی دارد.
آریان، حسین و عباسیمنتظری، لیلی.(1395). «مقایسه و بررسی دیدگاههای سیاسی- اجتماعی در اشعار ناظم حکمت و احمد شاملو»، نشریۀ مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد جیرفت، سال 10، شمارۀ 40، صص 47 - 29.
احمدی، بابک.(1378). ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.
اخوان ثالث، مهدی.(1392). «دمزدنی چند در هوای تازه»، مجموعه مقالات شعری که زندگیست، نقد و تحلیل اشعار احمد شاملو، به اهتمام مجید قدمیاری، تهران: سخن.
اکوتوریه، میشل.(1383). «میخاییل باختین؛ فیلسوف و نظریهپرداز رمان»، ترجمۀ آذین حسینزاده، مجلۀ زیباشناخت، شمارۀ 10، صص 222 - 197.
باختین، میخاییل.(1387). تخیل مکالمهای، ترجمۀ رؤیا پورآذر، تهران: نشر نی.
همو.(1373). «گزیدهای از (یادداشتهای 1971- 1970)»، مجموعه مقالات سودای مکالمه، خنده، آزادی: میخاییل باختین، گزیده و ترجمۀ محمد پوینده، تهران: آرست، صص 120-115.
پورنامداریان، تقی.(1390). خانهام ابری است، تهران: مروارید.
همو.(1392). «تأملی در شعر شاملو»، مجموعه مقالات شعری که زندگیست، نقد و تحلیل اشعار احمد شاملو، به اهتمام مجید قدمیاری، تهران: سخن، صص 168- 116.
پوینده، محمد.(1373). سودای مکالمه، خنده، آزادی: میخاییل باختین، تهران: آرست.
تامسون، فیلیپ.(1384). گروتسک در ادبیات، ترجمۀ غلامرضا امامی، شیراز: نوید شیراز.
جعفری، سیاوش.(1394). شعر نو در ترازوی تأویل؛ نگاهی به مهمترین تأویلهای شعر نو از آغاز تا امروز، چاپ اول، تهران: مروارید.
دستغیب، عبدالعلی.(1373). نقد آثار شاملو، تهران: آوین.
رجبی، فرهاد.(1393). «دیگرگرایی در هوای تازه و أباریق مهشمه»، نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 6، شمارۀ 10، صص 116- 87.
سلاجقه، پروین.(1387). امیرزادۀ کاشیها، چاپ دوم، تهران: مروارید.
همو.(1389). «تأملی در نقش (ایماژ، استعاره و نماد) در دلالتهای شاعرانۀ زبان»، مجموعه مقالات نقد نوین در حوزۀ شعر، تهران: مروارید، صص 319- 309.
شاملو، احمد.(1372). هوای تازه، تهران: نگاه و زمانه.
شریفیان، مریم و دیری، محمدرضا و صحتیگرگانی، افسانه.(1394). «تحلیل تطبیقی اشعار اجتماعی برتولت برشت و احمد شاملو»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دورۀ 20، شمارۀ 10، صص 128- 111.
شفیعیکدکنی، محمدرضا.(1390). با چراغ و آینه؛ در جستوجوی ریشههای تحول شعر معاصر ایران، تهران: سخن.
صفایی، علی و علیزادهجوینی، علی.(1393). «تحلیل گفتمان و گفتمان طنز در شعر حرف آخر شاملو»، دوفصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، سال 22، شمارۀ 77، صص 154-133.
ضیایی، محمدرفیع.(1377). «گروتسک چیست»، مجلۀ کیهان کاریکاتور، شمارۀ 75و76، صص 19- 18.
عسگریپاشایی، عبدالله.(1378). نام همۀ شعرهای تو؛ زندگی و شعر احمد شاملو «ا.بامداد»، ج1، تهران: ثالث.
عسگری خانقاه، اصغر و حسنزاده، علیرضا.(1381). «فوتبال و فردیت فرهنگها»، مطالعات جامعهشناختی، شمارۀ 19، صص 124- 105.
غلامحسینزاده، غریبرضا و غلامپور، نگار.(1387). میخاییل باختین: زندگی، اندیشهها و مفاهیم بنیادین، تهران: روزگار.
قادری، فاطمه و زینی، مهری.(1388). «زمینۀ اجتماعی اشعار شاملو و ماغوط»، نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 1، شمارۀ 1، صص 131- 109.
کامو، آلبر.(1364). «گواه آزادی»، مجموعه مقالات وظیفۀ ادبیات، ترجمۀ ابوالحسن نجفی، تهران: کتاب زمان، صص 295- 283.
کانلی، فرانسیس. س.(1383). گروتسک؛ دائرهالمعارف زیباییشناسی، ترجمۀ مشیت علایی و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات هنری.
گاردینر، مایکل.(1381). «تخیل معمولی باختین»، ترجمۀ یوسف اباذری، فصلنامۀ ارغنون، شمارۀ 20، صص 66-33.
مختاری، محمد.(1381). «انسان در شعر معاصر با تحلیل شعر شاملو؛ طوفان، کودکان ناهمگون میزاید»، مجموعه مقالات احمد شاملو شاعر شبانهها و عاشقانهها، به کوشش بهروز صاحباختیاری و حمیدرضا باقرزاده، تهران: هیرمند، صص 248-247.
مقدادی، بهرام.(1378). فرهنگ اصطلاحات ادبی، از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز.
مکاریک، ایرناریما.(1384). دانشنامۀ نظریههای ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
ملکپایین، مصطفی و همکاران.(1395). «واکاوی برونمتنی و درونمتنی اشعار متعهد شاملو در دهههای بیست و سی»، مجلۀ متنپژوهی ادبی، سال 20، شمارۀ 69، صص 97-67.
Evans, Robert C, (2009), "Aspects of the Grotesque in Franz Kafka’s The Metamorphosis", in: Bloom's Literary Themes: The Grotesque, Edited and with an introduction by Harold Bloom, New York, Infobase, p.p 135-144.
Habib, M.A.R, (2005), A history of literary criticism: from Plato to the present, United Kingdom, Blackwell.
_||_
