تدبیر حفظ‌الصحه بدن در ایران عصر صفوی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
محمدعلی پرغو
1
,
جواد علیپور سیلاب
2
1 - گروه تاریخ دانشکده حقوق وعلوم اجتماعی دانشگاه تبریز
2 - پژوهشگر پسادکتری، موسسه تاریخ و فرهنگ ایران، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
الکلمات المفتاحية: تاریخ پزشکی, طب در عصر صفوی, طب سنتی, حفظ‌الصحه,
ملخص المقالة :
این مقاله درصدد واکاوی این مسئله است که طبیبان عصر صفوی چه درک و فهمی نسبت به بدن داشتند و از چه تدابیری جهت حفظ صحت یا مقابله با بیماری¬ها و درمان آن‌ها بهره می¬بردند؟ داده‌ها با روش کتابخانه‌ای گردآوری شده و مطالب با رویکرد توصیفی - تحلیلی ارائه شده‌است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که طبیبان عصر صفوی با عطف توجه به آرای طبیبان سابق در چارچوب آموزه‌های طب اخلاطی و ذیل عنوان امور طبیعیه به تعریف بدن و مفاهیمی چون تندرستی، صحت و بیماری پرداخته‌اند. رویکرد رفتاری طبیبان از طریق مراجعه به آرای طبیبان سابق و نیز تجارب شخصی خود، در گام اول متوجه صیانت از تندرستی بدن از طریق حفظ تعادل اخلاط بدن و بازگرداندن تعادل بدان در هنگام بروز بیماری بود. حفظ صحت بدن، رابطه مستقیمی با مراعات سفارش‌های پیشگیرانه طبیبان در باب اصول شش‌گانه «هوا، مأکول و مشروب، حرکت و سکون، خواب‌وبیداری، اعراض نفسانی و احتباس/استفراغ» داشت. در گام دوم و در صورت ابتلا به بیماری، متناسب با عامل بیماری‌زا، از شیوه‌های مختلف درمانی استفاده می‌شد.
اسکندر بن میرفیض طبیب (1076ق). شرح قانونچه. شماره مدرک 29355-10ir، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اسلامی فرد، زهرا (1397). تحلیل وضعیت پزشکی و داروسازی در ایران عصر صفویه. رساله دکتری. دانشگاه معارف اسلامی (قم).
افوشته اى نطنزى، محمود بن هدایت‌الله (1373). نقاوة الآثار في ذكر الاخيار في تاريخ الصفويه. به-کوشش احسان اشراقى، تهران: علمى و فرهنگى.
الگود، سیریل (1357). طب در دوره صفویه. ترجمه محسن جاویدان، تهران: دانشگاه تهران.
امیر چلبی، سیدمحمد طبیب (تاریخ کتابت 1238ق). نتیجه الطب. شماره مدرک 48318-10ir، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
بهاءالدوله، بهاءالدين بن مير قوام الدين (1387). خلاصة التجارب، به¬کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: دانشگاه علوم پزشكى تهران.
بهبهانى، علی‌نقی بن احمد (1377). عيار دانش (مشتمل بر الهيات و طبيعيات). به¬کوشش سید علی موسوى بهبهانى، تهران: ميراث مكتوب.
پرغو، محمدعلی، و علیپور سیلاب، جواد (1396). طاعون در ایران عصر صفوی. تحقیقات تاریخ اجتماعی. 7 (1، شماره پیاپی13)، 33-55. doi. rg/10.30465/shc.2017.2434
پرغو، محمدعلی، و علیپور سیلاب، جواد (1401الف). تدبیر حفظ‌الصحه مسافر در ایران عصر صفوی. پژوهش‌های تاریخی. 14 (4، پیاپی 56)، 15-32. 10. 2108/JHR.2022.133818.2360 doi:
پرغو، محمدعلی، و علیپور سیلاب، جواد (1401ب). شناخت، پیشگیری و درمان مرض وبا در ایران عصر صفوی. تاریخ اسلام و ایران. 32 (54، شماره پیاپی144)، 39-61. https://doi. rg/10.22051/hii.2022.37726.2530
ترکمان، اسکندر بیگ (1382). تاريخ عالمآراى عباسى. به¬کوشش ايرج افشار، تهران: امیرکبیر.
جامع الشفا (تاریخ کتابت1085ق). کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک2199-10ir.
حسینی، محمد بن نوربخش (تاریخ تألیف 977ق). شمسیه. تاریخ کتابت1272ق، کاتب: علی بن محمد مفید اصفهانی، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 1721342.
حسينى شفائى، مظفربن محمد (1391). قرابادين. به¬کوشش يوسف بيک¬باباپور و محمد موسوی‌نژاد، تهران: بینا.
حکیم محمد (تاریخ کتابت قرن 12ق). ذخیره کامله. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 28988-10ir.
ختمی، ژاله (1393). طبابت، درمان و بیمارستان های دوره صفوی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی. دانشگاه ارومیه.
خراسانی گنابادی، سلطان‌علی (تاریخ کتابت 1134ق). دستور العلاج. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک ۱۰-۷۳۵۳.
خنجى، فضل‌الله روزبهان (1382). تاريخ عالمآراى امينى. تهران: ميراث مكتوب.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدين (1380). تاريخ حبیب‌السیر. به¬کوشش جلال‌الدین همائی، ج4، تهران: خيام.
خورشاه بن قباد الحسينى (1379). تاريخ ايلچى نظام شاه. به¬کوشش محمدرضا نصيرى و كوئيچى هانه دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
دشتکی شیرازی، غیاث‌الدین منصور (866-948ق). الشافیه: رساله فی الطب. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک ۱۰-۳۷۲۰۹ir.
ذوالنون، میرزا خوشحال بیک بن تاتارخان (تاریخ کتابت 1012ق). نفایس الحکمه، محل کتابت اگره، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 21921- 10ir.
رساله‌ای در پزشکی (1046ق). کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک۱۰-۳۹۳۸۱ir.
شاردن، يان (1372). سفرنامه شاردن. ترجمه اقبال يغمايى، ج2، 3، تهران: توس.
شاه ارزانى، ميرمحمد اكبر بن محمد (1380). ميزان الطب. قم: مؤسسه فرهنگى سماء.
همو (1387). طب اكبرى. 2ج، قم: جلال‌الدین.
شريف، محمدمهدی بن علينقى (1387). زادالمسافرین، ب¬کوشش مؤسسه احياء طب طبيعى، قم: جلال‌الدین.
شیرازی، معصوم بن سید کریم الدین (1089ق). قرابادین معصومی. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 48378-10ir.
صالح شیرازی، محمدهادی بن محمد (تاریخ کتابت قرن 12ق). چشمه زندگی. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 6083-10.
صدرالدين شيرازى، امين الحكما (1381). دستورات طبى. قم: مركز احیاء التراث الإسلامی.
طولوزان، يونانى (1383). اسرار الاطباء (مجربات ايلات چغتايى). ترجمه میرزا شهاب‌الدین ثاقب، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران.
طهرانی، محمد هاشم بن محمد طاهر (قرن12ق). درع الصحه. مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 48091-10ir.
عمادالدین شيرازى، محمود بن مسعود (1382). آتشک، تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
عمادالدین محمود بن مسعود (قرن10ق). جمل و جوامع (در تشریح اعضا). شماره مدرک 7375ir، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
فلور، ویلم (1393). بیمارستان‌های ایران در عصر قاجار. ترجمه ایرج نبی پور، بوشهر: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر.
فیگویروا (1363). سفرنامه دن گارسيا دسيلوا فيگويروا. ترجمه غلام‌رضا سميعى، تهران: نو.
قاطع قزوینی، حکیم علی افضل (تاریخ کتابت قرن 12ق). منافع افضلیه. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک ۱۰-۴۶۹۷۴ir.
قزوینی، محمد رضی (1136ق). رساله الرفیق فی آداب السفر. کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 812662.
قزوينى، ابوالحسن (1367). فوايد الصفويه. به¬کوشش مريم ميراحمدى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى .
کمال بن نوربن کمال طبیب (بی تا). [رساله حفظ‌الصحه].کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 18567-10ir.
گيلانى، على (1387). مجربات حكيم على گيلانى. تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
مجلسى، محمدباقر (1351). آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار). ج6، ترجمۀ محمدباقر كمره اى، تهران: اسلامیه.
محمد بن عبدالله (1383). تحفه خانی.تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران.
محمد بن محمد کحال (1386). شفاء العين و عين الدواء. تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
محمد حکیم مبارک (قرن 10ق). نصیحت‌نامه سلیمانی: حفظ‌الصحه. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 48195- 10ir.
محمدحسین طبیب، محمدباقر (قرن 11ق). حمیات. کاتب: محمد مؤمن بن محمد نصیر، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 7086-10.
مستوفی، محمد محسن (1375). زبده التواریخ. به¬کوشش بهروز گودرزی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر ایرج افشار.
مؤمن، سید محمد مؤمن بن محمد زمان (1390). تحفه المومنین، ج2، به¬کوشش موسسه احیای طب طبیعی، قم: نور وحی.
نامدار، حسین، و علیپور سیلاب، جواد (2018م). شناخت و درمان مرض سعفه در ایران عصر صفوی». نشریه پژوهش در تاریخ پزشکی، 7(2)، 81-90.
واله قزوينى اصفهانی، محمد يوسف واله (1382). ايران در زمان شاهصفى و شاهعباس دوم. به¬کوشش محمدرضا نصيرى، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
وحید قزوينى،ميرزا محمد طاهر (1383). تاريخ جهانآراى عباسى. به¬کوشش سید سعید مير محمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگى.
هروى محمد بن يوسف (1387). بحر الجواهر (معجم الطب الطبيعی). قم: جلال‌الدین.
هروى، محمد بن يوسف؛ شيرازى، عمادالدین (1386). عين الحياة (رسالة آطريلال). تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
يوسفى هروى، يوسف بن محمد (1382). طب يوسفى (جامع الفوائد). تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
همو (1391). رياض الادويه، تهران: المعى.
Afūshtahī Naṭanzī, Maḥmūd b. Hidāyat Allāh (1373/1994). Nuqāwat al-Āthār fi Dhikr al-Akhyār fī Taʾrīkh al- Ṣafawiyya. Revised by Ihsan Eshraghi, Tehran: ʿIlmī wa Farhangī.
Amīr Ĉalabī, Sayyid Muḥammad Ṭabīb (1238 AH/1822). Natīja al- Ṭibb. No. ir10- 48318, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Bahāʾ al- Dawla, Bahaʾ al- Dīn b. Mīr Qawām al- Dīn (1387/2008). Khulāsat al- Tajārib, Revised by Mohammad Reza Shams Ardakani & Others, Tehran: Tehran University of Medical Science.
Behbahani, Ali Naqi b. Ahmad (1377/1998). ʿAyār- i Dānish (Mushtamil bar Ilahiyyāt wa Ṭabīʿiyyāt). Revised by Seyed Ali Mousavi Behbahani, Tehran: Mīrāth- i Maktūb.
Chardin, Jean, (1372/1993). Journal du voyage du Chevalier Chardin en persea aux Indes Orientals. Trans, Iqbal Yaghmaie, Vol. 2, 3. Tehran: Tūs.
Dashtakī Shīrāzī, Ghiyāth al- Dīn Manṣūr (866-948 AH/1461- 1541). al- Shāfiyya: Risāla fī al- Ṭibb. No. 10- 37209, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Dhū al- Nūn, Mīrzā Khūshḥāl Bayk b. Tātār- Khān (1012 AH/1603). Nafāyis al- Ḥikmat, Maḥal- i Kitābat: Agareh, No. ir10- 21921, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Elgood, Cyril (1357/1978). Ṭibb dar Dawra- yi Ṣafawiyya. Trans. Mohsen Javidan, Tehran: University of Tehran.
Figueroa (1363/1984). Safar- Nāma- yi García de Silva Figueroa. Trans. Gholamreza Samiei, Tehran: Nū.
Floor, Willem (1393/2014). Bīmāristān- hā- yi Iran dar ʿAṣr- i Qājār. Trans. Iraj Nabi Pour, Bushehr: Bushehr University of Medical Sciences.
Gilani, Ali (1387/2008). Mujarrabāt- i Ḥakīm ʿAlī Gīlānī. Tehran: Tehran University of Medical Science.
Ḥakīm Muḥammad (Tārīkh- i Kitābat 12 AH), Dhakhīra Kāmila. No. ir10- 28988, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Harawī Muḥammad b. Yūsuf & Shīrāzī, ʿImād al- Dīn (1386/2007). ʿAyn al- Ḥayāt (Risāla Āṭirīlāl). Tehran: Tehran University of Medical Science.
Harawī Muḥammad b. Yūsuf (1387/2008). Baḥr al- Jawāhir (Muʿjam al- Ṭibb al- Ṭabīʿī). Qom: Jalāl al- Dīn.
Ḥusaynī Shifāʾī, Muẓaffar b. Muḥammad (1391/2012). Qarābādīn. Revised by Yusef Beig Babapour & Mohammad Mousavi Nejad, Tehran: Bīnā.
Ḥusaynī, Muḥmmad b. Nūr Bakhsh (977 AH/1569). Shamsiyya. Tārīkh- i Kitābat (writing date) 1272 AH/1855, Kātib: ʿAlī b. Muḥammad Mufīd Iṣfahānī, National Library, No. 1721342.
ʿImād al- Dīn Shīrāzī, Maḥmūd b. Masʿūd (12 Hijrī). Jumal wa-Jawāmiʿ(dar Tashrīḥ Iʿḍāʾ), No. ir10- 7375, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
ʿImād al- Dīn Shīrāzī, Maḥmūd b. Masʿūd (1382/2003). Ātashak, Tehran: Tehran University of Medical Science.
Iskandar b. Mīr Fayḍ Ṭabīb (1076 AH/1665) .Sharḥ- i Qānūnĉih. No. ir10- 29355, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Islami Fard, Zahra (1397/2018). Taḥlīl- i Waḍʿiyyat- i Pizishkī wa Dārū- Sāzī dar Iran- i ʿAṣr- i Ṣafawiyya. PhD thesis. Islamic Maaref University (Qom).
Jāmiʿ al- Shafāʾ (1085 AH/1674). No. ir10- 2199, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Kamāl b. Nūr b. Kamāl Ṭabīb (Und.). Risala Ḥifẓ al- Ṣiḥḥa. No. ir10- 18567, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Khatmi, Zhaleh (1393/2014). Ṭibābat, Darmān wa Bīmāristān- hā- yi Dawra- yi Ṣafawī. Master's thesis, Urmia University Faculty of Literature And Humanities.
Khunjī, Faḍlullāh Rūzbihān (1382/2003). Tārīkh- i ʿĀlam Ārā- yi Amīnī. Tehran: Mīrāth- i Maktūb.
Khurāsānī Gunābādī, Sulṭān ʿAlī (1134 AH/1721). Dastūr al- ʿIlāj. No. 10- 7353, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Khūrshāh b. Qubād al- Ḥusaynī (1380/2001). Tārīkh- i Īlĉī- i Niẓām Shāh. Revised by Mohammad Reza Nasiri & Koichi Haneda, Tehran: Anjuman - i Āthār wa Mafakhir- i Farhangī.
Khwāndamīr, Ghiyāth al- Dīn Humām al- Dīn (1380/2001), Taʾrīkh Ḥabīb al- Siyar, Revised by Jalaluddin Homaei, Vol.4, Tehran: Khayyām.
Majlisī, Muḥammad Bāqir (1351/1972). Āsimān wa Jahān (Tarjuma- yi al- Samāʾ wa al- ʿĀlam Biḥār al- ʾAnwār). Vol.6, Trans. Mohammad Bagher Kamarehi, Tehran: Islāmiyya.
Muḥammad b. ʿAbd Allāh (1383/2004). Tuḥfa- yi Khānī. Tehran: Tehran University of Medical Science.
Muḥammad b. Muḥammad Kaḥḥāl (1386/2007). Shifāʾ al- ʿAyn wa ʿAyn al- Dawāʾ. Tehran: Tehran University of Medical Science.
Muḥammad Ḥakīm Mubārak (10 Hijrī). Naṣīḥat- Nāma- yi Sulaymānī: Ḥifẓ al- Ṣiḥḥa. No. ir10- 48195, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Muḥammad Ḥusayn Ṭabīb, Muḥammad Bāqir (11 Hijrī). Ḥummayāt. Kātib: Muḥammad Muʾmin b. Muḥammad Naṣīr, No. ir10- 46974, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Muʾmin, Sayyid Muʾmin b. Muḥammad Zamān (1390/2011). Tuḥfat al- Muʾminīn, Vol.2, Revised by Muʾassisa- yi Iḥyā- yi Ṭibb- i Ṭabīʿī, Qom: Nūr Waḥī.
Mustawfī, Muḥammad Muḥsin (1375/1996). Zubdat al- Tawārīkh. Revised by behrouz Goudarzi, Tehran: Bunyād- i Mawqūfāt- i Dr. Iraj Afshar.
Namdar, Hossein & Alipoor Silab, Javad (2018 May). “Diagnosis and Treatment of sa’fe disease in Safavid Iran”. Research on History of Medicine, 7(2): 81-90.
Parghu, Mohammad Ali & Alipoor Silab, Javad (1396/2017). “Plague in Safavid Iran”. The Journal of Social History Rersearch. Vol.7, Issue 1 - Serial Number 13 April 2017, 33-55.
Parghu, Mohammad Ali & Alipoor Silab, Javad (1401/2022). “Diagnosis, Prevention, and Treatment of Cholera in Safavid Iran”. History of Islam & Iran. Vol.32, Issue 54 - Serial Number 144 Summer 2022 June 2022, 39-61.
Parghu, Mohammad Ali & Alipoor Silab, Javad (1401/2023). “Traveler hygiene measures in Safavid Iran”, Journal of Historical Researches. Vol.14, Issue 4 - Serial Number 56 December 2023, 15-32.
Qāṭiʿ Qazwīnī, Ḥakīm ʿAlī Afḍal (12 Hijrī). Manāfiʿ Afḍaliyya. No. ir10- 46974, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Qazwīnī, Abū ʾl- Ḥasan (1367/1988). Fawāʾid al- Ṣafawiyya. Revised by Maryam Mir Ahmadi, Tehran: Muʾassisa- yi Muṭāliʿāt wa Taḥqīqāt- i Farhangī.
Qazwīnī, Muḥammad Raḍī (1136 AH/1723). Risāla al- Rafīq fī Ādāb al- Safar. No. 812662, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Risāla dar Pizishkī (1046 AH/1636). No. ir10- 39381, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Ṣadr al- Dīn Shīrāzī, Amīn al- Ḥukamā (1381/2002). Dastūrāt- i Ṭibbī. Qom: Markaz Iḥyāʾ al- Turāth al- Islāmī.
Ṣāliḥ Shīrāzī, Muḥammad Hādī b. Muḥammad (Tārīkh- i Kitābat 12 Hijrī). Ĉishma- yi Zindigī. No. ir10- 6083, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Shāḥ Arzānī, Mīr Muḥammad Akbar b. Muḥammad (1380/2001). Mīzān al- Ṭibb. Qom: Muʾassisa- yi Farhangī- yi Samāʾ.
Shāḥ Arzānī, Mīr Muḥammad Akbar b. Muḥammad (1387/2008). Ṭibb Akbarī. Vol.2, Qom: Jalāl al- Dīn.
Sharīf, Muḥammad Mahdī b. ʿAlīnaqī (1387/2008). Zād al- Musāfirīn, Revised by Muʾassisa- yi Iḥyāʾ Ṭibb Ṭabīʿī, Qom: Jalāl al- Dīn.
Shīrāzī, Maʿṣūm b. Sayyid Karīm al- Dīn (1089 AH/1674). Qarābādīn- i Maʿṣūmī. No. ir10- 39381, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Ṭihrānī, Muḥammad Hāshim b. Muḥammad Ṭāhir (12 Hijrī). Dirʿ al-Ṣiḥḥah. No. ir10- 48091, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Ṭūlūzān, Yūnānī (1383/2004). Asrār al- Aṭibbāʾ(Mujarrabāt Iylāt Ĉaghatāʾī). Trans. Mīrzā Shihāb al Dīn Thāqib, Tehran: Tehran University of Medical Science.
Turkaman, Iskandar Beg (1382/2003). Tārīkh- i ʿĀlam Ārā- yi ʿAbbāsī. Revised by Iraj Afshar, Tehran: Amīrkabīr.
Waḥīd Qazwīnī, Mīrzā Muḥammad Ṭāhir (1383/2004). Tārīkh- i Jahān Ārā- yi ʿAbbāsī. Revised by Seyed Saeed Mir Mohammad- Sadegh, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Wālih Qazwīnī Iṣfahānī, Muḥammad Yūsuf Wālih (1382/2003). Iran dar Zamān Shāh Ṣafī wa Shāḥ ʿAbbās- i Duwwum. Revised Mohammad Reza Nasiri, Tehran: Anjuman- i Āthār wa Mafākhir- i Farhangī.
Yūsūfī Harawī, yūsuf b. Muḥammad (1382/2003). Ṭibb- i Yūsufī( Jāmiʿ al- Fawāʾid). Tehran: Tehran University of Medical Science.
Yūsūfī Harawī, yūsuf b. Muḥammad (1391/2012). Riyāḍ al- ʾAdwiyya. Tehran: al- Maʿī.
