سیر تطور تقسیم حکم به احکام تکلیفی و احکام وضعی
الموضوعات : فقه و تاریخ تمدّن
1 - هیئت علمی دانشگاه ازاد اسلامی سیرجان ،ایران
الکلمات المفتاحية: احکام, حکم تکلیفی, حکم وضعی, اقسام حکم.,
ملخص المقالة :
احکام شرعی و قوانین مرتبط با افعال و وظایف انسان، داراي تقسيمات متعدد است. از بین این اقسام، تقسیم حکم به دو نوع تکلیفی و وضعی، از كاربرد بيشتري برخوردار است و از دیر زمان این مسئله مورد عنایت فقیهان بوده است. احکام تکلیفی بی¬واسطه و مستقیم وظایف انسان را بیان می‌کنند؛ احکام وضعی غیرمستقیم به وظایف انسان مربوط‌اند؛ در بین قدما از فقیهان تقسیم¬بندی احکام و حقیقت حکم شرعی بدین شکل رایج نبود، این نوشتار با هدف سیر تحول تقسیم احکام به احکام تکلیفی و احکام وضعی بین اصولیان و فقیهان انجام شده و تاریخ آن از اصولیان متقدم تا معاصر را بررسی خواهد کرد. پژوهش انجام شده، نشان می¬دهد که تقسیم احکام به تکلیفی و وضعی از زمان علامه حلی صورت گرفته و فقیهان بعد هم آن را پذیرفته و پیروی کرده¬اند، پس از آن اصولیان در مصاديق حکم وضعي و رابطه بين اين دو حکم که جعل مستقل و يا انتزاعي دارند، اختلاف نظر دارند. . . . . . . / . . . . . . . . . . . . . . احکام شرعی و قوانین مرتبط با افعال و وظایف انسان، داراي تقسيمات متعدد است. از بین این اقسام، تقسیم حکم به دو نوع تکلیفی و وضعی، از كاربرد بيشتري برخوردار است و از دیر زمان این مسئله مورد عنایت فقیهان بوده است. احکام تکلیفی بی¬واسطه و مستقیم وظایف انسان را بیان می‌کنند؛ احکام وضعی غیرمستقیم به وظایف انسان مربوط‌اند؛ در بین قدما از فقیهان تقسیم¬بندی احکام و حقیقت حکم شرعی بدین شکل رایج نبود،این نوشتار با هدف سیر تحول تقسیم احکام به احکام تکلیفی و احکام وضعی بین اصولیان و فقیهان انجام شده و تاریخ آن از اصولیان متقدم تا معاصر را بررسی خواهد کرد. . . . . . .
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول،ج1، قم: مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث،1409 ق.
آمدی، علی بن محمد، الإحكام في أصول الأحكام، دمشق: مکتبه الاسلامیه،1402ق.
ابن‌حاجب، ابوعمرو جمال‌الدین، مختصر منتهی السئول و الأمل فی علمی الاصول، ج۱، چ2.بیروت: چاپ نذیرحمادو،1427ق.
انصاری، مرتضی، فرائدالاصول، ج3، چ3، قم، مجمع الفکرالاسلامی،1428ق.
بروجردى، محمدتقی، نهاية الأفكار(تقریرات درس ضياءالدين عراقى)، قم: دفتر انتشارات،1417ق.
بهبهانی، محمدباقر، الفوائد الحائریه، ج1، چ2، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.
تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح التلویح علی التوضیح لمتن التنقیح فی اصول الفقه، ج1، چاپ افست بیروت: بی‌نا، 1957م.
تهانوی، محمد اعلی‌بن علی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، 1996م.
حلبی، ابوالصلاح، الکافی فیالفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان: مکتبة امیرالمؤمنینعلیه السلام، 1403ق.
خمینی، روح¬الله، أنوارالهدایه فی التعلیق علی الکفایه، چ3، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر تراث الإمام الخمینی(س)، 1427ق.
همو، مناهج الوصول الی الأصول، قم: مؤسسة تنظيم ونشر آثار إمام خميني، 1415ق.
همو، تهذیب الاصول، چ1، مؤسسة تنظيم ونشر آثار إمام خميني، انتشارات مؤسسة العروج، 1423ق.
همو، استصحاب، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1385ش.
خویی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، قم،1422ق.
راغب، أبوالقاسم حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، ج1،چ1، بیروت: دارالقلم، دمشق: الدار الشامية، 1412ق.
سبحانى تبريزى، جعفر، المحصول فی علم الاصول، ج4، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، 1414ق.
سلاربن عبدالعزیز دیلمی، المراسم العلویه فی الاحکام النبویّه، قم: المعاونیّة الثقافیه، المجمع العالمی لاهلالبیت علیه السلام، 1414ق.
سیدمرتضی، علی، رسائل، قم: دارالقرآن الکریم، بی¬تا.
سیستانی، علی، الرافد في علم الأصول، قم: مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني،1414ق.
شهید اول، محمد بن مکی، ذكرى الشيعة في أحكام الشريعة، قم: مؤسسه آل البيت عليهم السلام،1419.
همو، القواعد و الفوائد، مصحح: سيد عبدالهادى حكيم، ج1، قم: كتابفروشى مفيد،1400ق.
شهيد ثانی، زين الدين بن علي، تمهید القواعد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه،1416ق.
همو، الروضة البهیة في شرح اللمعة الدمشقیة،1387ق.
شیخ بهایی، محمد بن حسین، زبدة الاصول، ج1، چ1، قم: شریعت،1383ق.
شیخ صدوق، محمد بن علی، الهداية في الأصول و الفروع، قم: مؤسسة الإمام الهادي(ع)،1418ق.
همو، علل الشرائع، منشورات المكتبة الحيدرية و مطبعتها في النجف، بی¬تا.
شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الاقتصاد الهادي إلى طريق الرشاد، قم: انتشارات خیام،1400ق.
همو، العدة في أصول الفقه، چ1، قم: تیزهوش، 1417ق.
شیخ مفید، محمد بن نعمان، مختصرالتذكرة بأصول الفقه، ج1، قم: المؤتمر العالمي الألفية الشيخ المفيد،1413ق.
صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، ج1، بیروت: ناشر دار الكتاب اللبناني،1416ق.
طباطبایی، محمد بن علی، مفاتیح الأصول، قم: مؤسسۀ آل البیت( ع)، 1296ق.
عباسی، وحید؛ نقیبی، ابوالقاسم، «بررسی ماهیت حکم شرعی با رویکردی به دیدگاه امام خمینی»، پژوهشنامه متین، سال بیستم، شماره81، صص75تا98، 1397.
علامه حلی، حسن بن یوسف، مبادی الوصول الی علم الاصول، بیروت:دارالاضواء، بی¬تا.
همو، تهذیب الوصول الی علم الاصول، مؤسسة الإمام علي عليه السلام،1380.
همو، نهایة الوصول، قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام،1426ق.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم‌الاصول، چاپ افست، بیروت، بی¬تا.
فاضل تونی، عبدالله بن محمد، الوافیه فی اصول الفقه، ج1، چ2، قم: مجمع الفکر الاسلامی،1412ق.
فخرالمحققین، محمد بن حسن بن يوسف، إيضاح الفوائد في شرح مشكلات القواعد، قم: موسسه اسماعیلیان،1387.
فروغی، علیرضا، «بررسی فقهی و حقوقی حق و حکم»، دو فصلنامه فقه و حقوق خصوصی، سال اول، شماره1. صص3تا36، 1397.
فیومی احمد بن محمد بن علی، المصباح المنیر، ج2، قم: دارالهجرة، 1405ق.
کاظمی‌خراسانی، محمدعلی، فوائدالاصول، ج۴، تقریرات درس آیت‌اللّه نائینی، قم،1421ق.
مجاهد، محمد، مفاتیح الاصول، قم: مؤسسۀ آل البیت (ع).
محقق اصفهانی، محمد حسین، الاصول علی¬النهج الحدیث، قم: موسسه نشراسلامي تابعه جامعه مدرسين قم،1409ق.
همو، نهایه الدرایه، قم: موسسه سيدالشهداء (ع)،1374ق.
همو، حاشیه كتاب المكاسب، انتشارات دار المصطفى (ص) لإحياء التراث، 1419ق.
محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ج4، نجف: چاپ عبدالحسین محمد علی بقال، 1389ق.
همو، معارج الأصول، قم: موسسه آل البيت (ع) للطباعه والنشر،1403ق.
همو، المعتبر، قم: مؤسسة سيد الشهداء(ع)،1407ق.
محقق كركي، حسين بن شهاب الدين، الاجتهاد و التقليد، بی¬نا،1396ق.
محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1376.
مدرسى، حسین، محمد، مقدمه‌اى بر فقه شیعه، مترجم: آصف فکرت، ج1، مشهد: مؤسسه چاپ وانتشارات آستان قدس رضوي، بنياد پژوهشهاي إسلامي، 1368.
مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، ج1، قم: نشر الهادی، 1371.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الاصول،ج1، (چاپ قدیم)، تهران: مکتبة العلمیة، 1378ق.
قمی، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، تهران: کیهان، 1371.
نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول، چ1، قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1376
نهاوندی، علی اکبر، تشریح الأصول، مهر،1320.
ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، چ1، تهران: نشر نی، 1374.
