پیامبر ایرانی در متون تاریخی و پهلوانی

الموضوعات :

رضا غفوری ¹ (استادیار دانشگاه حضرت نرجس (س) رفسنجان)

تاريخ الإرسال : 28 الثلاثاء , رجب, 1443 تاريخ التأكيد : 19 الإثنين , ذو الحجة, 1443 تاريخ الإصدار : 27 الجمعة , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: "زردشت", "گشتاسب", "دین زردشتی", "شاه‌نامه", "متون تاریخی",

ملخص المقالة :

چکیدهزردشت پیامبر ایران باستان یکی از بزرگ‌ترین و پرآوازه‌ترین قهرمانان تاریخ است. در بخش‌هایی از اوستا و متون مذهبی فارسی میانه، اشاراتی به زردشت و روابطش با گُشتاسپ می‌شود . بر پایۀ این دسته متون زردشت پس از پشت سر گذاشتن برخی حوادث، به نزد گشتاسپ رفت و او را به دین خود فراخواند. شاه ایران پس از دیدن معجزات زردشت و با وساطت فرشتگان زردشتی، به مذهب جدید گرایید. گرایش گشتاسپ به دین زردشت تبعاتی نیز در پی داشت که مهم‌ترین آن نبرد او با ارجاسپ بود. روایات یاد شده با دخل و تصرّفاتی چند، در شاه‌نامه و برخی متون تاریخی نیز آمده است. نکتۀ در خور توجّه این که مورّخان اسلامی دو دیدگاه متفاوت و متضاد نسبت به زردشت داشته‌اند. برخی از آن‌ها زردشت را پیامبر الهی و یا حکیم خوانده و پس از ذکر معجزاتی از او، دربارۀ ارزش کتابش سخن گفته امّا برخی دیگر زردشت را نه تنها پیامبر ایران بلکه فردی از بنی‌اسراییل خوانده‌اند که پس از خیانت به یکی از پیامبران آن قوم، مذهب باطل خود را پدید آورد و با فریب دادن گشتاسپ، موجبات خونریزی‌های بسیاری را فراهم ساخت.در این مقاله نخست به بررسی روایات مربوط به سرگذشت زردشت با گشتاسپ در منابع یاد شده می‌پردازیم سپس به مهم‌ترین دلایل رویکرد منفی مورّخان به پیامبر ایرانی اشاره می‌کنیم.

المصادر:

• آموزگار، ژاله- تفضّلی، احمد. (1387). اسطورۀ زندگی زردشت، تهران: چشمه.


• آیدنلو، سجّاد. (1390). «ویژگی‌های روایات و طومارهای نقّالی»، شعر پژوهی، سال سوم، شماره 1، صص 1- 28.


• ابن اثیر. (1383). تاریخ کامل، ترجمۀ سیّد حسین روحانی، تهران: اساطیر.


• ابن بلخی. (1384). فارس‌نامه، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.


• ابن جوزی. (1412). المنتظم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مططفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.


• ابن خردادبه. (1371). المسالک والممالک، ترجمۀ سعید خاکرند، تهران: مراث ملل- حنفاء.


• ابن‌خلدون. (1383). العبر، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


• ابن العبری. (1377). تاریخ مختصر الدول، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.


• ابن فقیه، احمد بن محمّد. (1379). ترجمۀ مختصر البلدان، ترجمۀ محمّد رضا حکیمی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.


• ابن کثیر. (1407). البدایه والنهایه، بیروت: دارالفکر.


• ابن ندیم، محمّد بن اسحاق. (1381). الفهرست، ترجمه محمّد رضا تجدد، تهران: اساطیر–مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدّن‌ها.


• اوستا، کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. (1384). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، ، تهران: مروارید.


• بلاذری، احمد بن یحیا. (1367). فتوح‌البلدان، ترجمۀ محمّد توکل: تهران: نقره.


• بلعمی، ابوعلی. (1386). تاریخ بلعمی. تصحیح محمد تقی بهار- محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس.


• بناکتی، داوود بن محمد. (1348) تاریخ بناکتی. تصحیح جعفر شعار. تهران: انجمن آثار ملی.


• بیرونی، ابوریحان. (1386). آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.


• تجارب‌الامم فی اخبار ملوک‌العرب و‌العجم. (1373) تصحیح رضا انزابی‌نژاد و یحیی‌کلانتری، مشهد: دانش‌گاه فردوسی.


• تفضّلی، احمد. (1383). تاریخ ادبیات پیش از اسلام، تهران: سخن.


• ثعالبی، عبدالملک بن محمّد. (1368). تاریخ ثعالبی، ترجمۀ محمّد فضایلی، تهران: نقره.


• جیحونی، مصطفی. (1380). حماسه آفرینان شاهنامه، اصفهان: شاهنامه‌پژوهی.


• حسینی منشی، محمد میرک بن مسعود. (1385). ریاض الفردوس‌الخانی، تصحیح ایرج افشار- فرشته صرّافان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.


• حمزه اصفهانی. (1346). تاریخ پیام‌بران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.


• حموی، یاقوت. (1380). معجم‌البدان، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: سازمان مبراث فرهنگی کشور.


• خالقی‌مطلق، جلال. (2537). «ابوعلی بلخی»، دانش‌نامۀ ایران و اسلام، جلد 8، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.


• خواندمیر، غیاث الدین حسینی. (1362). تاریخ حبیب السیر، تهران: کتاب‌فروشی خیام.


• داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید گلشاه و متن‌های دیگر. ( 1378). گزارش کتایون مزداپور، تهران: آگه.


• دین‌کرد پنجم. (1386). ترجمۀ ژاله آموزگار، تهران: معین.


• دین‌کرد هفتم. (1389). تصحیح و ترجمۀ محمّد تقی راشد محصّل، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


• رستم‌نامه. (1387). به‌کوشش سجاد آیدنلو، تهران: میراث مکتوب.


• رضی، هاشم. (1381). دانشنامۀ ایران باستان، تهران: سخن.


• رضی، هاشم. (1384). متون شرقی و سنتی زرتشتی، تهران: بهجت.


• روایت پهلوی. (1390). گزارنده مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


• زند بهمن یسن. (1370). گزارش محمّدتقی راشد محصّل، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.


• سیستانی، ملک شاه حسین. (1389). احیاءالملوک، به‌اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.


• شاه‌نامۀ نقّالان. (1396). طومار مرشد عباس زریری اصفهانی، ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.


• شاه‌نامۀ هفت لشکر. (1400). تصحی مجمد جعفری(قنواتی)- زهرا محمّد حسنی صغیری، تهران: خاموش.


• شبانکاره‌ای، محمّد بن علی محمّد. (1381). مجمع‌الانساب، تصحیح میر هاشم محدث، تهران: امیرکبیر.


• شهرستان‌های ایرانشهر. (1388). آوانویسی، ترجمۀ فارسی و یادداشت‌ها: تورج دریایی، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران: توس.


• شهرستانی، عبدالکریم. (1350). الملل والنحل، ترجمۀ افضل الدین صدر ترکه اصفهانی، تصحیح سیّد محمدرضا جلالی نائینی، تهران: اقبال.


• شیروانی، حاج زین العابدین. (بی تا ). بستان السیاحه، تهران، سنایی.


• صورالاقالیم. (1353). تصحیح منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.


• طبری، ابوجعفر محمّد بن جریر. (1375). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.


• طومار شاه‌نامۀ فردوسی. (1381). به کوشش هاشمی، احمد - سعیدی، سیّد مصطفی، تهران: خوش‌نگار.


• طومار نقّالی شاهنامه. (1391). به کوشش سجّاد آیدنلو، تهران: به‌نگار.


• فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق،(جلد ششم تصحیح محمود امیدسالار، جلد هفتم تصحیح ابوالفضل خطیبی) تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.


• فرنبغ دادگی. (1380). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.


• قزونی، زکریا بن محمّد. (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد، ترجمه با اضافات جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میر‌هاشم محدّث، تهران: امیرکبیر.


• قزوینی، شرف‌الدین فضل‌الله. (1383). المعجم فی آثار ملوک العجم. به کوشش احمد فتوحی‌نسب. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.


• قطبی اهری، ابوبکر. (1389). تواریخ شیخ اویس، به کوشش ایرج افشار، تهران: ستوده.


• قمی، حسن بن محمّد. (1385). تاریخ قم، ترجمۀ تاج الدّین حسن بن بهاءالدّین قمی، تحقیق محمّدرضا انصاری قمی، قم: کتابخانۀ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره).


• کتاب هشتم دین‌کرد. (1399). آوا نویسی و ترجمۀ محسن نظری فارسانی، تهران: فروهر.


• کزّازی،میرجلال‌الدّین. (1391). نامۀ باستان، جلد 6، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانش‌گاه‌ها.


• گات‌ها. (1384). گزارش ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.


• گردیزی، ابوسعید عبدالحی. (1384). زین الاخبار، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.


• مجمل التواریخ والقصص. (1399). تصحیح اکبر نحوی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.


• مستوفی، حمدالله. (1381). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.


• مسعودی، علی بن حسین. (1381). التنبیه والاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.


• مسعودی، علی بن حسین. (1382). مروج‌ الذّهب، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی ‌‌و فرهنگی.


• مسکویه، ابوعلی. (1390). تجارب‌الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.


• مشکین‌نامه. (1386). طومار حسین بابا مشکین، به اهتمام داوود فتح علی بیگی، تهران: نمایش.


• مقدسی، مطهر بن طاهر. (1386). آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضاشفیعی کدکنی، تهران: آگاه.


• من و رستم و گرز و افراسیاب. (1390). سیدحسین میرکاظمی، گرگان: آژینه.


• میرخواند. (1338). تاریخ روضه‌الصفا. تهران: خیام.


• میرعابدینی، سیّد ابوطالب. (1388). فرهنگ اساطیری- حماسی ایران به روایت منابع بعد از اسلام، جلد 2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


• مینوی خرد. (1380). ترجمۀ احمد تفضّلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران : توس.


• نثر نقّالی شاهنامه. (1397). تصحیح رضا غفوری، تهران: آرون.


• نهایه‌الأرب فی أخبار الفرس و العرب. (1375) تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.


• وزیدگی‌های زادسپرم. (1385). گزارش محمّدتقی راشد محصّل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


• هفت کشور و سفرهای ابوتراب. (1386). به کوشش ایرج افشار- مهران افشاری، تهران: چشمه.


• همدانی، رشیدالدّین فضل‌الله. (1392). جامع‌التّواریخ(تاریخ ایران و اسلام)، ج1، تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن، تهران: میراث مکتوب.


• یادگار زریران. (1392). برگردان ژاله آموزگار، تهران: معین.


• یعقوبی، احمد بن اسحاق. (1387). تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.

References

• Amoozeghar, Zhaleh - Tafazoli, Ahmad. (2008). The Myth of Zarathustra’s Life Tehran:


• Aydanlu, Sajjad. (2010). "Features of Narratives and Naqali Scrolls", Poetry Research, Year 3 No. 1   1-28.


• Ibn Athir (2003). Complete History    Seyyed Hossein Rouhani, Tehran:  Asatir.


• Ibn Balkhi (2004). Fars Nameh     Mansour Rastgar Fasaei, Shiraz: Bonyade Fars shenasi.


• Ibn Jozi. (1991) Al- Montazam, Researched by Mohammad Abdul Qadir Atta and Mottafi Abdul Qadir Atta, Beirut: Darolkotob al- Elmiyeh.


• Ibn Khordadbeh. (1992). Al –Masalek val Mamalek, trans. Saeed Khakrand, Tehran:   Mirase Mellal - Hanafa.


• Ibn Khaldun. (2002). Al – Ibar (Book of Lessons)    Abdul Mohammad Ayati, Tehran:  Research Institute of Humanities and Cultural Studies.


• Ibn al-Abri. (1998). A Brief History of Governments, trans. Abdul Mohammad Ayati, Tehran: Elmi va Farhangi.


• Ibn Faqih, Ahmad bin Muhammad. (2000). Short translation of al – Baldan Mohammad Reza Hakimi, Tehran:  Bonyade Farhange Iran.


• Ibn Kathir (1986). Albedayeh valnahayeh Beirut: 


• Ibn Nandim, Mohammad ben Issac. (2002) .Alfehrest    Mohammad Reza Todajd, Tehran: Asatir - International Center for the dialouges between Civilizations.


• Avesta, the oldest Iranian hymns. (2005). Reported and researched by Jalil Dostkhah, Tehran:


• Balazri, Ahmed bin Yahya. (1998)Foutoh al- Baldan Mohammad Tawakkul: Tehran:  Noghreh.


• Balami, Abu Ali. (2007). Tarikh-e-Balami. Ed. Mohammad Taghi Bahar- Mohammad Parveen Gonabadi, Tehran: 


• Banakti, Dawood bin Muhammad. (1969) Tarikh-e- Banakti.   Jafar Shaar. Tehran:  Anjomane Aasare Melli.


• Biruni, Aburayhan. (2007). Asar- ul- Baqieh (Monument of past generations)   Akbar Dana seresht, Tehran: Amir Kabir.


• Tajarob- ul-omam fi Akhbar Muluk –ul- Arab. (1994)   Reza Anzabi-nejad and Yahya Kalantari, Mashhad:  Ferdowsi University.


• Tafazolli, Ahmed. (2004). History of pre-Islamic literature, Tehran: Sokhan.


• Thaalabi, Abdul Malik bin Muhammad. (1989). Tarikh-e- Thaalabi, Mohammad Fazaeli, Tehran:  Noghreh.


• Jayhuni, Mustafa. (2001). The Grand Epic Figures in Shahnameh, Isfahan:  Shahnameh Pazhohi.


• Hosseini Monshi, Mohammad Mirak bin Massoud. (2006). Riyaz al-Ferdous al-Khani, Ed. Iraj Afshar- Fereshteh Sarrafan, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Endowment Foundation.


• Hamza Esfahani (1346). The history of the prophets and kings, trans. Jafar shoar, Tehran:  Bonyade Farhange Iran.


• Hamvi, Yaqut. (2010) Mo’jam al-Badan   Ali Naghi Monzavi, Tehran: Sazmane Mirase Farhangi Keshvar (Cultural Heritage Organization).


• Khaleghi Motlag, Jalal. (2537). "Abu Ali Balkhi", Encyclopedia of Iran and Islam, Vol. 8, Tehran:  Bongahe Tarjomeh va Nashre Ketab.


• Khwandemir, Ghiyathuddin Hosseini. (1983). History of Habib al-Sayr, Tehran: Ketabforushi Khayam.


• The Tale of Garshasab, Tahmuras and Jamshid Golshah and other texts. (1378). Reported by Katayun Mazdapour Tehran: Aghah.


• The fifth Dinkard. (2007). Trans. Jaleh Amouzgar, Tehran:


• The seventh Dinkard. (2010). Ed. and trans. Mohammad Taghi Rashed Mohassel, 


• Tehran: Research Institute of Humanities and cultural Studies.


• Rostamnameh. (2008). By Sajjad Aidenlou, Tehran: Mirase Maktub.


• Razi, Hashem. (2002). Encyclopedia of Ancient Iran, Tehran:


• Razi, Hashem. (2005). Eastern and traditional Zoroastrian texts, Tehran:


• Pahlavi Narrative. (2011). Reported by Mahshid Mirfakhrai, Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies.


• Zand Bahman Yasn. (1991). Reported by Mohammad Taghi Rashed Mohassel, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.


• Sistani, Malek Shah Hossein. (2010). Ehya ul-Muluk by Manouchehr Sotoudeh, Tehran: Elmi va Farhangi.


• Shahnameh of Naqalan. (2016). Murshid Abbas Zariri Isfahani    Jalil Dostkhah, Tehran:  Qoqnus.


• Shahnameh-e- Haft Lashkar (2021). Ed. Mohammad Jafari (Qanavati) - Zahra Mohammad Hasani Saghiri, Tehran: 


• Shabankarehei, Mohammad bin Ali Mohammad. (2002). Majma ul- Ansab    Mir Hashim Mohaddeth, Tehran:  Amir Kabir.


• Iranshahr Counties. (2008). Transliteration, Farsi translation and notes by Toraj Daryaei,   Shahram Jalilian   Tehran:  Tus.


• Shahrestani, Abdul Karim. (1971). Al- Melal vanahl   Afzaluddin Sadr Turke Isfahani, Ed.  Sayyed Mohammad. Reza Jalali Naeini, Tehran:  Iqbal.


• Shirvani, Haj Zain al-Abedin. Bostan al-Seyaheh Tehran:  Sanaei


• Sovar ul- Aqalim. (1974). Ed. Manouchehr Sotoudeh, Tehran:  Bonyade Farhang Iran.


• Tabari, Abu Ja’far Mohammad Benjarir. (1996). Tarikhe Tabari   Abolghasem Payandeh, Tehran:  Asatir.


• Ferdowsi’s Shahnameh scroll. (2002). By Ahmad Hashemi and Seyyed Mostafa Saeidi, Tehran:


• Shahnameh Naqali Scroll. (2011). by Sajjad Aidenlu, Tehran: Behnegar.


• Ferdowsi, Abulqasem. (1386). Shahnameh, Ed. Jalal Khaleghi Mutlaq, (6^th vol   Mahmoud Omidsalar, 7th vol   Ed.  Abolfazl Khatibi) Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopaedia.


• Faranbagh Dadegi. (2001). Bondahesh, reported by Mehrdad Bahar Tehran:


• Qazuni, Zakaria bin Muhammad. (1994). Asar ul-Belad va Akhbar ul-Ebad, trans. Jahangir Mirza Qajar, Ed.   Mir Hashim Mohadeth, Tehran:  Amir Kabir.


• Qazvini, Sharafuddin Fazlullah. (2004). Al- Mo’jam fi Asar Muluk ul –Ajam by Ahmad Futuhi Nasab. Tehran: Anjomane Asar va Mafakher Farhangi.


• Qutbi Ahari, Abu Bakr. (2010). Tavarikh Sheikh Ovais   by   Iraj Afshar, Tehran: Sotoudeh.


• Qomi, Hassan bin Muhammad. (2006). History of Qom   Taj al-Din Hasan bin Baha al-Din Qomi, researched by Mohammad Reza Ansari Qomi, Qom: Ayatollah Marashi Najafi Library.


• Dinkard, The eighth book. (2019). Transliteration and trans. Mohsen Nazari Farsani, Tehran: Foruhar.


• Kazzazi, Mirjalal-al-Din. (2011). Ancient Letter, Vol. 6, Tehran: Organization for Study and Compiling University books for the students of Humanities.


• Gatha. (2005). Reported by Ebrahim Pourdavoud, Tehran:


• Gardizi, Abu Saeed Abdolhai. (2005). Zin ul- Akhbar by Rahim Rezazadeh Malek, Tehran: Anjomane Asar va Mafakher Farhangi.


• Mojmal ul- Tavarikh val Qesas. (2019). Ed. Akbar Nahvi, Tehran:  Mahmoud Afshar Endowment Foundation.


• Mustofi, Hamdollah. (2001). Tarikhe Gozideh, by Abdul Hossein Navaei, Tehran: Amir Kabir.


• Masoudi, Ali bin Hossein. (2012). Al- Tanbih val Ashraf    Abulghasem Payandeh, Tehran:  Elmi va Farhangi.


• Masoudi, Ali Bin Hossein. (2012). Moravej ul- Zahab Abulghasem Payandeh, Tehran:  Elmi va Farhangi.


• Moskoyeh, Abu Ali. (2011). Tajarebul- Omam     Abulqasem  Emami  Tehran: Soroush.


• Meshkin Nameh. (2007). Hossein Baba Meshkin scroll, by Davud Fateh Ali Beigi, Tehran:


• Moghadasi, Motahar bin Taher. (1386).Afarinesh and Tarikh (Creation and History), trans. Mohammad Reza Shafiei Kadkani, Tehran:


• I and Rostam and Mace and Afrasiab. (2007). Seyyed Hossein Mirkazemi, Gorgan: Ajineh.


• (2001). History of Rozatossafa. Tehran: Khayyam.


• Mir Abedini, Seyyed Abu Talib. (2009). Farhange Asatiri Hemasi Iran( Research on the mythology and epic in Iran) according to the sources after Islam, vol. 2, Tehran:  Research Institute of Humanities and Cultural Studies.


• Minoye kherad (2001). Trans. Ahmad Tafazzoli, by Jaleh Amoozgar, Tehran: 


• Shahnameh’s Naqali Prose. (2017). Ed. Reza Ghafouri, Tehran: 


• Nahay al- Arb fi Akhbar al- Fars val Arab (1996) Ed. Mohammad Taqi Danesh Pajouh. Tehran:   Anjomane Asar va Mafakher Farhangi.


• Vazidegihaye Zadsperm (Birth defects). (2006). Reported by Mohammad Taghi Rashed Mohassel, Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies.


• Seven Countries and Abu Torab's Journeys (2007). By Iraj Afshar-Mehran Afshari, Tehran: 


• Hamedani, Rashid al-Din Fazlullah. (2012). Jame al-Tawarikh (History of Iran and Islam), Vol. 1, edited and revised by Mohammad Roshan, Tehran: Mirase Maktoub.


• Zariran Memorial. (2012). Trans. Jaleh Amouzgar, Tehran: Moein.


• Yaqoubi, Ahmed Bin-Ishagh. (2008). Yaqoubi History Mohammad Ebrahim Ayati, Tehran:  Elmi va Farhangi.