نکاتی نویافته دربارۀ هویّت راوی و زمان تألیف حماسۀ یتیم‌نامه

الموضوعات :

میلاد جعفرپور ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه حکیم سبزواری، خراسان رضوی، ایران

تاريخ الإرسال : 10 الخميس , ذو القعدة, 1443 تاريخ التأكيد : 15 الخميس , ذو الحجة, 1443 تاريخ الإصدار : 27 الجمعة , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: یتیم‌نامه, راوی, زمان تألیف, حسین‌بیگ تبریزی, دورۀ صفویّه,

ملخص المقالة :

چکیدهیتیم‌نامه، حماسۀ منثوری است که برای مدّت‌ها و بنا به غفلتی، تحت عنوان نامدلّل داستان حسین کُرد شبستری زبانزد اهل عصر بوده، امّا به رغم شهرت فراگیر آن در ایران، نه‌تنها پیکرۀ متنی اصیل و شگفت این روایت داستانی ناشناخته باقی مانده و منتشر نشده، بلکه در اندک تحقیقات مرتبط با یتیم‌نامه نیز هیچ بحثی در شناسایی هویّت داستان‌پرداز آن ارائه نشده است. بر کنار از این موضوع مهم، در زمینۀ نسبت زمان تألیف یتیم‌نامه به دورۀ صفویّه یا قاجار، دو دیدگاه به صورت تبیین‌نشده و کلّی بیان شده که روشمند و مطلوب نبوده است. پژوهش حاضر، با توجّه به این فقر شناخت، در دو بخش به روش استقرایی و بر اساس جمع‌بندی اشارات و برآیندهای موجود در دست‌نویس‌های یتیم‌نامه، ابتدا دربارۀ هویّت فرضی داستان‌پرداز این حماسه به روشنگری پرداخته و سپس دلایلی را در انتساب قطعی زمان تألیف یتیم‌نامه به دورۀ صفویّه ذکر کرده است.

المصادر:

• آیدنلو، سجّاد .(1398)، «ساقی تبریزی، نقّال داستان‌های شاهنامه در تبریز دورۀ قاجاری»، گزارش میراث (فصلنامۀ اطّلاع‌رسانی در حوزۀ نقد و تصحیح متون، نسخه‌شناسی و ایران‌شناسی)، دورۀ 3، س 4، ش 3و 4، صص 77-82.


• احسانی طباطبایی، محمّدعلی .(1337). چنتۀ درویش (چهل مقالۀ دکتر احسانی)، چ 1، تهران: آتشکده.


• اسکندربیگ، منشی ترکمان فراهی .(1389). تاریخ عالم‌آرای عبّاسی، به کوشش ایرج افشار، 3 ج، چ 4، تهران: امیرکبیر.


• امینی، محمّدرشید .(1396). که‌شکولی شاعیرانی همه‌ورامان، سنندج: کردستان.


• بالایی، کریستف .(1386). پیدایش رمان فارسی، ترجمۀ مهوش قویمی و نسرین خطّاط، چ 2، تهران: معین و انجمن ایران‌شناسی فرانسه.


• پرتوی آملی، مهدی .(1369). ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، 2 ج، چ 2، تهران: سنایی.


• جعفرپور، میلاد .(1401). «نسخه‌شناسی کهن‌ترین جامع روایات حماسۀ یتیم‌نامه و دیگر دست‌نویس‌های آن»، فصل‌نامۀ متن‌شناسی ادب فارسی دانش‌گاه اصفهان، س 14/ 59، ش 1/53، صص 73-90.


• جعفرپور، میلاد.(1401). «از یتیم داستانی تا قورچی تاریخی؛ اثبات هویّت ناشناختۀ حسین کُرد شبستری بر پایۀ شواهد تاریخی و ادبی»، فصل‌نامۀ جستارهای نوین ادبی دانش‌گاه فردوسی مشهد، س 55، ش 1، صص (در دست انتشار).


• جعفرپور، میلاد .(1397). «چهار گنج فردوسی در دفتر بغدادی شاهنامه، نکته‌ای نویافته در طومار نقّالی محمّدبقای وارس بخاری»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامّه دانش‌گاه تربیت مدرّس، س 6، ش 23، صص 83-105.


• حسین‌نامه .(1393). به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، چ 5، تهران: چشمه.


• حسینی آبباریکی، سیّد آرمان .(1396). «بررسی زندگی، احوال و آثار الماس‌خان کندوله‌ای»، پژوهش‌نامۀ ادبیّات کُردی دانش‌گاه کُردستان، س 3، ش 4، صص 75-112.


• حمزه‌نامه .(1362). تصحیح جعفر شعار، چ 2، تهران: کتاب فرزان.


• دانش‌پژوه، محمّدتقی و ایرج افشار .(1346). نشریۀ نسخه‌های خطّی کتابخانۀ مرکزی دانش‌گاه تهران، ج 5، تهران: دانش‌گاه تهران.


• درایتی، مصطفی .(1392). فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (فنخا)، ج 32، چ 1، تهران: کتاب‌خانۀ ملّی ایران.


• دست‌نویس تاریخ صفویّه، نشانۀ اختصاری [م 3]، به شمارۀ (24603-5)، محفوظ در کتاب‌خانۀ ملّی ایران، تاریخ کتابت: سدۀ چهاردهم ه‍ ؟


• دست‌نویس حسین‌نامه / داستان حسین کُرد، نشانۀ اختصاری [ح]، به شمارۀ ( D - 421)، محفوظ در کتاب‌خانۀ سن‌پترزبورگ روسیه، تاریخ کتابت: 1255 ق – 1260 ق، محلّ کتابت: کاشان.


• دست‌نویس حکایات شاه‌عبّاس، نشانۀ اختصاری [م 2]، به شمارۀ (12660-5)، محفوظ در کتاب‌خانۀ ملّی ایران، تاریخ کتابت: 1301 ق ؟


• دست‌نویس حکایت حسین کُرد، نشانۀ اختصاری [مت]، به شمارۀ ( 534)، محفوظ در کتاب‌خانۀ ماتنادران ارمنستان، تاریخ کتابت: بی‌تا.


• دست‌نویس داستان حسین کُرد شبستری، نشانۀ اختصاری [آ]، به شمارۀ (38813)، محفوظ در کتاب‌خانۀ آستان قدس رضوی، تاریخ کتابت: 6-1255ق.


• دست‌نویس داستان حسین کُرد شبستری، نشانۀ اختصاری [م 1]، به شمارۀ (32945-5)، محفوظ در کتاب‌خانۀ ملّی ایران، تاریخ کتابت: 1276 ق.


• دست‌نویس داستان حسین کُرد، نشانۀ اختصاری [مج]، به شمارۀ (1257)، محفوظ در کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی، تاریخ کتابت: سدۀ سیزدهم ه‍ ؟


• دست‌نویس داستان عبدالمؤمن‌خان، نشانۀ اختصاری [دا]، به شمارۀ (5651)، محفوظ در کتاب‌خانۀ مرکزی دانش‌گاه تهران، تاریخ کتابت: 1321 ق، محلّ کتابت: مشهد.


• دست‌نویس یتیم‌نامۀ شاه‌عبّاس جنّت‌مکان، نشانۀ اختصاری [ی]، به شمارۀ (44 XAN)، محفوظ در کتاب‌خانۀ سن‌پترزبورگ روسیّه، تاریخ کتابت: 1234ق، محلّ کتابت: تهران.


• ذوالفقاری، حسن .(1392). فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج 1، چ 1، تهران: علم.


• سام‌میرزا صفوی .(1389). تحفۀ سامی، تصحیح فاطمه انگورانی، چ 1، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.


• عاشقی عظیم‌آبادی، حسینقلی‌خان بن علی‌خان .(1391). تذکرۀ نشتر عشق، ج 2، چ 1، تهران: میراث مکتوب.


• قائم‌مقام فراهانی، اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ ب‍ن‌ ع‍ی‍س‍ی‌ .(1366). م‍ن‍ش‍ات‌ ق‍ائ‍م‌م‍قام‌ ف‍راهان‍ی‌، به‌ ک‍وش‍ش‌ ب‍درال‍دی‍ن‌ ی‍غ‍م‍ائ‍ی‌، تهران: شرق.


• قاسمی کرمانی، قاسم بن زین‌العابدین .(1321). کتاب خارستان، چ 2، کرمان: گلبهار.


• محجوب، محمّدجعفر .(1387). ادبیّات عامّیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، 1 ج، چ 4، تهران: چشمه.


• مطربی سمرقندی، سلطان محمّد .(1382). تذکرةالشّعرا، تصحیح علی رفیعی علامرودشتی، تهران: میراث مکتوب.


• ممتاز فراهی، برخوردار بن محمود ترکمان .(1336). دورۀ کامل کتاب محبوب‌القلوب، تهران: امیرکبیر.


• منوچهرخان حکیم .(1388). اسکندرنامه، تصحیح علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چ 1، تهران: نی.


• مستوفی، عبداللّه .(1343). شرح زندگانی من، 3 ج، چ 1، تهران: تهران معاصر.


• منشأت، مجموعه دست‌نویس به شمارۀ (21 – ب)، فیلم‌ها 1-443، محفوظ در کتاب‌خانۀ مرکزی دانش‌گاه تهران، تاریخ کتابت: سدۀ 11.


• نصرآبادی، محمّدطاهر .(1378). تذکرۀ نصرآبادی (تذکرةالشّعرا)، 2 ج، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، چ 1، تهران: اساطیر.

References

• Aydenloo, Sajjad .(1398). «Saqi Tabrizi: Narrator of Shahnameh stories in Tabriz of the Qajar period», Quarterly Journal of "Heritage Report" (a specialized publication in the field of critique and correction of texts, manuscripts and Iranology), serial No. 3, vol 4, Issue 3 & 4, p:  77-82.


• Ehsani Tabatabaei, Mohammad ali .(1337), Chanteye Darvish, 1^st Tehran: Atashkadeh.


• Eskandar Beig, Monshi e Torkaman e Farahi.(1389). Tarikh Alam Araye Abbasi,    Iraj Afshar,  vol.  3   4^th ed. Tehran: Amirkabir.


• Amini, Mohammad Rashid .(1396). Kashkooly shaeirani Hamavoran, Sanndaj: Kurdistan.


• Balaÿ, Christophe .(1386). La genèse du roman Persan moderne, trans. Mahvash Qavimi & Nasrin Khattat, 2^nd   Tehran: Moein & Institute Français de Recherche en Iran.


• Partovi Amoli, Mahdi .(1369). Rishehaye Tarikhi Amsal va Hekam,   2   2^nd ed. Tehran: Sanaei.


• Jafarpoor, Milad .(2022). «The Codicology of the Oldest Comprehensive Manuscript of Yatim Nameh and its other Manuscripts», Textual criticism of Persian literature, Vol. 14, No. 1, p: 73-90.


• Jafarpoor, Milad .(2022). «From fictional Yatim to historical swordsman: Proving unknown identity of Hossein Kurd Shabestari, Based on historical and literary sources», Journal of Literary Studies, vol. 55, No.    In print.


• Jafarpoor, Milad .(1397). «Ferdowsi’s Chahar Ganj in Baqdādi’s Notebook of Shahnameh (New hint in Narrative Scroll of Mohammad Baqā Vāres Bokhari)», Bi-monthly Journal of Culture and Folk Literature   6   No.   23   p: 83-105.


• Danishpajooh, Mohammad Taghi & Iraj Afshar. (1346). Journal of Manuscripts of the Central Library of the University of Tehran, vol. 5   Tehran: University of Tehran.


• Deraiati, Mostafa. (1391). The table of contents of the Persian Manuscripts (Fankha), vol 6, 1^st ed, Tehran: Ketabkhaneh Melli Iran.


• Hamza-Nameh. (1362). Ed. Jafar Shoar, 2^nd ed, Tehran: Ketab Farzan.


• Hossein-Nameh. (1393). Ed. Iraj Afshar & Mehran Afshari, 5^th ed, Tehran:


• Hosseini abbarik, Seyyed Arman .(1396). «The Study of Almas Khan-e Kanoule'ei ‘s, Literary Works and biography (Based on Almas Khan-e Kanoule'ei Manuscripts)», Journal of Kurdish Literature University of Kurdistan, Serial No. 4, Vol. 3, Issue 1, p: 75-112.


• Manuscript of Dastan e Abd u Almo’minkhan, Abbreviation sign [DA], shelf mark (5651), In the Central Library of University of Tehran, Date of copy: 1321 AH, Place of copy: Mashhad.


• Manuscript of Dastan e Hossein e Kurd e Shabestari, Abbreviation sign [M1], shelf mark (5-32945), In the National Library of Iran, Date of copy: 1276 AH.


• Manuscript of Dastan e Hossein e Kurd Shabestari, Abbreviation sign [A], shelf mark (38813), In the Astan Quds Razavi Library of Iran, Date of copy: 1255-6 AH.


• Manuscript of Dastan e Hossein e Kurd, Abbreviation sign [MJ], shelf mark (1257), In the Parliamentary Library of Iran, Date of copy: 13^th century?


• Manuscript of Hikayat e Hossein e Kurd, Abbreviation sign [MT], shelf mark (MS. 534), In the Matenadaran Library of Armenia, Date of copy: No.


• Manuscript of Hikayat e Shah Abbas, Abbreviation sign [M2], shelf mark (5-12660), In the National Library of Iran, Date of copy: 1301 AH?


• Manuscript of Tarikh e Safavid, Abbreviation sign [M3], shelf mark (5-24603), In the National Library of Iran, Date of copy: 14^th century?


• Manuscript of Hossein-Nameh / Dastan Hossein e Kurd, Abbreviation sign [H], shelfmark (MS. D - 421), In the St. Petersburg Library of Russia, Date of copy: 1255 AH – 1260 AH, Place of copy: Kashan.


• Manuscript of Yatim-Nameh ye Shah Abbas Jannat makan, Abbreviation sign [Y], shelfmark (MS. XAN 44), In the St. Petersburg Library of Russia, Date of copy: 1234 AH, Place of copy: Tehran.


• Marzolph, Ulrich. (1999). “A Treasury of Formulaic Narrative: The Persian Popular Romance Hosein-e Kord”, Oral Tradition, 14/2, p: 279-303.


• Zolfaghari, Hassan . (1392). Fahang eBozorg e Zarb Al-masalhaye Farsi, vol. 1 1^st ed, Tehran: Elm.


• Sam Mirza Safavi .(1389). Tohfeye Sami, Ed. Fateme Angoorani, 1^st ed, Tehran: Anjiman Asar va mafakher e Farhangi.


• Asheghi Azim Abadi, Hossein Qoli Khan.(1391). Tazkereye Nishtare eshgh, 2  1^st ed, Tehran: Miras Maktoob.


• Qa'em-Maqam Farahani, Mirza Abol-Qasem .(1366). Monša'āt Qa'em-Maqam Farahani, Ed. Badr Al-ddin Yaghmaei, Tehran: Shagh.


• Qa'semi Kemani, Qa'sem Ibn Zein Al-Abedin .(1321). Ketab e Kharestan, 2^nd ed, Kerman: Golbahar.


• Mahjoob, Mohammad Jafar .(1387). Adabiat Ammianeye Iran, Ed. Hassan Zolfaghari,  1   4^th ed, Tehran: Cheshme.


• Motrebi Samarghandi, Soltan Mohammad .(1382). Tazkerat Al-shoara,    Ali Rafiei Alla mardashti, Tehran: Miras Maktoob.


• Momtaz Farahi, Barkhordar Ibn Mahmood Torkaman .(1336). Doreye Kamel Ketab Mahboob Al-Qoloob, Theran: Amirkabir.


• Manoocher khan e Hakim .(1388). Iskandar-Nameh, Ed. Alireza Zakavati Qara Gozloo, 1^st Tehran: Ney.


• Mostofi, Abdoallah .(1343). Sharh e Zendegani Man, 3   1^st ed.  Tehran: Tehran e Moaser.


• Monša'āt, collection of manuscripts, by no: 21-B, films 1-443, library of University of Tehran, date of script: 11^th H.


• NasrAbadi, Mohammad Tahir .(1378). Tazkereye NasrAbadi, 2   Ed.   Mohsen Naji NasrAbadi, 1^st ed.