شهرسب، مرداس و ضحاک شکستگیِ شخصیّتِ شهرسب در مرداس و ضحاک

الموضوعات :

حمیدرضا اردستانی رستمی ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی – واحد دزفول، ایران.

تاريخ الإرسال : 07 الأربعاء , ربيع الثاني, 1433 تاريخ التأكيد : 15 الجمعة , جمادى الأولى, 1436 تاريخ الإصدار : 20 الخميس , ربيع الثاني, 1435

الکلمات المفتاحية: اسطوره شکستگی, شهرسب / بوذاسف, مرداس, ضحاک,

ملخص المقالة :

یکی از عوامل تحوّل در اسطوره‌های ایرانی – آن چنان که مهرداد بهار می‌گوید- در کنارِ ورودِ عناصرِ بیگانه، ادغام و دگرگونی، عاملِ شکستگی است. در اسطوره‌ها گاهی واقعه یا شخصیّتی به فراموشی سپرده می‌شود، لیکن آن، در ریختِ پاره‌ها و اجزایِ پراکنده، در موقعیت و مکانی دیگر پدیدار می‌گردد. شهرسب، وزیرِ طهمورث یکی از این شخصیّت‌هاست که دچار شکستگی و به دو شکلِ مرداس و ضحاک در زمانی دیگر آشکار می‌شود. امّا چه دلایلی می‌توان یافت که این شکستگیِ شخصیّتی در شاهنامه را نشان دهد؟ پاسخ این پرسش را می‌توان درخلق و خو و معنایِ نامِ شهرسب یافت. ویژگیی که به طور صریح در شاهنامه، دربارة شهرسب مطرح شده، برپای داشتن نماز در شب و روزه داشتن در روز است. ویژگی دیگر، در نامِ شهرسب و معنایِ آن - یعنی سلطه بر اسب - نهفته است. این دوگانه صنعت – عبادت خداوند و مهارت در اسب سواری- که دریگانه‌ای چون شهرسب گرد آمده، پس از چندی از هم جدا می‌شود و هر یک به کسی می‌رسد و شخصیّتی را شکل می‌دهد؛ نماز کردن و روزه داشتن ویژگیِ مرداس می‌شود و بر اسب سوار شدن و توانایی در اسب سواری به ضحاک می‌رسد. این نکته را نیز بیاد بسپاریم که در مجمل التواریخ و القصص، اگر چه وزیرِ طهمورث، ارونداسب نام دارد، ولی ضحاک فرزند او معرفی شده و این دلیلی دیگر در پیوند آن‌هاست. در تاریخ طبری نیز قوم ضحاک بر شریعت صابئان دانسته شده، که البته عقایدِ صابئان به خلق و خوی شهرسب نزدیک است و پیوند او با ضحاک و بویژه مرداس را آشکار می‌کند و نیز، همسانیِ مقرّ بوذاسف/ شهرسب و ضحاک را که گاهی هند و گاهی بابل است، می‌توان دید. همچنین شهرسب/ بوذاسف دارای نژاد کلدانی است که پیوندِ نژادی او با ضحاک و مرداس تازی را نمایان می‌کند و فراخواندن به بت‌پرستی از دیگر اشتراکات و تشابهاتی است که دربارة این دو در متونِ مختلف دیده می‌شود که همة این شواهد به ارتباط این سه شخصیّت دلالت دارد؛ در حالی که در شاهنامه و دیگر متونِ تاریخی – به جز مجمل التواریخ- به پیوندِ نسبی و نژادیِ ضحاک، مرداس و وزیرِ طهمورث اشاره نشده است. پژوهش پیشِ رو – که دستاورد مطالعه در شاهنامه و برخی متون نگاشته شدة مورخانِ دورة اسلامی است- به دنبالِ اثباتِ این پیوند، که در اثرِ شکستگیِ شخصیّت اسطوره‌ای شهرسب حاصل شده، شکل گرفته است.

المصادر:

-  ابریشمی، محمدحسن. (1382). «پژوهشی در باب القاب طهمورث» نامة فرهنگستان، دورة 6، شمارة 1.

-  ابن اثیر، عزالدین. (1349). اخبار ایران، ترجمة محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: دانشگاه تهران.

-  ابن بلخی. (1385). فارس نامه، تصحیح و تحشیة گای لیسترانج و رینولدنیکلسون، تهران: اساطیر.

-  ابوالقاسمی، محسن. (1387). مانی به روایت ابن الندیم، تهران: طهوری.

-  ابوالقاسمی، محسن. (1386). تاریخ زبان فارسی، تهران:‌سمت.

-  اسماعیل پور، ابوالقاسم. (1387). اسطوره بیانِ نمادین، تهران: سروش.

-  اسماعیل پور، ابوالقاسم. (1387). اسطورة آفرینش در آیین مانی، تهران: کاروان.

-  امیدسالار، محمود. (1381). جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

-  بلعمی، ابوعلی محمدبن علی. (1385). تاریخ بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: زوّار.

-  بنداری اصفهانی، فتح بن علی. (1382). شاهنامة فردوسی تحریر عربی، ترجمة عبدالمحمدآیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

-  بهار، مهرداد. (1384). ادیان آسیایی، تهران: نشر چشمه.

-  بهار، مهرداد. (1384).  از اسطوره تا تاریخ، تهران: نشر چشمه.

-  بهار، مهرداد. (1375). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.

-  بهار، مهرداد. (1385). جستاری در فرهنگ ایران، تهران: اسطوره.

-  بیرونی، ابوریحان. (1389). آثارالباقیه، ترجمة اکبرداناسرشت، تهران: امیرکبیر.

-  پورداوود، ابراهیم. (1377). یشت‌ها، تهران: اساطیر.

-  ثعالبی، ابومنصورعبدالملک بن محمد. (1385).  شاهنامة ثعالبی، ترجمة محمود هدایت، تهران: اساطیر.

-  جلالی مقدّم، مسعود. (1384). آیین زروانی، تهران: امیرکبیر.

-  حصوری، علی. (1388). سرنوشت یک شمن از ضحاک به اودن، تهران: نشرچشمه.

-  خالقی مطلق، جلال. (1386). سخن‌های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، تهران: افکار.

-  خالقی مطلق، جلال. (1390). «ضحاک»، فردوسی و شاهنامه سرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.

-  خیام، عمربن ابراهیم. (1385)، نوروزنامه، تصحیح و تحشیة مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.

-  دینکرد هفتم، گزارش محمدتقی راشد محصّل. (1389). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-  زنر، آر.سی. (1387). طلوع و غروب زردشتی گری، ترجمة تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.

-  شهرستانی، محمدبن عبدالکریم. (2003). الملل و النحل، بیروت: دارومکتبه الهلال.

-  صفا، ذبیح الله. (1384). حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

-  طبری، محمدبن جریر. (1383). تاریخ طبری، ج1، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.

-  فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

-  فردوسی، ابوالقاسم. (1363). شاهنامه، تصحیح ژول مول، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

-  فرنبغ دادگی. (1380). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.

-  کریستن سن، آرتور. (1385). ایران در زمان ساسانیان، ترجمة رشید یاسمی، تهران: امیرکبیر.

- کریستن سن، آرتور. (1383). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.

-  کزازی، میرجلال الدین. (1380). مازهای راز، تهران: نشرمرکز.

-  کزازی، میرجلال الدین. (1379).  نامة باستان، ج1، تهران: سمت.

-  کزازی، میرجلال الدین. (1385). رؤیا.حماسه.اسطوره، تهران: نشرمرکز.

-  گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک. (1384). زین الاخبار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

-  مجمل التواریخ و القصص. (1383). تصحیح محمدتقی بهار. تهران: دنیای کتاب.

-  مختاریان، بهار. (1389). درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه، تهران: آگاه.

-  مزداپور، کتایون. (1378). داستان گرشاسب، طهمورث، جمشید، گلشاه و متن‌های دیگر، تهران: آگاه.

-  مزداپور، کتایون. (1369). «شالودة اساطیری شاهنامه» فرهنگ، کتاب هفتم، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، پاییز.

-  مستوفی، حمدالله. (1387). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.

-  مسعودی، علی بن حسین. (1378). مروج الذهب، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.

-  مقدسی، طاهربن مطهر. (1386). آفرینش و تاریخ، تصحیح و ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.

-  مولایی، چنگیز. (1390). «طهمورث»، فردوسی و شاهنامه سرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.

-  موله، ماریژان. (1386). ایران باستان، ترجمة ژاله آموزگار، تهران: توس.

-  میرفخرایی، مهشید. (1387). فرشتة روشنی، تهران: ققنوس.

-  مینوی خرد، گزارش احمدتفضّلی. (1379). تهران: توس.

-  ویدن گرن، گئو. (1387). مانی و تعلیمات او، ترجمة نزهت صفای اصفهانی، تهران: نشرمرکز.

-  هالروید، استوارت. (1388). ادبیات گنوسی، ترجمة‌ ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: اسطوره.

-  هینلز، جان. (1386). شناخت اساطیر ایران، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.

-  یوستی، فردیناند. (1388). بندهشن هندی، تصحیح و ترجمة رقیه بهزادی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-   Bartholomae, C. (1961). Altiranisches Wörterbuch, Berlin.

-   Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi, Wiesbaden.

-   Mackenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford.