تحلیل اثرات نور بر درک معنویت فضا در فضاهای مذهبی تاریخی ایران موردپژوهی مساجد منتخب دوره‌های صفویه، زندیه و قاجاریه

الموضوعات :

نگار رضایی ¹ , لیلا زارع ²

1 - پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار مرکز تحقیقات اقتصاد خلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 02 السبت , ذو الحجة, 1445 تاريخ التأكيد : 29 الجمعة , ربيع الثاني, 1446 تاريخ الإصدار : 23 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1446

الکلمات المفتاحية: فضاهای مذهبی, معنویت, معماری ایرانی, معنویت فضا, نور,

ملخص المقالة :

نور در معماری، یکی از عناصر تاثیرگذار در فضا بوده و هست. معمار ایرانی، از گذشته تاکنون به نور توجه ویژه‌ای داشته و از زمان ورود اسلام به معماری این توجه در قالب القای معنویت  بروز پیدا کرد. درک این معنویت، مستلزم بررسی مؤلفه‌های معنویت می‌باشد که در بخش مبانی نظری به آن اشاره شده‌است. این پژوهش در جستجوی  پاسخ به این سؤال است که چگونه نور و روشنایی در معماری می‌تواند، منجر به ایجاد یک فضای معنوی و عرفانی  شود؟    روش این تحقیق،  کمی-کیفی  و با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی و مقایسه‌ی شش نمونه‌ی موردی در مساجد سه دوره‌ی صفویه، زندیه و قاجاریه به صورت نمونه‌های منتخب جهت خوانش و تحلیل ساختار فضایی، براساس شیوه‌ی نورپردازی بر مبنای درک معنویت  است. پژوهش پیش رو از طریق پژوهش موردی با اطلاعات کتابخانه‌ای  و بررسی میدانی، به تحلیل عناصر نورپردازی در مساجد منتخب (مسجد  شیخ لطف الله، مسجدحکیم، مسجد وکیل شیراز، مسجد‌جامع کرمانشاه، مسجد نصیرالملک، مسجد سید) و به  بررسی معنویت در فضا می‌پردازد؛ باتوجه نتایج پرسش‌نامه‌ای که جهت نظرسنجی از جامعه آماری100نفره‌ی تصادفی گرفته‌شد چنین استنباط می‌شود که با استفاده از عناصر نورگیری معماری در ساخت بناهای مذهبی، می‌توان زاویه تابش نور در اوقات مختلف روز را کنترل کرد و  شدت نور را کم و زیاد کرد و یا اختلاف رنگ پدید آورد؛ بنابراین بازی نور از طریق عناصر معماری چون نورگیری، به ایجاد حسی متفاوت در انسان منجر می‌شود؛ اما رسیدن به این نتیجه که آیا منجربه احساس معنوی، چون حسی درونی نیز می‌شود یا خیر،  نیاز به پژوهش‌های بیشتری خواهد ‌داشت.

المصادر:

اخترکاوان، مهدی، شفیعی، سمانه، (1402)، بررسی تأثیر ابعاد پنجره بر نورگیری طبیعی و مصرف انرژی در مجموعه‌های مسکونی اقلیم گرم‌وخشک ،ایران مورد مطالعاتی شهر اصفهان مجله :معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره (42)دوره(16)، 17-30.
آرین، سمیرا، ابراهیم‌زاده، فرزام، (1395)، معماری بناهای مذهبی شهر کرمانشاه در دوره‌ی زند و قاجار، نشرخورشیدباران.
آزادی، فاضلی، شفیعی، علیرضا، محمدجواد، فاطمه، (1393)، بررسی تجلی رمز نور در معماری اسلام بر مبنای نگاه اشراقی سهروردی به نور و تأکید بر شاخصه‌های مساجد اسلامی، نگارینه هنر اسلامی، دوره(1) شماره 3، 41-24.
آزاد ارمکی، مرضیه، مهدی‌نژاد، جمال‌الدین، شیردل، امیرحسین، سالمتی، سمانه، (1402)، تأثیرات نور و رنگ درجهت القاء حس معنویت در معماری مساجد، نشریه نخبگان علوم و مهندسی، دوره8، شماره3.
اسکندری، ندا، (1394)، توسعه‌ی پایدار و گردشگری شهری، کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، دوره‌ی 1،121-132.
امیربانی، مسعود، (1387)، پست مدرنیته و معماری، کتاب ماه هنر آبان 1387 - شماره 122، 1-51.
بوژمهرانی، تورج ، مظاهری‌نیا، پیمان، (1401)، معماری افشاریه، زندیه و قاجاریه، نشر علم‌ودانش.
بروایه، امید، موسوی، شاکر، سیدهادی، ستایش زاده، احمدرضا، کاظم زاده، رائف، محمدعلی، میردریکوندی، صبا.)1399)، بازشناسی تحلیلی نقش نور طبیعی در تعریف فضاهای عبادی مساجد تاریخی اصفهان، نمونه موردی: مسجد‌جمعه، مسجد شیخ لطف الله، مسجد سید،شماره8 دوره3، 1-17.
بمانیان، محمدرضا، فتاح، لیلا، (1395(، تیبیین جایگاه نور در حس مکان (نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، سومین کنفرانس بین‌المللی دستاوردهای نوین پژوهشی عمران و معماری و مدیریت شهری، دانشگاه صنعتی امیرکبیر،تهران.
پورمحمد، سها، مختاباد امرئی، سیدمصطفی، حبیب، فرح. (1399). تطبیق مبانی تجلی وحدت و نمودهای رنگین بازشوهای سنتی(با تاکید برتحلیل دو عمارت سنتی در شیراز). اندیشه معماری، 4(8 )، 252-265.
پورعبدالله، حبیب‌الله، (1389)، حکمت‌های پنهان در معماری ایران، کلهر.
دامیار، زینب، زارع، لیلا، طلایی، آویده ، مختاباد، سید مصطفی، (1402)، فصلنامه‌ی گردشگری فرهنگ، شماره 14، دوره 4، 6-17.
رابطه‌ی بین فضای داخل و خارج در معماری مساجد سنتی ایرانی از منظر اقلیمی، نمونه موردی: مناطق گرم ایران مرکزی. جغرافیایی سرزمین، 16(62 )، 83-97.
رودگر، محمد، کرامات اولیا؛ دلایل اثبات: عقل، نقل و اجماع(پاییز و زمستان۱۳۹۹)، دوره 12، شماره23.
زمانپور، گلناز، پورعزیز، زهرا، حسینی، پروانه، روانشادنیا، سمیه. (1395). بررسی حس معنویت ایجاد‌شده ناشی از تلفیق نور و رنگ در مسجد نصیرالملک شیراز، کنفرانس دو سالانه‌ی جامعه و معماری معاصر، اصفهان.
سامی، پریسا، جلالیان، سارا، دژدار، امید.(1399). مطالعه‌ی تطبیقی تأثیرگذاری نور بر حس مکان در خانه‌های سنتی و امروزی. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13(31 )، 97-109.
سعادت، داوود، اعتصام، ایرج، مختاباد امرئی، سیدمصطفی، و مهدوی‌نژاد، محمدجواد. (1398). سیر نورگیری ورابطه‌ی بین فضای داخل و خارج در معماری مساجد سنتی ایران، جغرافیایی سرزمین، دوره(62) شماره(16)، 83-97.
طاهباز، منصوره، جلیلیان، شهربانو، موسوی، فاطمه، و کاظم‌زاده، مرضیه. (1394). تاثیر طراحی معماری در بازی نور طبیعی در خانه‌های سنتی ایران. معماری و شهرسازی آرمان شهر، -(15)، 71-81.
کاتب، فاطمه، (1397)، خوانش نقش نوردر پنجره در معماری اسلامی، فصلنامه‌ی علمی عرفان اسلامی،69(16)،28-42.
کاظم‌زاده، مرضیه، و طاهباز، منصوره. (1392). اندازه‌گیری و بررسی شرایط نور روز در خانه‌های قدیمی کرمان (نمونه موردی خانه‌ی امینیان). معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، 18(2)، 17-26.
کاظم‌زاده، محمدعلی، ستایش‌زاده، احمدرضا، موسوی شا کر، سید هادی، بروایه، امید ، میردریکوندی رائف، صبا (1399)، بازشناسی تحلیلی نقش نور طبیعی در تعریف فضاهای عبادی مساجد تاریخی اصفهان، نمونه موردی: مسجد جمعه، مسجدشیخ لطف اله، مسجد سید، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، شماره8 دوره(3)، 1-17.
محمدی، عرفان، رضایی مهردار، لیلا، سیلوایه، سیامک. (1397). بررسی و تحلیل تاثیر نور در معماری فضاهای آموزشی. معماری‌شناسی، 1(1 )، 1-6.
معماریان، غلامحسین، (1381) ، نحو فضاي معماري، صفه،دوره(12) شماره(2)، 82-99.
معماریان ،غلامحسین (1384)، سیری در مبانی نظری معماری، سروش دانش ، نشر معمار، افراسیابی.
مهدی‌نژاد، امیر جمال‌الدین، شیردل، حسین، آزاد ارمکی، مرضیه، (1402). بررسی نقش نور بر خلق زیبایی در معماری ایرانی - اسلامی نشریه: نخبگان علوم و مهندسی دوره(8)شماره(3)، 52-63.
هاتشتاین، مارکوس، (1395)، معماری و هنر اسلامی، مترجم: فائزه دینی، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
هاشمی، علی، بمانیان، محمدرضا،) 1402) ، تأثیر هندسه و سطح نورگیر بر ویژگی‌های نور روز اتاق در معماری مسکونی دوره قاجار، (نمونه موردی خانه‌های سنتی واقع در محله عودلاجان شهر تهران(پژوهش های معماری نوین، شماره(2) دوره(3)، 7-23.

نص كامل:



 

 

Theosophical-Philosophical Foundation of Iranian Art

Volume 3 / Issue 2  / pages  163-180 / e-ISSN: 2980-7875 / p-ISSN: 2981-2356

 

Original Research

10.30486/PIA.2024.140303191122136

 

Analytical Recognition of Light in the Understanding of Spatial Spirituality in Historical Religious Spaces of Iran: A Case Study of Selected Mosques from the Safavid, Zand, and Qajar Periods a Case Study of Selected Mosques of the Safavid, Zandiye and Qajar Eras

 

Negar Rezaei1, Leila Zare2

1. PhD Researcher in Architecture, Faculty of Arts and Architecture, West Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

2. Assistant Professor of Creative Economy Research Center, Islamic Azad University, Tehran West Branch, Islamic Azad University, Tehran West Branch, Tehran, Iran (Corresponding author).

 

Abstract 

Light is one of the influential elements in architectural spaces. Iranian architects have given special attention to light throughout history, and this focus has manifested itself in the expression of spirituality since the advent of Islam in architecture. Understanding this spirituality requires examining the components of spirituality, as mentioned in the theoretical framework. Ultimately, this research seeks to answer the question of how light and brightness in architecture can lead to the understanding that a space is spiritual and mystical. The methodology of this research is of a mixed type (quantitative-qualitative) and employs an analytical-descriptive approach by comparing six selected case studies from mosques of the Safavid, Zand, and Qajar periods. This analysis focuses on the spatial structure based on lighting techniques related to the understanding of spirituality. The study utilizes both case-based research, including library information and field investigations, to analyze the lighting elements in the selected mosques to explore the spirituality of the spaces. Based on the results of a questionnaire conducted with a randomly selected sample of 100 individuals, it can be concluded that utilizing architectural light-gathering elements in the construction of buildings, especially religious ones, allows for the control and alteration of light angles at different times of the day. Furthermore, it enables the adjustment of light intensity and the creation of color contrasts. Through the play of light or its reflection via these architectural light-gathering elements, one can achieve a different sensation in individuals and manifest spirituality within them.

Keywords: Iranian Architecture, Light, Religious Spaces, Spirituality, Spirituality of Space

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Received: 2024-06-08

Accepted: 2024-11-01

[e-mail]

 

 

 

بنیان‌های حکمی فلسفی هنر ایرانی

سال سوم / شماره دوم / تابستان 1403/ ص 180-163 / e-ISSN: 2980-7875 / p-ISSN: 2981-2356

 

10.30486/PIA.2024.140303191122136

پژوهشی

 

تحلیل اثرات نور بر درک معنویت فضا در فضاهای مذهبی تاریخی ایران

موردپژوهی مساجد منتخب دوره‌های صفویه، زندیه و قاجاریه

 

نگار رضایی1، لیلا زارع2

1. پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2. استادیار مرکز تحقیقات اقتصاد خلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)

 

چکیده

نور در معماری، یکی از عناصر تاثیرگذار در فضا بوده و هست. معمار ایرانی، از گذشته تاکنون به نور توجه ویژه‌ای داشته و از زمان ورود اسلام به معماری این توجه در قالب القای معنویت بروز پیدا کرد. درک این معنویت، مستلزم بررسی مؤلفه‌های معنویت می‌باشد که در بخش مبانی نظری به آن اشاره شده‌است. این پژوهش در جستجوی پاسخ به این سؤال است که چگونه نور و روشنایی در معماری می‌تواند، منجر به ایجاد یک فضای معنوی و عرفانی شود؟ روش این تحقیق، کمی-کیفی و با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی و مقایسه‌ی شش نمونه‌ی موردی در مساجد سه دوره‌ی صفویه، زندیه و قاجاریه به صورت نمونه‌های منتخب جهت خوانش و تحلیل ساختار فضایی، براساس شیوه‌ی نورپردازی بر مبنای درک معنویت است. پژوهش پیش رو از طریق پژوهش موردی با اطلاعات کتابخانه‌ای و بررسی میدانی، به تحلیل عناصر نورپردازی در مساجد منتخب (مسجد شیخ لطف الله، مسجدحکیم، مسجد وکیل شیراز، مسجد‌جامع کرمانشاه، مسجد نصیرالملک، مسجد سید) و به بررسی معنویت در فضا می‌پردازد؛ باتوجه نتایج پرسش‌نامه‌ای که جهت نظرسنجی از جامعه آماری100نفره‌ی تصادفی گرفته‌شد چنین استنباط می‌شود که با استفاده از عناصر نورگیری معماری در ساخت بناهای مذهبی، می‌توان زاویه تابش نور در اوقات مختلف روز را کنترل کرد و شدت نور را کم و زیاد کرد و یا اختلاف رنگ پدید آورد؛ بنابراین بازی نور از طریق عناصر معماری چون نورگیری، به ایجاد حسی متفاوت در انسان منجر می‌شود؛ اما رسیدن به این نتیجه که آیا منجربه احساس معنوی، چون حسی درونی نیز می‌شود یا خیر، نیاز به پژوهش‌های بیشتری خواهد ‌داشت.

کلید واژه­ها: فضاهای مذهبی، معنویت، معماری ایرانی، معنویت فضا، نور

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت: 1403٫03٫19

تاریخ پذیرش: 1403٫08٫11

[e-mail]

 

1-مقدمه/ بیان مسئله

نور در تمام بناها به نحوی خاص کاربرد دارد. حضور نور در آثار مختلف معماری و در طول دوره‌های تاریخی متفاوت، تاثیر بسزایی داشته‌است. بررسی آثار معماری از دید معنوی و عرفانی حائز اهمیت است. نور طبیعی در معماری، مهم‌ترین منبع روشنایی است. میزان نور مصرفی در ساختمان، به نوع بنا و عملکرد آن بستگی دارد. با ظهور اسلام، اهمیت و استفاده از نورِ روز در ساختمان‌ها به‌ویژه مساجد، به‌عنوان مهم‌ترین بناهای معماری اسلامی، افزایش یافت. در مساجد، نور روزانه علاوه برجنبه کارکردی، نشانه‌ی حضور خداوند و ایجاد فضایی معنوی تلقی می‌شود و خضوع را در فرد برمی­انگیزد. جریان نفوذ نور به درون فضاهای عبادی از طریق بازشوها، پنجره‌ها و روزن‌های تحتانی گنبدها امکان‌پذیر بوده‌است. استفاده از نور، به معماری عرفانی در فضا، به‌ویژه فضاهای مذهبی، حسِ عرفانی می‌بخشد. در مساجد امروزی، این حس عرفانی کمتر احساس می‌شود و توجه معماران، بیشتر به بهره‌گیری از نور مصنوعی، معطوف شده‌است. (مهدوی‌نژاد، 1391)

امروزه استفاده از نور طبیعی، به حداقل استفاده، تنزل یافته و از تأثیرات عمیق جنبه‌های کیفی نور طبیعی غفلت شده و جای خالی استفاده از ویژگی‌های روح‌بخش نور به وضوح دیده می‌شود. معماران با هدف استفاده هنرمندانه از ویژگی‌های کیفی و کمی نور طبیعی که با طراحی نورگیرها حاصل می‌شود، می‌توانند از اثرات ماندگار ابعاد نورطبیعی، بهره ببرند. در حال حاضر، معماران برای به‌کارگیری جلوه‌های اثرگذار و کیفی نور، وابسته به تجهیزات نور مصنوعی شدند؛ فارغ از آنکه هنر به‌کارگیری نور طبیعی، اثرات ماندگار کیفی‌وکمی بی‌شماری دارد که در تاریخ معماریِ غنی ایران به شیوه‌های خلاقانه‌ای توسط معمارانِ با ذوق و آگاه ایرانی به کار رفته‌است. در یک بنا، نور نقش بسزایی در زیبایی و درک فضا دارد که امروزه بُعد متافیزیکی و طبیعی آن کمتر شده‌است امروزه با‌توجه به دغدغه‌های فکری فراوان و احساس نیاز انسان‌ها به وجودِ فضاهای آرامش‌بخش، امید است فضای ساختمان‌ها، با تاثیرات روان‌شناختی، آرامش‌بخش و معنوی، ساخته شوند تا بتوانند آدمی را هرچند برای لحظاتی، از استرس و اضطراب دور کنند.

این پژوهش قصد دارد، اهمیت نور در معماری اماکن مذهبی، مانند مساجد و تأثیر آن بر روانِ انسان را بررسی کند و ازآن جهت که در مساجدِ معاصر، جنبه‌ی ظاهری یا مادی نور هدف قرارگرفته و به جنبه‌ی باطنی و یا عرفانی آن کمتر توجه می‌شود؛ هدف این تحقیق، بررسی جنبه‌ی کیفی و درک معنویت فضا به‌وسیله‌ی نور، توسط انسان است. پرسشی که در اینجا مطرح است، آن است که چگونه نور و روشنایی در معماری می‌تواند به درک اینکه یک فضا معنوی و عرفانی است، منجر شود؟

 

2-روش پژوهش

تحقیق حاضر از حیث نوع، آمیخته و ترکیبی از دو بخش است که در بخش اول، بررسی بناها و متون گذشته با شیوه‌ی تحلیلی-تفسیری و مقایسه‌ی نمونه‌های موردی بر اساس برداشت‌ها و مطالعات کتابخانه‌ای و در بخش دوم، تحلیل داده‌ها با طرح پرسش‌نامه‌ای با جامعه‌ی آماری تصادفی برای درک بهتر معنویت به‌واسطه‌ی نور از دیدگاه انسان است. برای نائل‌شدن به نتایجی دقیق‌تر در این پژوهش، از روش کمی-کیفی استفاده‌شد. به این صورت که در بخش بررسی نمونه موردی، سه دوره‌ی صفویه، زندیه و قاجاریه به دلیل متوالی‌بودن ادوار مذکور و گستردگی اسلام و مذهب شیعه در دوره‌ صفوی، بوده‌است.

در هر کدام از این دوره‌ها، دو مسجد برای بررسی نورگیری انتخاب شدند که در قسمت بحث پژوهش، سیر انتخاب این مساجد توضیح داده می‌شود. در بخش کیفی پژوهش، با روش توصیفی، به توصیف مؤلفه‌های معماری هر سه دوره از حیث تزیینات و نورپردازی پرداخته و از روش تحلیلی، برای شناخت و مقایسه مؤلفه‌ها استفاده شده‌است.گردآوری اطلاعات با تکنیک کتابخانه‌ای، مانند عکس‌، کتاب‌، مقاله‌و نقشه‌‌ی بناهای مد نظر است.

در بخش کمی پژوهش، با استفاده از پرسش‌نامه‌ی 30 سوالی، درباره‌ی مؤلفه‌های نورگیری و معنویت در مساجد منتخب، که به صورت آنلاین از جامعه‌ی آماری تصادفی 100 نفره، نظرسنجی شدند و منجربه نتایجی شد که در قالب نمودار در بخش تحلیل داده‌ها و نتایج، تعبیه شده‌است.

 

3- ادبیات پژوهش (مبانی نظری و پیشینه‌ی پژوهش)

پیشینه‌ی پژوهش از دو جهت قابل بررسی‌است:

1-بررسی نور از دو جنبه‌ی مادی و معنوی 2-بررسی بناها و به‌خصوص مساجد از حیث معنویت و نورگیری.

·       کتاب‌های مورد بررسی به‌عنوان پیشینه:

ازمیان پژوهش‌هایی که در پی یافتن مفاهیم معماري گذشته‌ی ایران، به جهت بررسی نورپردازی بناها تنها با رویکرد کیفي فضا پرداخته‌است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: کتاب «راهنمای معماری مساجد» اثر زرگر( 1998) با وجود بررسی بخش اندک نور و روشنایی مسجد از منظر کیفی در این کتاب، به چرایی ایجاد معنویت و رابطه آن با نور طبیعی در فضای مسجد پرداخته نشده‌است. کتاب«نور روز در معماری» اثر اِیوانز(2000) به صورت اختصاصی به نور طبیعی و فاکتورهای شکل‌دهنده‌ی آن در تأمین روشنایی نور روز در ساختمان، پرداخته است. کتاب «اصول طراحی معماری همساز با اقلیم با رویکرد به معماری مسجد» اثر طاهباز وجلیلیان(2008) راهکارهای مؤثر در طراحی مساجد را از منظر اقلیم مناطق، بیان می‌کند. کتاب «مسجد در معماری ایران» اثر زمرشیدی (2006) به شرح تصویری کلیه‌ی مساجد منتخب در ایران پرداخته‌است. نجم‌‌آبادی(1381) نیز، معرفی مکانیسم نورپردازی مسجد شیخ لطف‌اله را مورد مطالعه قرار دادهاست.

·       مقالات به‌عنوان بررسی پیشینه

جدول1، بررسی پیشینه‌ی پژوهش(منبع: نگارندگان)

ردیف	نام	نویسنده/سال	روش تحقیق	نتیجه
1	تأثیر نور و رنگ درجهت القاء حس معنویت در معماری مساجد	مرضیه ‌آزاد‌ارمکی، جمال‌الدین مهدی‌نژاد، امیرحسین‌‌شیردل، سمانه سالمتی 1402	توصیفى – تحلیلی و طریقه جمع‌آورى اطلاعات میدانى، کتابخانه‌ا ى	معماران در مساجد سنتی، با بهره‌گیری خلاقانه از نور، رنگ و کاهش ماده و سبک کردن آن، موفق به پدیدار ساختن مفهوم آرامش در بیننده می‌شوند که منظور از آرامش، آرامشی فراتر از آرامش دنیوی است. (مولفه‌های دیگر بجز نور بررسی‌شده و براساس ادراک انسان از محیط نیست)
2	خوانش نقش نوردر پنجره در معماری اسلامی	فاطمه کاتب 1397	روش گردآوری اطلاعات توصیفی- تحلیلی و میدانی، کتابخانه‌ای	نور جزء بارز معماری ایرانی و نه به‌عنوان یک جزء فیزیکی، بلکه به‌عنوان نمادی از حکمت الهی، یک امر معنوی است. محل روح انسان باشد که جوهر آن نیز ریشه در عالم نور، قلمرو روح دارد. (نور به شکل کیفی و با ادراک معنوی انسان بررسی‌نشده)
3	تطبیق مبانی تجلی وحدت و نمودهای رنگین بازشوهای سنتی (با تاکید برتحلیل دو عمارت سنتی در شیراز)	سها‌پورمحمد، سید‌مصطفی مختاباد امرئی، فرح حبیب 1399	توصيفی- تحليلی	به هر صورتی نمی‌توان رابطه حق را با ابتناي بر براهينی مستدل اثبات نمود؛ مگر با استفاده از اصل تجلی، نورسفيد خورشيد كه متشکل از طيف پيوست هاي از رنگ هاي پنهان است، اگر تمثيلی از حق باشد، در وجود خلق به گونه‌اي رنگين نمود می‌يابد و پاشش آن بر فضاي درونی به صورت هاي متکثر رنگين چيزي جز تجلی حق در خلق نخواهد بود. (معنویت بررسی‌نشده ،مورد پژوهی عمارت است)
4	بررسی تجلی رمز نور در معماری اسلام) بر مبنای نگاه اشراقی سهروردی به نور و تأکید بر شاخصه‌های مساجد اسلامی	محمدجواد آزادی، علیرضا‌فاضلی فاطمه‌شفیعی 1393	تفسیری توصیفی و مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی	سهروردی با استناد به آیات قرآن، خصوصاً آیه‌های 35و 36سوره نور، علت غایي هستي و وجود را مفهوم نور قرار می‌دهد، نوری که مبدأ و نظم‌بخش سراسر عالم وجوداست. او با بحث معرفت‌شناسی نور، به سوی هستی‌شناسی عالم نورانی خیال را اثبا ت می‌کند. (برمبنای درک انسان از محیط نبوده و مورد پژوهی ندارد)
5	ارزیابی تأثیر نور روز در ایجاد فضای معنوی مساجد (مطالعه‌ی موردی مساجد مجموعه‌ی بقعه شیخ جام)	اسماء‌جامی، رضا‌میرزایی، سید مسلم‌سیدالحسینی، احمد‌حیدری 1400	توصیفی-تحلیلی	رابطه‌ی بین تأثیر معیارهاي اتمسفر بر شاخصه‌هاي نور رابررسی می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که بـا وجـود نـور اسـت کـه معماري زنده و حیات‌دار می‌شود، معنا می‌گیرد و شخصیت می‌پذیرد(از حیث معنویت بررسی نشده)
6	اولویت‌بندی تأثیر «نور» در اماکن و محیط‌های مذهبی با تاکید بر حس معنویت	پیترو‌ماتراچی، علی‌صادقی حبیب‌آباد 1400	مطالعات کتابخانه‌ای و پرسش‌نامه. در بخش دوم، فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)	بررسی تأثیر نور بر اماکن مذهبی در خصوص بهبود کیفیت داخلی معماری ضروری است؛ زیرا تجلی مرموز نور طبیعی در فضاهای عبادی مساجد و کلیساها، تحولی شگرف در محل ایجاد کرده است(نمونه موردی بررسی نشده)
8	تأثیر رنگ ونور در زیباسازی شهرفضا و ادراک ذهنی شهروندان	الهام دباغ 1398	توصیفی-تحلیلی	نورو رنگ دردرک فضاها بسیار موثر هستند. هدف این پژوهش بررسی در فضاهای شهری است.
9	بررسی نقش نور روز در ایجاد فضای معنوی در مساجد معاصر	مرضیه‌هومانی، منصوره طاهباز 1392	توصیفی-تحلیلی	نور می‌تواند در درک فضا و احساس انسان موثر باشد. (بدون بررسی نمونه موردی و پرسش‌نامه است و بر اساس احساس انسان تحلیل نشده‌است)

 

گذشته از مباحث کالبدی، تاکنون آنچه در مورد معنویت فضای مساجد گفته‌شده جنبه‌ی فلسفی داشته و به چرایی ایجاد معنویت در این فضا و چگونگی ایجاد آن با نور طبیعی به واسطه‌ی درک انسان ازآن محیط در هیچ‌یک از تحقیقات صورت‌گرفته، نپرداخته است؛ ولی آنچه امروز جای خالی آن آشکارا دیده می‌‌شود چگونگی ایجاد چنین فضایی است؛ زیرا در معماری مساجد معاصر، فقدان این حضور احساس می‌شود؛ همچنین در هیچ‌کدام از پژوهش‌های جدول شماره 1، دیدگاه انسان مورد بررسی قرار نگرفته و یا مورد پژوهی نشده و صراحتاٌ به درک معنویت به‌واسطه‌ی نور طبیعی نپرداخته‌اند.

 

4- مبانی نظری:

در این قسمت، از میان مؤلفه‌های تأثیرگذار بر حس معنویت در فضا، مانند تزیینات، نوع معماری، نور و غیره به بررسی نور و تأثیر آن بر فضا در جایگاه اسلامی و معماری پرداخته‌شده، عناصرنورگیری تعریف شده و سپس موضوع معنویت مورد بحث قرار گرفته‌است؛ پس از آن شیوه معماری به‌‌طور مختصر در سه دوره‌ی صفویه، زندیه و قاجاریه تحلیل شده‌است و نمونه­های موردی مساجد (مسجد شیخ لطف‌الله، مسجدحکیم، مسجد وکیل شیراز، مسجد جامع کرمانشاه، مسجد نصیرالملک، مسجدسید) مورد بررسی قرار گرفته‌‍‌‌اند. دلیل انتخاب این مساجد، حذف یکی از آیتم‌های مربوط به مسجد دوره‌ی اسلامی، مانند گنبد یا مناره یا هر دوی آن‌هاست که پژوهشگر را برآن داشته که احتمالا معمار این مساجد با وجود حذف این آیتم‌ها، سعی‌داشته با شیوه‌های نورپردازی، معنویت و حالت عبادت‌گونه را در فضا حفظ کند. در انتخاب شهرها سعی بر آن شد که به دلیل گستردگی زیاد از سه مورد تجاوز نکند.

نور:

نور، نمادی است که به طور طبیعی و غیرمتعارف در ناخودآگاه جمعی انسان وجود دارد و می‌تواند بسیار متفاوت ازرنگ، تزئینات و فرم، برای ایجاد عمیق‌ترین احساسات واتصال به دنیای معنا و ایجاد احساس مکان در شخص کمک کند. نور از انحصار توجه صرف به زیباسازی خارج شده‌است و باید به‌عنوان یک عنصر هیجان‌انگیز درایجاد پیوند بین انسان امروزی و اماکن مذهبی استفاده شود. اگر در جهان هستي چیزي باشد که نیاز به تعریف و شرح آن نباشد، به ناچار باید خود ظاهر بالذات باشد و در عالم وجود، چیزي اظهر و روشن‌تر از نور نیست (سهروردی، 1375،102).

·       نور درمعماری:

سناریویی که معمار برای نورمطلوب ساختمان خود در روز و شب در نظر می‌گیرد در پیدایش حال و هوای کلی حاکم در بنا نقش دارد و همان اهداف کلی که گام اول در به‌دست آمدن کالبد روحی بناست را شکل می‌دهد(مارکوس هاتشتاین، 1395)¹. نور علاوه بر جنبه‌های کمی، برکیفیت فضای معماری نیز بسیار تأثیرگذار است. (فلامکی، 1386).

در این پژوهش، به علت آنکه، نور را از حیث کیفیت معنوی، مورد بررسی قرار داده، مؤلفه‌های مربوط به نور مانند زاویه‌ی تابش، شدت نور، بازی نور و سایه و انعکاس نور اهمیت پیدا کرده و چیزی که باعث به‌وجود آمدن این تغییرات نوری می‌شود عناصرنورگیری، متفاوت در معماری سنتی است که دراینجا تعاریف و عکس‌های مربوط به آن‌هاجمع‌آوری شده‌اند.

 

نمودار1، تعریف برخی عناصر نورگیری (بمانیان، نیکودل 1393).

 

·       جایگاه نور در تفکر ایرانی

نور یکی از وجوه متمایز معماری ایرانی است. نور، جدا از نقشی که در جهات روشنایی بخشیدن به داخل ساختمان به عهده دارد. در ارتباط با تزئینات معماری اسلامی نیز حائز اهمیت است. چون تزئین در معماری ایران در تمام ادوار صرفنظر از دقت و ظرافت آن، نمودار روشنی و شادی نیز می‌باشد. هنرمند اسلامی در تزئینات بنا از عناصری استفاده می‌کند که بتواند به هدف نورپردازی خود جامه عمل بپوشاند. (اسکندری،1394).

·       معنویت در معماری:

حس معنویت زمانی در فضا ایجاد می‌شود که فضا جلوه‌ای از زیبایی‌های الهی و نمونه‌ای بارز از تلفیق و پیوند معانی عمیق با آن شود. اشکال نمادین و تزئینات مفهومی، مانند نور، معنا و مؤلفه‌ای است که باعث ایجاد محیط ارزشمند، خاطره‌انگیز و هویت در مکان و فضا می‌شود و مخاطب آن را درک می‌کند و ارتباط بین اجزای آن محیط و شکل‌گیری فضا، شکلی از مفاهیم و ارزش‌های یک جامعه است که می‌توان آن را در قالبی معماری بیان کرد.( مهدی‌نژاد،1398).

·       معماری اسلامی

معماری، بازتاب اندیشه، جهان‌بینی و به‌طور کلی بینش آدمی است و مضامین ملهم از بینش او را در خود منعکس می‌سازد. تغییر شکل درآگاهی، مقدمه‌ی تغییر شکل در معماری است. آگاهی، معرفت است و معمار مستقیماً فضایی سرشار از نعمت و برکت برای انسان‌ها را فراهم می‌سازد. بیان او که حامل مفاهیم مبتنی برشکر و حاکی از شناخت حق است، در اثرش، خود را نشان می‌دهد. این معماری، معماری تصعید و فراز است و دارای قدرت و ضد آن معماری تنزیل و فرود است. (کرامات اولیا،1399).

·       مطالعات روانشناسی(رنگ-نور)

زندگی پیرامون ما از دو عنصر فرم (شکل) و رنگ تشکیل شده‌است. اثر رنگ در زندگی انسان تا حدی است که تصور زندگی بدون رنگ، غیرممکن است. رنگ، یک پدیده شگفت‌انگیز و موهبت وجودی است و به زندگی انسان معنا و شور می‌بخشد. رنگ، به فرم کمال داده و به آن زندگی می‌بخشد. رنگ همراه نور بسیار در درک انسان از محیط یا روانشناسی محیطی موثر است. رنگ می‌تواند موجب سردی یا گرمی یا دوری یا نزدیکی شود. رنگ همراه بی‌بدیل نور است .(آزاد‌ارمکی،1402).

·       نقش نور در شکل‌گیری معنویت مساجد

نور و سایه از اصلی‌ترین ارکان شکل‌دهنده‌ی معماری هستند. مسجد به‌عنوان یک مکان مقدس نیاز به نورگیری و نورپردازی متفاوتی دارد، تا حس عرفانی و معنویت را به عبادت‌کنندگان القا کند. معمار قدسی ایران نیز، تحت تأثیر اندیشه نورانی خویش در هنرش، روح خود را از عالم زمینی کنده و به سوی ملکوت و نورانیت، ورای تاریکی‌های دنیوی سوق می‌دهد و با کار خویش، به کمال معنوی رسیده و با هنر یزدانی سهیم می‌گردد(معماریان،1384). هنرمند وظیفه دارد، فضایی را خلق کند تا انسان را از عالم مادی به عالم روحانی برساند و نیاز روحی بینندگان را ارضا می‌کند و معمولی‌ترین افراد در کنار آن، احساس و یگانگی می‌کنند(پورعبدالله،1389).

 

نمودار2(مؤلفه‌های مبانی نظری) منبع: نگارندگان

·       معماری در دوره‌ی صفویه

آن‌چه در معماری اسلامی این دوره اتفاق می‌افتد، توجه به مذهب شیعه است معماران این دوران، بر ایجاد نوعی وحدت و یکپارچگی بین مردم تأکید دارند تا بدین‌ترتیب بتوانند تداعی‌کننده وحدت الهی باشند. در ضمن از دیگر اصول این سبک، یکسان بودن تناسبات در بناست که همان مساوات و برابری انسان‌ها در پیشگاه عدل‌الهی را تداعی می‌کند؛ در واقع معماران دوره‌ی صفوی، به جای نوآوری مستقیم، ترجیح می‌دادند تا بخش‌هایی از بناهایشان را تذهیب و آراسته نمایند(بانی‌مسعود، 1389، ص114-180). بناهای مورد بررسی این دوره مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد حکیم هستند.

·       معماری دوره‌ی زندیه

     آنچه در این دوره اهمیت دارد، ساخت بناهای مذهبی و عمومی است که برگرفته از همان معماری سنتی ایران و بسیار شکوهمند و متناسب با اقلیم بودند. استفاده از شیشه‌های رنگی وکاشی‌کاری‌ها در این بناها مشهود است. مساجد این دوره، معمولا بدون گنبد ساخته شده‌اند. ابنیه‌ی عظیم، میادین با مقیاس فوق انسانی و تزئینات نقشی در شکل‌گیری معماری زندیه نداشتند و در این دوره از ابعاد بناها کاسته‌شد. حضور مجدد سنگ، به‌عنوان یک عنصر تعیین‌کننده و نقش برجسته، قابل توجه است؛ همچنین باید کاشی‌کاری هفت رنگ شیراز را نیز در تزئینات عنصری مهم دانست. بناهای مورد بررسی در این دوره، مسجد وکیل در شیراز و مسجد جامع کرمانشاه هستند. (بوژمهرانی، مظاهری‌نیا،1401).

·       معماری در دوره‌‌ی قاجار

فضاهای جدیدی که خلق می‌شوند، سطحی و تفننی‌اند؛ تناسبات در مرتبه‌ی پایین‌تری، نسبت به تناسبات موزون دوره‌های قبلی قرار می‌گیرند؛ تزیینات شلوغ‌تر شده و اصالت دوره‌های پیشین را ندارد. تنوع فضاها بیش‌تر می‌گردد و فضاها به سبکی بیش‌تری می‌رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران، در جهت گسترش فضا تکامل می‌یابند. یکی از ابداعات معماری قاجار، وجود مهتابی‌ها و بهارخواب‌ها در طبقه فوقانی است(بانی مسعود، 1389، ص114-180). بناهای مورد بررسی در این دوره، مسجد نصیرالملک شیراز و مسجد سید در اصفهان هستند.

 

1-رنگ‌های فیروزه ای و زرد و سبز 2-خط ثلث و نسخ 3- نقوش گل وگیاه هم به صورت مجزا و هم تلفیقی 4-کارکردمعنایی ساختمان‌ها و مفاهیم نمادین و تناسب

1-رنگ‌های زرد، نارنجی، صورتی‌، قهوه‌ای 2-خط نستعلیق 3-مناره‌های کوتاه الهام‌گیری از مساجد ترکیه 4-نقش گیاهی و هندسی و جزئیات شلوغ 5-گشایش‌، شفافیت و سبکی فضاها 6-خلاقیت و تنوع فضایی

1-رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای‌، زرد 2- خط ثلث 3-مناره‌ها از پایین مخفی و در بالای ایوان‌ها به ظهورمی‌رسند. 4-نقوش گیاهی و هندسی مجزا و ساده 5-یکسان بودن تناسبات بنا و سادگی

صفویه

زندیه

قاجاریه

 

نمودار3 مشخصات معماری در دوره‌های صفویه‌، زندیه‌، قاجاریه (بوژمهرانی، مظاهری‌نیا، 1401)

·       مسجد شیخ لطف‌اله

گنبد مسجد شیخ لطف‌الله روی 8 طاق جناقی شکل ساخته‌شده و در قسمت بالایی، دارای 16 پنجره‌ی مشبک است که نور روز را به داخل صحن وارد می‌کنند. پنجره‌ها در فاصله 170 سانتی‌متری از یکدیگر قرار گرفته‌اند و علاوه‌بر عبور نور، وظیفه‌ی تهویه هوا را نیز بر عهده دارند. مسجد مناره ندارد. وجود نقوش اسلیمی زیبا، روی پنجره‌ها باعث شده تا نور با شکستی زیبا وارد فضا شود. بخش بیرونی گنبد مسجد به دلیل استفاده از کاشی‌های رنگارنگ و طرح‌های ظریف، در زمان‌های مختلف از روز و با توجه به زاویه‌ی تابش خورشید، به رنگ‌های مختلفی در‌می‌آید؛ به‌عنوان‌ مثال، گنبد در نور ملایم سپیده‌دم، به رنگ صورتی، در نور مستقیم ظهر به رنگ کرم و در زمان غروب خورشید به رنگ آجری است. می‌توان گفت که سه منبع نور در این گنبدخانه دیده می‌شود: یکی، نوری که از دهانه‌ی بزرگ شمال‌شرقی بر دیواره‌های جنوب‌غربی شبستان که محراب درآن قرارگرفته، می‌تابد و سطح کاشی‌کاری آن را به‌طور زیبایی روشن می‌کند؛ دوم نوری است که از شبکه‌ی چوبیِ تعبیه‌شده در دیوار شرقی گنبدخانه وارد شده، که تقریبا وسط صحن گنبدخانه را روشن می‌نماید و سوم همان شبکه‌های زیر گنبد که محل اتصال دیوارها به گنبد هستند و فضای زیرگنبد را به همراه دیواره‌های گنبدخانه روشن می‌کنند دو پنجره‌ی مشبک در زیر گنبد که منافذ یا سوراخ‌های آن مقابل یکدیگر قرار نمی‌گیرند و همین موضوع باعث دو بار شکستن نور، قبل از ورود به فضای داخل مسجد می‌شود؛ به دلیل این شکست، تیزی و شدت نور، گرفته شده و در نتیجه نوری ملایم وارد فضا می‌شود که به آرامش و روحانی‌بودن مسجد کمک می‌کند، وقتی به گنبد این مسجد خیره شویم، می‌بینیم که از اشکال هندسی گرد و لوزی گسترده درسطح گنبد استفاده شده‌است؛ بنابراین زمانی که نور از لابلای پنجره مشبک به داخل می‌تابد، شکل‌‌های لوزی به‌طور ناخودآگاه حس دیدن دم طاووس را در ذهن تداعی می‌کند(بمانیان، فتاحی،1395).

·       مسجد حکیم

این مسجد نُه گنبد و نُه مناره دارد. دارای سه منبع نوری که یکی از آن‌ها در شبستان زنانه که دارای سیزده ستون با سقف‌های چهاربخشی است و وسط هر سقف سوراخی با درپوشی از سنگ مرمر، برای حفظ گرمای داخل شبستان و جذب نور، قرار دارد؛ دیگری در ضلع شمال‌شرقی مسجد، در حوض‌خانه‌‌ای که از طاق‌نماهای متعدد تشکیل شده و طاق‌نمای جنوبی، شاه‌نشین است و از طریق شبکه‌های شش ضلعی منظم بالای دیوارها تأمین می‌شود و سومی دو ساعت آفتابی است. یکی در زاویه‌ی شمال‌غربی مسجد و دیگری در بالای ایوان شمال‌غربی نصب شده‌اند(معماریان،1384،ص۴۹).

·       مسجد وکیل

مسجد وکیل دارای صحن مربع، دو ایوان بزرگ، شبستان جنوبی با ۴۸ ستون سنگی مارپیچ، رواق‌های شرقی و غربی، حیاط کوچک کناری، محراب زیبا و منبر ۱۴ پله‌ای است. به‌جز در و پنجره‌‌های مشبک، دو منبع نوری مهم در این مسجد قرار دارد؛ یکی در بالای دروازه که یک حلقه‌ی نورانی قرار دارد و با نقش‌های هندسی و خطاطی زیبا ساخته شده‌است. این مسجد نیز نُه گنبد و نُه مناره دارد. این حلقه‌ی نورانی نماد اسلام و توحید است و دومی در بخش هشتی یا دهلیز که در هر ضلع، چهار نقطه‌ی نورگیر وجود دارد(پورمحمد، مختاباد و حبیب، 1399).

·       مسجد‌جامع کرمانشاه

پوشش طاق و گنبد آن در وسط بر روی 16 ستون در 4 ردیف ستون 4 تایی قرار گرفتهاست. بر روی این ستون‌ها و دیوارهای کناری، تعداد 25 پوشش گنبدی از نوع چهاربخشی، استوار شدهاست. که نمای این بخش ارسی و در و پنجره‌‌های مشبک است که تنها بخشِ نورگیرِ این بنا است. یکی در جنوب‌غربی و دیگری در شمال‌غربی. کلیه‌ی سطوح داخلی شبستان به‌غیر از محراب که مختصر تزیینی دارد، فاقد تزیین خاصی است (آرین، ابراهیم‌زاده،1395)

·       مسجد صورتی یا مسجد نصیر‌الملک

مسجد نصیرالملک هم نُه گنبد و نُه مناره دارد صحن مسجد از ۲ ایوان جنوبی و شمالی، ۲ شبستان غربی و شرقی و ۱ سردر ورودی بسیار باشکوه و شبستان غربی دارای ۷ در چوبی بزرگ و تزیین شده با شیشه‌های رنگی است. نور در مسجد نصیرالملک، که در دیوار شبستان غربی مسجد به صورت نورهای رنگی منكسرشده، در شیشه‌های رنگی نمود می‌کند. در تاریخچه‌ی تزئینات مساجد، همواره دو الگوی بهره‌گیری از نور و بهره‌گیری از نقوش ورنگ‌ها موازی با یكدیگر به کار بسته می‌شده‌است؛ امّا در این مسجد برای اولین بار این دو الگو در پنجره‌ها بر یكدیگر انطباق یافته‌اند(زمانپور و همکاران،1395).

·       

جدول(تحلیل نورگیری در نمونه های موردی)

مسجد‌سید

این مسجد، مشابه مسجد حکیم، نُه گنبد و نُه مناره دارد. دارای چهار نورگذر با ابعاد 1.2در 1.7متر در گریو گنبد است. نورگذر ورود به گنبدخانه نیز 4.5در 6.8متر می‌باشد. در مسجد‌سید، ا گر فردی طلوع آفتاب در گنبدخانه به انتظار بنشیند؛ اولین لکه‌های نور بر محراب و یا نزدیکی آن، توجه او را جلب می‌کند و با گذر زمان، لکه‌ها از سمت دیوار غربی محراب کم‌کم به زمین رسیده و در ساعات پیش از ظهر با رسیدن خورشید به عمودی‌ترین حالت خود محو می‌شوند.؛پس از آن، در بعدازظهر کم‌کم لکه‌های نور در جبهه‌های شرقی آشکار شده و تا آخرین لحظات پیش از غروب با حرکت از کف به سمت دیوار محو می‌شوند؛ یعنی ناظر، گذر زمان را به درستی حس می‌کند(کاظم‌زاده و همکاران، 1399).

 

-کنترل زاویه  -تابش نور -بازی با نور -شدت نور -انعکاس نور

 

نور

 

 

        

-مسجد شیخ لطف اله -مسجد حکیم -مسجد وکیل -مسجد جامع کرمانشاه -مسجد نصیرالملک -مسجد سیداصفهان

-شباک -روزن -هورنو -روشندان

 

احساس معنویت

نوع معماری

-شیشه‎‌های رنگی

رنگ

معیارهای معنویت

 

 

 

-کاشی‌کاری -معرق‌کاری -آینه‌کاری

 

 

 

نمودار4 (معیارهای معنویت)

 

 

5- یافته‌های پژوهش

در میان مساجد جدول شماره 2 مساجدی مورد بحث قرار گرفتند که گنبد، یا مناره و یا هردوی آن‌ها را نداشته باشند و سعی بر آن شده تا در نهایت در سه شهر قرار داشته باشند. برطبق جدول شماره 2 از میان مساجد مربوط به هر دوره، مساجد منتخب مشخص و سپس در جداول شماره 3 و 4 عناصر نورگیری و محل‌های مربوط به نورگیری در مقطع، پلان و پرسپکتیو مشخص شدند. 

جدول2 (سیر انتخاب مساجد مورد پژوهش)

نام دوره	نام مسجد	محل مسجد	عناصرنورگیری	تزیینات	مناره	گنبد	مساجد منتخب
دوره صفوی	مسجد شیخ لطف‌اله	اصفهان	شباک، روزن، روشندان، دروپنجره، ارسی	*	-	*	*
	مسجد امام	اصفهان	شباک، روزن، دروپنجره	*	*	*
	مسجد شاه‌عباس	گنجه	پنجره دولایه، در	*	*	-
	مسجد‌جامع شماخی	جمهوری آذربایجان	دروپنجره	-	*	*
	مسجد‌جامع صفرعلی	تبریز	دروپنجره	-	*	*
	مسجدحاجی روفای بیگ	نخجوان	در،گلجام	-	-	*
	مسجد حکیم	اصفهان	شباک، روزن، هورنو، دروپنجره	*	-	-	*
	مسجد ساروتقی	اصفهان	شباک، دروپنجره مشبک	-	-	*
	مسجد قلعه قایین	جمهوری آذربایجان	دروپنجره	*	-	-
	مسجد گنجعلی خان	کرمان	شباک، روزن، روشندان، دروپنجره، ارسی	*	*	*
دوره زندی	مسجد‌جامع میرزا کریم	شیراز	شباک، درو پنجره، مشبک	*	-	-
	مسجد‌جامع قشم	قشم	درو پنجره	*	*	*
	مسجد‌جامع کرمانشاه	کرمانشاه	ارسی، هورنو، پنجره مشبک، شباک، روزن	-	*	*	*
	مسجد‌جامع دلگشا	بندرعباس	درو پنجره	*	*	-
	مسجد قدس	شیراز	دروپنجره	-	*	-
	مسجد وکیل	شیراز	درو پنجره با شیشه هارنگی، شباک، روزن، ارسی	*	*	-	*
دوره قاجار	مسجد مدرسه آقا بزرگ	کاشان	دروپنجره، ارسی، شباک	*	*	*
	مسجد نصیرالملک	شیراز	ارسی، دروپنجره شیشه رنگی، شباک، گلجام	*	*	-	*
	مسجد‌جامع سمنان	سمنان	دروپنجره مشبک،شباک	*	*	-
	مسجد سید	اصفهان	شباک،پنجره مشبک، روزن، دروپنجره	*	-	-	*
	مسجد سلطانی قزوین	قزوین	درو پنجره مشبک، شباک	*	-	*

 

 

جدول3(تحلیل نورگیری‌های نمونه‌های موردی)

جدول3(تحلیل نورگیری‌های نمونه‌های موردی)

نام مسجد

نورگیری

نتیجه

شباک

روزن

ارسی

هورنو

دروپنجره

روشندان

1

مسجد حکیم

*

*

-

*

*

-

نورگیری این مسجد ارتباط مستقیمی با دریافت احساس معنویت دارد.

2

مسجد شیخ لطف الله

شباک

روزن

ارسی

هورنو

دروپنجره

روشندان

شیوه استفاده از عناصرنورگیری بر درک معنویت موثر است.

*

*

*

-

*

*

3

مسجد وکیل

شباک

روزن

ارسی

هورنو

دروپنجره

روشندان

استفاده از رنگ در نورپردازی بر درک معنویت موثر است.

*

*

*

-

-

-

4

مسجد‌جامع کرمانشاه

شباک

روزن

ارسی

هورنو

دروپنجره

روشندان

استفاده از نور کم بر دریافت حس معنویت موثر است.

*

-

*

-

*

-

5

مسجد نصیرالملک

شباک

روزن

ارسی

هورنو

دروپنجره

روشندان

کم و زیاد کردن نور و عناصر تورگیری، بر حس معنویت موثر است

*

-

*

-

*

*

6

مسجد سید

شباک

روزن

ارسی

هورنو

دروپنجره

روشندان

نورهای رنگی و عناصر نورگیر، حس معنویت را افزایش داده است.

*

-

*

-

*

-

 

بررسی محل‌های نورگیری در پلان، مقطع و پرسپکتیو برش‌خورده از بناها، در هر مسجد به تفکیک، در جدول 3 آورده شده‌است که در میان آن‌ها، برخی نورگیری‌ها مشترک هستند و این شیوه‌های نورگیری به درک بهتر فضا از معنویت کمک می‌کند.

جدول4(تحلیل نورپردازی نمونه‌های موردی)

	نام	دوره/شهر/ معمار	نوع مسجد	عناصر نورگیر	نورگیری در پلان	محل نورگیری	نورگیری در مقطع
1	مسجد شیخ لطف اله	صفوی/ اصفهان/ محمدرضا اصفهانی	بدون شبستان و ایوان	-پنجره مشبک -روزن -شباک -روشندان
2	مسجد حکیم	صفوی/ اصفهان/ محمدعلی بن استاد علی‌بیک بنّا اصفهانی	چهار ایوانی	-هورنو -پنجره مشبک -شباک -روزن
3	مسجد وکیل	زندی/ شیراز/ حسین‌علی میرزا فرمانفرما	دو ایوانی	-درو پنجره با شیشه های رنگی -شباک -روزن - ارسی
4	مسجد جامع کرمانشاه	زندی/ کرمانشاه/ حاج علی‌خان زنگنه	شبستانی	-ارسی -شباک -پنجره مشبک -در و پنجره
5	مسجد نصیرالملک	قاجاری/ شیراز/ میرزا محمد حسن معمار	چهار ایوانی	-ارسی در و پنجره شیشه رنگی شباک گلجام
6	مسجد سید	قاجاری/ اصفهان/ محمدباقر شفتی	چهار ایوانی	-شباک -پنجره مشبک -روزن -درو پنجره

 

6- بحث و تحلیل

پرسش‌نامه آنلاین با داشتن تصاویری مشخص به همراه تعاریف مرتبط با هرعنوان طراحی‌شده که جامعه‌ی آماری تصادفی، که شامل 100 نفر از شهروندان عادی هستند را در پاسخ‌دهی یاری می‌کنند. برطبق نظرسنجی این پرسش‌نامه، که در نمودار شماره 5 قرار داده شده‌است نظر اکثریت افراد بر این منوال بوده که این عناصرِ معماری که تعاریف آن‌ها در نمودار شماره 5 توضیح داده‌شد و در مساجد مورد بررسی، به کار برده‌شده‌اند، تاثیر بسزایی در ایجاد حس معنویت دارند که متاسفانه در مساجد این دوره استفاده از این عناصر نورگیری بسیار محدود و در برخی موارد اصلا استفاده نمی‌شوند و برطبق همین نظرسنجی که در نمودار میله‌ای شماره 6  قرار داده شده‌است، نظر اکثریت آرا بر این مبنا بوده که مردم در مساجد کنونی، احساس معنویت لازم را ندارند.

 

 

نمودار5 (پرسشنامه)

 

نمودار6 (پرسشنامه)

 

 

نمودار7 (پرسشنامه)

 

 

نمودار8 (پرسشنامه)

در نمودار (8) برطبق نظرسنجی تفاوت میان ایجاد احساس معنویت با نور و احساس معنویت در معماری بدون نور مقایسه شده و کاملا مشخص است که مردم در فضایی که نور وجود داشته‌باشد، احساس معنویت بهتری دارند و برعکس در فضایی با معماری هرچند خوب و بدون نور این احساس معنویت کمتر است. 

 

7- نتیجه‌گیری

این پژوهش با بهره‌گیری از بررسی‌های کتابخانه‌ای و نتایج حاصل از پرسش‌نامه‌ که دیدگاه اکثریت مردم را منعکس می‌کند، به سنجش معیارهای مرتبط با حس معنویت در مساجد تاریخی ایران پرداخته‌است. در این راستا، عواملی چون نور، رنگ و تزئینات، که همگی جزء عناصر معماری محسوب می‌شوند، مورد بررسی قرار گرفتند. این عناصر نورگیری معماری به‌خوبی در طراحی و جانمایی مساجد منتخب تعبیه شده‌اند و می‌تواند دلیلی بر ایجاد یک حس معنوی در میان نمازگزاران باشد.

یافته‌ها نشان می‌دهد که نور و روشنایی در معماری می‌توانند، بر احساس معنویت فضا، تأثیرگذار باشند. با استفاده از عناصر نورگیری، معماران قادرند، زاویه‌ی تابش نور را در ساعات مختلف روز تنظیم کنند، شدت نور را تغییر دهند و تنوع رنگ را به‌وجود آورند؛ همچنین، بازی نور و انعکاس آن می‌تواند حس متفاوتی را در انسان ایجاد کند و به ظهور احساس معنویت کمک کند؛ هرچند احساس معنویت در افراد به درک و نگرش شخصی آنان نسبت به جهان وابسته است، کیفیت فضای معماری نیز می‌تواند این حس را تقویت یا تضعیف کند. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت طراحی فضاهای معنوی در ادراک کاربران از محیط است. در این تحقیق سعی‌شده تا با شناسایی عوامل مؤثر بر افزایش کیفیت حس معنویت در مساجد، به اولویت‌ها و اهمیت این عوامل پرداخته‌شود.

توجه به حس معنویت در مساجد، به‌ویژه در بناهای جدید، امری مهم و ضروری است. شناسایی و بروزرسانی ارزش‌های نهفته در معماری ایران اسلامی با تحقیقات علمی، می‌تواند به غنای فرهنگ معماری امروزی کمک کند. این درحالی است که عدم وجود این ارزش‌های معنوی در برخی مساجد معاصر، احساس می‌شود و نیازمند توجه طراحان و معماران برای اصلاح و بهبود است؛ در نهایت، می‌توان گفت که هرچند نور و روشنایی به‌عنوان عواملی مؤثر در احساس معنویت محسوب می‌شوند، درک نهایی از این حس، نیازمند توجه به جنبه‌های مختلف فردی، فرهنگی و اجتماعی است و نمی‌توان به‌طور قطعی رابطه‌ای مستقیم میان نور و حس معنویت برقرار کرد.     

                   

منابع:

اخترکاوان، مهدی، شفیعی، سمانه، (1402)، بررسی تأثیر ابعاد پنجره بر نورگیری طبیعی و مصرف انرژی در مجموعه‌های مسکونی اقلیم گرم‌وخشک ،ایران مورد مطالعاتی شهر اصفهان مجله :معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره (42)دوره(16)، 17-30.

آرین، سمیرا، ابراهیم‌زاده، فرزام، (1395)، معماری بناهای مذهبی شهر کرمانشاه در دوره‌ی زند و قاجار، نشرخورشیدباران.

آزادی، فاضلی، شفیعی، علیرضا، محمدجواد، فاطمه، (1393)، بررسی تجلی رمز نور در معماری اسلام بر مبنای نگاه اشراقی سهروردی به نور و تأکید بر شاخصه‌های مساجد اسلامی، نگارینه هنر اسلامی، دوره(1) شماره 3، 41-24.

آزاد ارمکی، مرضیه، مهدی‌نژاد، جمال‌الدین، شیردل، امیرحسین، سالمتی، سمانه، (1402)، تأثیرات نور و رنگ درجهت القاء حس معنویت در معماری مساجد، نشریه نخبگان علوم و مهندسی، دوره8، شماره3.

اسکندری، ندا، (1394)، توسعه‌ی پایدار و گردشگری شهری، کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، دوره‌ی 1،121-132.

امیربانی، مسعود، (1387)، پست مدرنیته و معماری، کتاب ماه هنر آبان 1387 - شماره 122، 1-51.

بوژمهرانی، تورج ، مظاهری‌نیا، پیمان، (1401)، معماری افشاریه، زندیه و قاجاریه، نشر علم‌ودانش.

بروایه، امید، موسوی، شاکر، سیدهادی، ستایش زاده، احمدرضا، کاظم زاده، رائف، محمدعلی، میردریکوندی، صبا.)1399)، بازشناسی تحلیلی نقش نور طبیعی در تعریف فضاهای عبادی مساجد تاریخی اصفهان، نمونه موردی: مسجد‌جمعه، مسجد شیخ لطف الله، مسجد سید،شماره8 دوره3، 1-17.

بمانیان، محمدرضا، فتاح، لیلا، (1395(، تیبیین جایگاه نور در حس مکان (نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، سومین کنفرانس بین‌المللی دستاوردهای نوین پژوهشی عمران و معماری و مدیریت شهری، دانشگاه صنعتی امیرکبیر،تهران.

پورمحمد، سها، مختاباد امرئی، سیدمصطفی، حبیب، فرح. (1399). تطبیق مبانی تجلی وحدت و نمودهای رنگین بازشوهای سنتی(با تاکید برتحلیل دو عمارت سنتی در شیراز). اندیشه معماری، 4(8 )، 252-265.

پورعبدالله، حبیب‌الله، (1389)، حکمت‌های پنهان در معماری ایران، کلهر.

دامیار، زینب، زارع، لیلا، طلایی، آویده ، مختاباد، سید مصطفی، (1402)، فصلنامه‌ی گردشگری فرهنگ، شماره 14، دوره 4، 6-17.

رابطه‌ی بین فضای داخل و خارج در معماری مساجد سنتی ایرانی از منظر اقلیمی، نمونه موردی: مناطق گرم ایران مرکزی. جغرافیایی سرزمین، 16(62 )، 83-97.

رودگر، محمد، کرامات اولیا؛ دلایل اثبات: عقل، نقل و اجماع(پاییز و زمستان۱۳۹۹)، دوره 12، شماره23.

زمانپور، گلناز، پورعزیز، زهرا، حسینی، پروانه، روانشادنیا، سمیه. (1395). بررسی حس معنویت ایجاد‌شده ناشی از تلفیق نور و رنگ در مسجد نصیرالملک شیراز، کنفرانس دو سالانه‌ی جامعه و معماری معاصر، اصفهان.

سامی، پریسا، جلالیان، سارا، دژدار، امید.(1399). مطالعه‌ی تطبیقی تأثیرگذاری نور بر حس مکان در خانه‌های سنتی و امروزی. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13(31 )، 97-109.

سعادت، داوود، اعتصام، ایرج، مختاباد امرئی، سیدمصطفی، و مهدوی‌نژاد، محمدجواد. (1398). سیر نورگیری ورابطه‌ی بین فضای داخل و خارج در معماری مساجد سنتی ایران، جغرافیایی سرزمین، دوره(62) شماره(16)، 83-97.

طاهباز، منصوره، جلیلیان، شهربانو، موسوی، فاطمه، و کاظم‌زاده، مرضیه. (1394). تاثیر طراحی معماری در بازی نور طبیعی در خانه‌های سنتی ایران. معماری و شهرسازی آرمان شهر، -(15)، 71-81.

کاتب، فاطمه، (1397)، خوانش نقش نوردر پنجره در معماری اسلامی، فصلنامه‌ی علمی عرفان اسلامی،69(16)،28-42.

کاظم‌زاده، مرضیه، و طاهباز، منصوره. (1392). اندازه‌گیری و بررسی شرایط نور روز در خانه‌های قدیمی کرمان (نمونه موردی خانه‌ی امینیان). معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، 18(2)، 17-26. 

کاظم‌زاده، محمدعلی، ستایش‌زاده، احمدرضا، موسوی شا کر، سید هادی، بروایه، امید ، میردریکوندی رائف، صبا (1399)، بازشناسی تحلیلی نقش نور طبیعی در تعریف فضاهای عبادی مساجد تاریخی اصفهان، نمونه موردی: مسجد جمعه، مسجدشیخ لطف اله، مسجد سید، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، شماره8 دوره(3)، 1-17.

محمدی، عرفان، رضایی مهردار، لیلا، سیلوایه، سیامک. (1397). بررسی و تحلیل تاثیر نور در معماری فضاهای آموزشی. معماری‌شناسی، 1(1 )، 1-6.

معماریان، غلامحسین، (1381) ، نحو فضاي معماري، صفه،دوره(12) شماره(2)، 82-99.

معماریان ،غلامحسین (1384)، سیری در مبانی نظری معماری، سروش دانش ، نشر معمار، افراسیابی.

مهدی‌نژاد، امیر جمال‌الدین، شیردل، حسین، آزاد ارمکی، مرضیه، (1402). بررسی نقش نور بر خلق زیبایی در معماری ایرانی - اسلامی نشریه:  نخبگان علوم و مهندسی دوره(8)شماره(3)، 52-63.

هاتشتاین، مارکوس، (1395)، معماری و هنر اسلامی، مترجم: فائزه دینی، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.

هاشمی، علی، بمانیان، محمدرضا،) 1402) ، تأثیر هندسه و سطح نورگیر بر ویژگی‌های نور روز اتاق در معماری مسکونی دوره قاجار، (نمونه موردی خانه‌های سنتی واقع در محله عودلاجان شهر تهران(پژوهش های معماری نوین، شماره(2) دوره(3)، 7-23.

 

---

[1]  Marcus Hotstein

---