تاریخ شروع خلافت امام علی(ع) و بیعت با او: بازیابی منابع و اعتبارسنجی روایات یعقوبی

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

سمیه امین رعیا جزه ¹ (دانش آموخته دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)

تاريخ الإرسال : 12 الجمعة , ربيع الثاني, 1445 تاريخ التأكيد : 26 الأحد , شوال, 1445 تاريخ الإصدار : 06 الأربعاء , ذو الحجة, 1445

الکلمات المفتاحية: تاریخ‌نگاری یعقوبی, تاریخ یعقوبی, علی(ع), تاریخ‌نگاری شیعی, اعتبارسنجی روایات,

ملخص المقالة :

تاریخ یعقوبی اثر احمد بن ابی یعقوب (د 284ه‍) تاریخی عمومی است که به روش ترکیبی نگاشته شده؛ بدین معنی که با حذف زنجیره اِسنادها و تلفیق محتوای چند روایت از یک رویداد گزارشی واحد و منسجم از آن عرضه کرده‌است. در این مقاله، روایات یعقوبی درباره تاریخ شروع خلافت امام علی(ع) و بیعت با او با دیگر منابع تاریخی بررسی و مقایسه شده تا روشن گردد، منابع یعقوبی کدام است؟ آیا این منابع اعتبار و وثاقت کافی دارند؟ و مهم‌تر این‌که معیار یعقوبی برای گزینش روایات چه بوده‌‌است؟ یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که روایات یعقوبی در باب سال، ماه و روزِ کشته‌شدن عثمان، نخستین بیعت‌کننده (طَلحَه) و... هم‌سو با سایر منابع و معتبر است. البته در جاهایی مانند بیعت همه مردم با علی(ع) جز سه تن از قریش، نقش پنج‌تن از نمایندگان انصار در بیعت با علی(ع) و... متأثّر از گرایش‌های شیعی یا دلایل ناشناخته دیگر گزارش‌هایی متفاوت و گاه شاذّ ارائه کرده که منبع آن‌ها مشخص نیست.

المصادر:

ابن ابی الحدید، عبدالحمید هبة الله (1404). شرح نهج البلاغه. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
ابن اعثم، ابو محمد کوفی (1411). الفتوح. تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاضواء.
ابن حِبّان، ابوحاتم بُستی (1393ق). الثِقات.حیدر آباد دکن: المعارف العثمانیه.
همو، (1417). السیرة النبویّه و اخبار الخلفاء. تصحیح و تعلیق السید عزیز بکر و جماعة من العلماء، بیروت.
ابن حَجَر، احمد بن علی عَسقلانی (1325). تهذیب التهذیب. بیروت: دارصادر.
ابن سعد، محمد (1410). الطبقات الکبری. تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن الصلاح، عثمان بن عبدالرحمان (1423). معرفة انواع علوم الحدیث. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن عبدالبَرّ، یوسف بن عبدالله (1412). الاستیعاب فی معرفة الاصحاب. تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت: دارالجیل.
ابن عَدی، ابومحمد جرجانی (1418). الکامل فی ضعفاء الرجال. تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، شارک فی تحقیقه عبدالفتاح ابوسنه، بیروت_ لبنان: الکتب العلمیه.
ابن قُتَیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم دینوری (1410). الامامة و السیاسة. تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاضواء.
ابوحاتم، حَنظلی رازی (1271). الجرح و التعدیل. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابوشُهبه، محمد بن سُوَیلم (بی‌تا). الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث. دارالفکر العربی.
بلاذری، احمد بن یحیی (1974). انساب الاشراف. تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد (1413). یتیمة الدَّهر فی محاسن اهل العصر. تحقیق مفید محمد قمحیه، بیروت، لبنان: دارالکتب العلمیه.
جعفریان، رسول (1382). تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر(ص) تا زوال امویان (11_132ه‍). قم: دلیل ما.
حاجی زاده، یدالله (1393). «استنکاف ابتدایی و پذیرش نهایی خلافت از سوی امام علی(ع)». فصل‌نامه علمی شیعه‌شناسی، 12(46).
خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417). تاریخ بغداد. تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خلیفة بن خیّاط، ابوعمرو ابی هبیره اللیثی العصفری الملقب بشباب (1415). تاریخ خلیفه. تحقیق فؤاز، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خویی، ابوالقاسم (1413). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة.
دارقُطنی، ابوالحسن علی بن دینار بغدادی (1403). الضعفاء و المتروکون. تحقیق عبدالرحیم محمد القشقر، مدینه: مجلة الجامعة الاسلامیة.
دیار بکری، حسین (بی‌تا). تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس. دارصادر.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1368). الاخبار الطِّوال. تحقیق عبدالمنعم عامر، مراجعه جمال الدین شیال، قم: منشورات الرضی.
ذهبی، شمس الدین (1382ق). میزان الاعتدال فی نقد الرجال. تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفه.
همو (1427). سیر اعلام النبلاء. قاهره: دارالحدیث.
همو (بی‌تا). المغنی فی الضّعفاء. تحقیق نورالدین عتر.
زرکلی، خیرالدین (1989). الاعلام (قاموس تراجم الاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین). بیروت، لبنان: دارالعلم للملایین.
سجادی، صادق، عالم زاده، هادی (1382). تاریخ‌نگاری در اسلام. تهران: سمت.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1382ق). الانساب. تصحیح عبدالرحمن یحیی معلمی، هند_ حیدرآباد: مطبعة دارالمعارف العثمانیان.
شیخ طوسی، محمد بن حسن (1373). رجال الطوسی. تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه.
طبری، محمد بن جریر (1387ق). تاریخ الامم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث.
عاصی، حسین (1992). الیعقوبیّ، عصرهُ سیرة حیاته، مَنهجهُ تاریخی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
العاملی، حسن بن عبدالصمد (بی‌تا). وصول الاخیار الی اصول الاخبار. تحقیق سید عبداللطیف، کوهکمری، مجمع الذخائر الاسلامیه: مطبعة الخیام.
علی الجعفری، یاسین ابراهیم (1980). الیعقوبیُّ، المؤرّخُ و الجغرافیّ. الرشید.
کَحّاله، عمررضا (1376). معجم المؤلّفین. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ (1379). تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کریمی، علی (1385). «چگونگی بیعت با امام علی(ع)». مجله تاریخ اسلام، ش 27.
مسعودی، علی بن الحسین (1409). مُروج الذَّهب و معادن الجوهر. تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره.
همو، (بی‌تا). التنبیه و الاشراف. تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، القاهره: دارالصاوی.
نجاشی، احمد بن علی (1365). رجال النجاشی. تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه، مؤسسه النشر الاسلامی.
ندیم، محمد بن اسحاق (بی‌تا). الفهرست. بیروت: دارالمعرفه.
یاقوت حموی، شهاب الدین (1993) معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالکتب الحدید.
همو (بی‌تا). معجم البلدان. بیروت: لبنان.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1379ق). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دارصادر.
همو (1374). تاریخ الیعقوبی. ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Berg, Herbert (2003). Method and Theory in the Study of Islamic Origins. Leiden: Boston.
El-Hibri, Tayeb (2010). Parable and Politic in Early Islamic History: The Rashidun Caliphs. Newyork: Columbia University Press.
Humphreys, R.Stephen (1986), “TA’RIKH”, Encyclopedia of Islam, second edition, Brill, Leiden, 271-280.
Zaman, Muhammad Qasim (1986). “AL-YA’KUBI”, Encyclopedia of Islam. Second edition, Brill: Leide. 257-258.