سیاست‌های فرهنگی در عراق و ایران در دوران معاصر: مطالعه مقایسه دوران ملک فیصل و رضاشاه
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مصطفی عاید عبد الغزالی
1
(دانشجوی دکتری گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد)
هادی وکیلی
2
(دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران)
الکلمات المفتاحية: تاریخ معاصر عراق, تاریخ معاصر ایران, ملک فیصل, رضاشاه, سیاست‌های فرهنگی,
ملخص المقالة :
در قرن بیستم میلادی در عراق و ایران تغییرات فرهنگی و اجتماعی متعددی در راستای مدرنیزاسیون و توسعه انجام شد. هرچند در دو کشور روشنفکران متعددی بر لزوم نوگرایی و انجام اصلاحات توجه داشتند؛ اما بانی و هدایتگر اصلی مسیر اصلاحات نوگرایی فرهنگی در عراق ملک فیصل بن حسین (حک 1300-1312ش) و در ایران رضاشاه (حک 1304-1320ش) بود. مسئله پژوهش حاضر بررسی و مقایسه تغییرات فرهنگی عراق و ایران در دوره ملک فیصل و رضاشاه است. داده‌ها با استفاده از روش کتابخانه‌ای گردآوری شده و از روش مطالعه مقایسه‌ای و تطبیقی بهره گرفته شده‌است. یافته‌ها نشان می‌دهد که مهم‌ترین وجه مشترک مدرن‌سازی در عراق و ایران، اصلاحات حوزه آموزش در مقطع آموزش ابتدایی بود. در هر دو کشور نیز بر ضرورت حضور فعال اجتماعی زنان توجه شد. مهم‌ترین وجه تفاوت نیز مبتنی بر حفظ وجه دینی و بومی حیطه‌های فرهنگی مانند آموزش، انجمن‌ها و پوشش در عراق بود درحالی‌که در ایران وجه دینی و بومی حیطه‌های فرهنگی تحت‌تأثیر نوگرایی غربی و باستان‌گرایی به‌شدت تضعیف شد و به حاشیه برده شد. همچنین سطح تغییرات فرهنگی در ایران به‌مراتب گسترده‌تر از عراق بود.
آبراهامیان، یرواند (1389). ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آزاد ارامکی، تقی و همکاران (1399). «تبیین جامعه‌شناختی سیاست‌های هویتی دولت پهلوی اول». مجله جامعه‌شناسی ایران، 21(3)، 59- 81.
آشنا، حسام‌الدین (1384). از سیاست تا فرهنگ؛ سیاست‌های فرهنگی دولت در ایران (1304- 1320). تهران: سروش.
آموزگار، سیروس (1355). کتاب و کتابخانه‌ها در دوران پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر، هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور.
آوری، پیتر (1376). تاریخ معاصر ایران. ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: انتشارات مؤسسه عطایی.
اتابکی، تورج (1385). تجدد آمرانه. ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس.
أحمد، أبراهیم خلیل (1985). الجمعیات والنوادی الثقافیة والاجتماعیة. حضارة العراق: بغداد.
الموتی، مصطفی (1361). ایران در عصر پهلوی: شگفتی‌های زندگی رضاشاه. تهران: پگاه.
بامداد، بدرالملوک (1347). زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. تهران: انتشارات ابن‌سینا.
البیاتی، فلاح محمود خضر (2015). تاریخ العراق الاجتماعی المعاصر. دار الکتب والوثائق: بغداد، الطبعه الثالثة.
التکریتی، منیر بکر (1969)، الصحافة العراقیة وأتجاهاتها السیاسیة والاجتماعیة والثقافیة 1869- 1921م، مطبعة الارشاد: بغداد.
الجمالی، محمد فاضل (1954). العراق بین الامس والیوم. بغداد.
الجنابی، عبد الستار شنین (2010). تاریخ النجف السیاسی. دار الذاکرة للطبع والتوزیع، الطبعة الاولی.
جوده، أحمد (2010). تاریخ التربیة والتعلیم فی العراق واثره فی الجانب السیاسی 1534- 2011. ط2، بغداد.
حامدی، زهرا (1394). «بازتاب تعاملات فکری اندیشه‌گران در خصوص آموزش زنان در دوره پهلوی اول مبتنی بر سه نشریه عالم نسوان، شفق سرخ و اطلاعات». تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، 25(27)، 124- 103.
الحسنی، عبد الرزاق (1978). تاریخ الوزارات العراقیة فی العهد الملکی. دار الشؤون الثقافیة: بغداد.
الحصری، ساطع (1967). مذکراتی فی العراق 1927-1941م. دار الطلیعة: بیروت، لبنان، الطبعة الاولی.
الحمدانی، طارق نافع (1985). العصر العثمانی (حضاره العراق). دار الجیل: بیروت.
الخاقانی، علی (1969). تاریخ الصحافة فی النجف. مطبعة الجمهوریة: بغداد.
الخلیلی، جعفر (1987). موسوعة العتبات المقدسة. مؤسسة الاعلمی، بیروت: لبنان.
خلیلی خو، محمدرضا (1373). توسعه و نوسازی ایران در دوره رضاشاه. تهران: جهاد دانشگاهی واحد شهید بهشتی.
دهقانی، رضا و علیرضا کریمی و حسین رسولی (1396). «واکنش اهالی کردستان به گسترش آموزش نوین در دوره رضاشاه». پژوهش‌نامه تاریخ‌های محلی ایران، 6(1)، 153- 166.
رحمانیان، داریوش (1398). ایران بین دو کودتا: تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران از انقراض قاجاریه تا کودتای 28 مرداد. تهران: سمت.
رضا، محمد جواد (1966). تاریخ التعلیم الثانوی المقارن. مطبعة المعارف: بغداد.
رمیض، صباح مهدی (2009). صحافة العهد الملکی. مؤسسة مصر للکتاب العراقی: بیروت، الطبعه الاولى.
روحانی، علیرضا (1377). «اسنادی درباره وضعیت مطبوعات در عصر رضاخان». گنجینه اسناد، 29 و 30، 123- 101.
روزنامه شکوفه (1331ق)، به مدیریت مریم عمید، 1(1)، 1.
روزنامه زبان زنان (1338ق)، به مدیریت صدیقه دولت آبادی، 2(24).
الزاملی، عباس فرحان (2012). الجمعیات والندوات البغدادیة 1939-1958. جریدة الملاحق: 23 کانون الثانی.
زکی، مأمون أمین (2011). أزدهار العراق تحت الحکم الملکی 1921- 1958م. دار الحکمة: لندن، الطبعة الاولی.
سیفی فمی تفرشی، مرتضی (1367). پلیس خفیه در ایران: مروری بر رخدادهای سیاسی و تاریخچه شهربانی. تهران: انتشارات ققنوس.
صدر، محسن (1364). خاطرات صدرالاشراف. تهران: انتشارات وحید.
صدیق، عیسی (1340). یادگار عمر. جلد اول، تهران: دهخدا.
همو (1354). یادگار عمر. جلد دوم، تهران: دهخدا.
همو (1349). تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا زمان حاضر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
عبدالله، صاح محمد حاتم (1994). تطور التعلیم فی العراق 1945-1958م. اطروحة دکتوراه، کلیة الاداب، جامعة بغداد.
العرفان (1955)، العدد 5-6، أذار –نیسان، المجلد 42، 230-427.
عزیزی، غلامرضا و سیروان خسروزاده، (1400). «واکاوی شکل‌گیری و رشد ورزش زنان در عصر رضاشاه». تاریخ ایران، 14(2)، 245-262.
فتحی، مریم (1383). کانون بانوان: با رویکردی به ریشه‌های تاریخی حرکت‌های زنان در ایران. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
فرج، لطفی جعفر (1980). الملک غازی ودورة فی سیاسة العراق فی المجالین الداخلی والخارجی. بی نا. بغداد.
الفضل، منذر (2005). أنتهاکات حقوق المرأة فی العراق/ سلسلة أوراق دیمقراطیة. مرکز العراق للمعلومات الدیمقراطیة: العدد الخامس، أیلول بغداد.
فوران، جان (1399). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی. ترجمه احمد تدین، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
فوستر، هنری (1986). نشأة العراق الحدیث. ترجمة: سلیم طه التکریتی، مطبعة الفجر: بغداد.
قانون اساسی معارف، پژوهش های مجلس شورای اسلامی، 425.
قزانجی، فؤاد یوسف (2001). المکتبات منذ اقدم العصور حتی الوقت الحاضر. دار الشؤون الاجتماعیة العامة، بغداد
کاتم، ریچارد (1396). ناسیونالیسم در ایران. ترجمه احمد تدین، تهران: کویر.
کاتوزیان، محمدعلی (1398). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی. ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
همو (1389). دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی. ترجمه حسن افشار، تهران: نشر مرکز.
کرونین، استفانی (1383). رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: نشر جامی.
کوتولوف (1975). ثورة العشرین الوطنیة التحریریة فی العراق. ترجمة عبد الواحد کرم، دار الحریة للطباعة: بغداد.
محبوبی اردکانی، حسین (2535). مقدمه‌ای در باب آشنائی ایران با مظاهر تمدن غربی. تهران: دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی.
محمد، علاء جاسم (1990). الملک فیصل الاول حیاته و دورة السیاسی فی الثورة العربیة والعراق 1883-1933م. مطبعة الخلود: بغداد، الطبعة الاولی.
مرزبان، رضا (2535). تحول آموزش عالی در پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.
مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک (1379)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
منشاری، دیوید (1400). نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن. ترجمه محمدحسین بادامچی و عرفان مصلح، تهران: حکمت سینا.
الناجی، أحمد (2005). البذرات الاولی لنهضة المرأة العراقیة / سلسلة أوراق دیمقراطیة. مرکز العراق للمعلومات الدیمقراطیة: العدد 5: أیلول بغداد
نعمه، کاظم هاشم و فاضل حسین (بی تا). التاریخ الاوربی الحدیث 1815-1939م. مطابع مدیریة دار الکتب للطباعة والنشر: جامعة الموصل.
نفیسی، سعید (1344). تاریخ شهریاری رضاشاه پهلوی. تهران: شورای جشن‌های بنیان‌گذاری شاهنشاهی ایران.
الورد، باقر أمین (1989). حوادث بغداد فی 12 قرن. الدار العربیة للطباعة: بغداد، الطبعة الاولی.
هدایت، میرزا مهدی‌قلی خان (1375). خاطرات و خطرات. تهران: انتشارات زوار.
الهلالی، عبد الرزاق (1951). تاریخ التعلیم فی العراق فی العهد العثمانی. بغداد.
همو (1953). معجم العراق. مطبعة النجاح: بغداد.
جواد، هاشم (1946). مقدمة فی کیان العراق الاجتماعی. مطبعة المعارف: بغداد.
همایونفرخ، رکن الدین (1344). تاریخچه کتابخانه‌های ایران و کتابخانه‌های عمومی. تهران: سازمان کتابخانه‌های عمومی شهرداری تهران.
یغمایی، اقبال (2535). کارنامه رضاشاه کبیر بنیان‌گذار ایران نوین. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
Abdeldaim, A. (2012). Educational thought when shining exclusive (ar). bit.ly/3L3KiBF, [accessed 16 April 2023]
B.F. Kalisman, Hilary (2015). Schooling the State: Educators in Iraq, Palestine and Transjordan: c. 1890-c. 1960. A dissertation submitted in partial satisfaction of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in History in the Graduate Division, of the University of California, Berkeley.
Bedan, Saddam (2022). Higher Education in Iraq between the Past and the Present. Ournal of Positive School Psychology http://journalppw.com 2022, Vol.6, No.4, 4718-4731
Inis, 1925. The Iraqi Basic Law of 1926,
https://constitutionnet.org/sites/default/files/basiclawof1925.pdf, [accessed 25 March 2023]
Rahmani, Abolfazl and other (2021), An analysis of the cultural institutions of Qazvin 1921-1942. Palarch’s Journal of Archaeology of Egypt/Egyptology 18(4), 3721-3730. ISSN 1567-214x.
Kirmanj, Sh. )2017(. Iraqi Identity, Ethnic and Sectarian Conflict (Kur). Sardam Printing House, Sulaimani
Y. Al-Khaizaran, Huda (2006). The Education of Leaders in Iraq and Japan: A Comparative Study. For the degree of Doctor of Philosophy (Ph. D), University of London.
ʿAbd Allāḥ, Ṣāliḥ Muḥmmad Ḥatam (1994). “Taṭawwūr al- Taʿlīm fī al- ʿIrāq 1945-1958 AD”. A PhD thesis, College of Arts, University of Baghdad.
Abdeldaim, A, (2012). Educational thought when shining exclusive (ar). bit.ly/3L3KiBF, [accessed 16 April 2023].
Abrahamian, Ervand (1389/2011). Iran Between Two Revolutions. Trans. Ahmad Gol Mohammmadi & Mohammad Ibrahim Fatahi, Tehran: Nashr- i Niy.
Aḥmad, Ibrāhīm Khalīl (1985). al- Jamaʿiyyāt wa al- Nawādī al- Thaqāfiyya wa al- Ijtimāʿiyya. Ḥaḍārat al- ʿIrāq: Baghdād.
Alamoti, Mostafa (1361/1982). Iran dar ʿAṣr- i Pahlawī: Shigiftī- hā- yi Zindigī- yi Riḍā Shāh. Tehran: Pigāh.
Amouzgar, Cyrus (1355/1976). Kitāb wa Kitāb- Khāna- hā dar Dawrān- i Panjāh Sāl Shahanshāhī- yi Pahlawī. Tehran: Wizārat- i Farhang wa Hunar, Hiyʾat- i Umanā- yi Kitāb- Khāna- hā- yi ʿUmūmī- yi Kishwar.
Ashna, Hesamodin (1384/2006). Az Siyāsat tā Farhang; Siyāsat- hā- yi Farhangī- yi Dawlat dar Iran( 1320- 1304 SH). Tehran: Surūsh.
Atabaki, Touraj (1385/2007). Tajaddud Āmirānih. Trans.Mahdi Haghighat Khah, Tehran: Quqnūs.
Avery, Peter (1376/1997). Tārīkh- i Muʿāṣir- i Iran. Trans. Mohammad Rafiei Mehr Abadi, Tehran: Intishārāt- i Muʾassisa- yi ʿAṭāyī.
Azadarmaki, Taqi & Others (1399/2021). State and Identity: Sociological Explanation of the Identity Policies in the First Pahlavi State. Iranian Journal of Sociology, Volume 21, Issue 3, pp. 59-81.
Azizi, Golamreza, Khosrozadeh, Sirwan (1400/2021). Analysis of Formation and Growth of Women’s Sports in the Reza Shah’s Era. Iran History, Vol. 14, No 2, pp. 245-262.
B.F. Kalisman, Hilary, (2015). Schooling the State: Educators in Iraq, Palestine and Transjordan: c. 1890-c. 1960. A dissertation submitted in partial satisfaction of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy In History in the Graduate Division, of the University of California, Berkeley.
Bamdad, Badr al-Maluk (1347/1968). Zan- i Irānī az Inqilāb- i Mashrūṭiyyat tā Inqilāb- i Sifīd. Tehran: Intishārāt- i Ibn Sīnā.
al- Bayātī, Fallāḥ Maḥmūd Khiḍr (2015). Taʾrīkh al- ʿIrāq al- Ijtimāʿī al- Maʿāṣir. (3rd ed.). Dār al- Kutub wa al- Wathāʾiq: Baghdād.
Bedan, Saddam, (2022). Higher Education in Iraq between the Past and the Present. ournal of Positive School Psychology
http://journalppw.com 2022, Vol.6, No.4, 4718-4731.
Cottam, Richard (1396/2017). Nāsiyūnālīsm dar Iran. Trans. Ahmad Tadayon, Tehran: Kawīr.
Cronin, Stephanie (1383/2004). The Making of Modern Iran. Trans. Morteza Sagheb Far, Tehran: Nashr- i Jāmī.
Dehghani, Reza, Karimi, Alireza, Rasouli, Hossein (1396/2017). The Reaction of Local People of Kurdistan to Modern Education During Reza Shah’s Reign. Research Journal of Iran Local Histories, Volume 6, Serial Number, pp. 153-166.
al- Faḍl, Mundhar (2005). Intihākāt Ḥuqūq al- Marʾat fī al- ʿIrāq/ Sisila Awrāq Dīmuqrāṭiyya(Democracy). Markaz al- ʿIrāq li- Maʿlūmāt al- Dīmuqrāṭiyya: No. 5, September, Baghdad.
Faraj, Luṭfī Jaʿfar (1980). al- Mulk Ghāzī wa Dawra fī Siyāsat al- ʿIrāq fī al- Majālayn al- Dākhilī wa al- Khārijī. (Und.). Baghdad.
Fathi, Maryam (1383/2004). Kānūn- i Bānūwān: Bā Rūykardī bih Rīsha- hā- yi Tārīkhī- yi Ḥarkat- hā- yi Zanān dar Iran. Tehran: Institute for Iranian Contemporary Historical Studies.
Foran, John (1399/2020). Muqāwimat- i Shikanandih: Tārīkh- i Taḥawwulāt- i Ijtimāʿī- yi Iran az Ṣafawiyya tā Sāl- hā- yi Pas az Inqilāb- i Islāmī (Fragile resistance). Trans. Ahmad Tadayon, Tehran: Muʾassisa- yi Khadamāt- i Farhangī- yi Rasā.
Foster, Henry (1986). The Making of Modern Iraq. Trans. Salīm Ṭih( Ṭāhā) al- Tikrītī, Baghdad: Maṭbaʿa al- Fajr.
al- Ḥamdānī, Ṭāriq Nafiʿ (1985). al- ʿAṣr al- ʿUthmānī( Ḥaḍāra al- ʿIrāq). Beirut: Dār al- Jīl.
Hamedi, Zahra (1394/2015). Reflection of perception exchanges among Intellectuals on education of women During Pahlavi I era based on three publications: Alam Nesvan, Shafagh Sorkh, and Ettelaat. The Journal of History of Islam and Iran of Alzahra University, Volume 25, Issue 27, pp. 103-124.
al- Ḥasanī, ʿAbd al- Razzāq (1978). Taʾrīkh al- Wazārat al- ʿIrāqiyya fī al- ʿAhd al- Mulkī. Baghdad: Dār al- Shuʾūn al- Thaqāfiyya.
Hedayat, Mirza Mehdi Qoli Khan (1375/1997). Khāṭirāt wa Khaṭarāṭ. Tehran: Intishārāṭ- i Zawār.
al- Hilālī, ʿAbd al- Razzāq (1951). Taʾrīkh al- Taʿlīm fī al- ʿIrāq fī al- ʿAhd al- ʿUthmānī, Baghdad.
al- Hilālī, ʿAbd al- Razzāq (1953). Muʿjam al- ʿIrāq. Baghdad: Maṭbaʿa al- Najāḥ.
al- Ḥuṣrī, Sāṭiʿ (1967). Mudhākkirātī fī l- ʿIrāq 1927- 1941 AD. (1st. ed.). Beirut- Lebanon: Dār al- Ṭalīʿa.
Homayounfakhr, Roknoldin (1344/1966). Tārīkhĉa- yi Kitāb- Khāna- hā- yi Iran wa Kitāb- Khāna- hā- yi ʿUmūmī. Tehran: Sāzmān- i Kitāb- Khāna- hā- yi ʿUmūmī- yi Shahrdārī- yi Tehran.
Inis, 1925. The Iraqi Basic Law of 1926,
https://constitutionnet.org/sites/default/files/basiclawof1925.pdf, [accessed 25 March 2023]
al- ʿIrfān (1955). No. 5- 6, March- April, Vol. 42. pp. 230- 427.
al- Jamālī, Muḥammad Fāḍil (1954). al- ʿIrāq Bayn al- Amis wa al- Yawm. Baghdad.
al- Janābī, ʿAbd al- Sattār Shanīn (2010). Taʾrīkh al- Najaf al- Siyāsī. (1st ed.). Dār al- Dhākira li- Ṭabʿ wa al- Tawzīʿ.
Jawād, Hāshim (1946). Muqaddama fī Kīyān al- ʿIrāq al- Ijtimāʿī, Baghdad: Maṭbaʿa al- Maʿārif.
Jawda, Aḥmad (2010). Taʾrīkh al- Tarbiyya wa al- Taʿlīm fī al- ʿIrāq Wāthara fī al- Jānib al- Siyāsī 1534- 2011. (2nd. ed.). Baghdad.
Katouzian, Mohammad- Ali (1389/2010). Dawlat wa Jāmiʿa dar Iran: Inqirāḍ- i Qājār wa Istiqrār- i Pahlawī, Trans: Hasan Afshar, Tehran: Nashr- i Markaz.
Katouzian, Mohammad- Ali (1398/2019). Iqtiṣād- i Siyāsī- yi Iran az Mashrūṭiyyat tā Pāyān- i Silsila- yi Pahlawī. Trans. Mohammad Reza Nafisi & Kambiz Azizi, Tehran: Markaz.
al- Khalīlī, Jaʿfar (1987). Mawsūʿa al- ʿAtabāt al- Muqaddasa. Beirut- Lebanon: Muʾassisa al- ʿIlmī.
Khalil Khou, Mohammad Reza (1373/1994). Tawsiʿa wa Nū- Sāzī- yi Iran dar Dawra- yi Riḍā Shāh. Tehran: Academic development of the Shahid Beheshti University.
al- Khāqānī, ʿAlī (1969). Taʾrīkh al- Ṣiḥāfa fī al- Najaf. Baghdad: Maṭbaʿa al- Jumūriyya.
Kirmanj, Sh, (2017). Iraqi identity, ethnic and sectarian conflict (Kur). Sardam Printing House, Sulaimani.
Kotlov (1975). Thawra al- ʿAshrayn al- Waṭaniyya al- Taḥrīriyya fī al- ʿIrāq. Trans. ʿAbd al- Wāḥid Karam, Bagdad: Dār al-Ḥuriyya li-l-Ṭibāʿa.
Mahbobi Ardakani, Hossien (2535/1976). Muqaddama- Iy dar Bāb- i Āshinā- ʾī Iran bā Maẓāhir Tamaddun- i Gharbī. Tehran: Daftar- i Muṭāliʿāt wa Barnāma- Rīzī- yi Farhangī.
Marzban, Reza (2535/1976). Taḥawwul- i Āmūzish- i ʿĀlī dar Panjāh Sāl- i Shahanshāhī Pahlawī. Tehran: Iran Azad University.
Maṭbūʿāt- i ʿAṣr- i Pahlawī bih Rawāyat- i Asnād- i Sāwāk (1379/2000). Tehra: Markaz- i Barrisī- yi Asnād- i Tārīkhī- yi Wizārat- i Iṭṭilāʿāt.
Menashri, David (1400/2022). Education and the making of modern Iran. Trans. Mohammad Hossien Badamchi & Erfan Mosleh, Tehran: Ḥikmat- Sīnā.
Muḥammad, ʿAlāʾ Jāsim (1990). al- Malik Fayṣal al- Awwal Ḥayāta wa Dawra al- Siyāsī fī Thawra al- ʿArabiyya wa al- ʿIrāq 1883- 1933 AD. (1st ed.). Baghdad: Maṭbaʿa al- Khulūd.
Nafisi, Saeed (1344/1966). Tāīkh- i Shahriyārī- yi Riḍā Shāh Pahlawī. Tehran: Shūrā- yi Jashn- hā- yi Bunyān- Gudhārī- yi Shāhanshāhī- yi Iran.
al- Nājī, Aḥmad (2005). al- Badhrāt al- Awwalī li- Nahḍat al- Marʾat al- ʿIrāqiyya/ Sisila Awrāq Dīmuqrāṭiyya (Democracy). Markaz al- ʿIrāq li- Maʿlūmāt al- Dīmuqrāṭiyya: No. 5, September, Baghdad.
Nuʿma, Kāẓim Hāshim & Fāḍil Ḥusayn (Und.). al- Taʾrīkh al- ʾŪrbī al- Ḥadīth 1815- 1939 AD. University of Mosul: Maʿābiʿ Mudīriyya Dār al- Kutub li- Ṭabāʿa wa al- Nashr.
Qānūn- i Asāsī- yi Maʿārif, Islamic Parliament Research Center, Page 425.
Qazānjī, Fuʾād Yūsuf (2001). al- Mukātibāt Mindhu Aqdam al- ʿUṣūr Ḥattā al- Waqt al- Ḥāḍir. Baghdad: Dār al- Shuʾūn al- Ijtimāʿiyya al- ʿĀmma.
Rahmani, Abolfazl and other. (2021), An analysis of the cultural institutions of Qazvin 1921-1942. Palarch’s Journal of Archaeology of Egypt/Egyptology 18(4), 3721-3730. ISSN 1567-214x.
Rahmanian, Dariush (1398/2019). Iran Biyn- i Dū Kūditā (Coup d'état): Tārīkh- i Taḥawwulāt- i Siyāsī, Ijtimāʿi, Iqtiṣādī wa Farhangī- yi Iran az Inqirāḍ- i Qājāriyya tā Kūditā- yi 28 Murdād. Tehran: SAMT.
Riḍā, Muḥammad Jawād (1966). Taʾrīkh al- Taʿlīm al- Thānawī al- Muqārin. Baghdad: Maṭbaʿa al- Maʿārif.
Rouhani, Alireza (1377/1998). Asnādī Darbāra- yi Waḍʿiyyat- i Maṭbūʿāt dar ʿAṣr- i Riḍā- Khān. Ganjīna- yi Asnād. No. 29 & 30, pp. 101- 123.
Rumayḍ, Ṣabāḥ Mahdī (2009). Ṣiḥāfa al- ʿAhd al- Mulkī. (1st ed.). Beirut: Muʾassisa- yi Miṣr li- Kitāb al- ʿIrāqī.
Rūznāma- yi Shukūfih (1331 AH/1912). “Bih Mudīriyyat- i Maryam Amid”, No. 1, Vol. 1. Page. 1.
Rūznāma- yi Zabān- i Zanān (1338 AH/1919). “Bih Mudīriyyat- i Sediqeh Dowlatabadi”, Vol. 2, No. 24.
Sadr, Mohsen (1364/1985). Khāṭirāṭ- i Sadr al- Ashrāf. Tehran: Intishārāt- i Waḥīd.
Sedigh, Iysa (1340/1961). Yādgār- i ʿUmr. Vol. 1, Tehran: Dihkhudā.
Sedigh, Iysa (1349/1970). Tārīkh- Farhang- i Iran az Āghāz tā Zamān- i Ḥāḍir. Tehran: University of Tehran Press.
Sedigh, Iysa (1354/1975). Yādgār- i ʿUmr. Vol. 2, Tehran: Dihkhudā.
Seyfi Fami Tafreshi, Morteza (1367/1988). Pulīs Khafya dar Iran: Murūrī bar Rukhdād- hā yi Siyāsī wa Tārīkhĉa- yi Shahrbānī. Tehran: Intishārāṭ- i Quqnūs.
al- Tikrītī, Munīr Bakr (1969). Al - Ṣaḥāfa al - ʿIrāqiyya wa - Ittijāhātuhā al- Siyāsiyya wa - l - Ijtimāʿiyya wa- l - Thaqāfiyya 1869 - 1921AD. Baghdad: Maṭbaʿa al- Irshād.
al- Ward, Bāqir Amīn (1989). Ḥawādith Baghdād fī 12 Qarn. (1st ed.). Baghdad: al- Dār al- ʿArabiyya li- Ṭabāʿa.
Y. Al-Khaizaran, Huda, (2006). The Education of Leaders in Iraq and Japan: A Comparative Study. for the degree of Doctor of Philosophy (Ph. D), University of London.
Yaghmaie, Eghbal (2535/1976). Kār- Nāma- yi Riḍā- Shāh- i Kabīr Bunyān- Gudhār- i Iran- i Nuwīn. Tehran: Wizārat- i Farhang wa Hunar.
Zakī, Maʾmūn Amīn (2011). Izdihār al- ʿIrāq Taḥt al- Ḥukm al- Mulkī 1921- 1958 AD. ( 1st. ed.). London: Dār al- Ḥikmat.
al- Zāmilī, ʿAbbās Farḥān (2012). al- Jamaʿiyyāt wa al- Nadawāt al- Baghdādiyya 1939- 1985. Jarīda al- Malāḥiq: Kānūn al- Thānī 23.
