تمنای دوزخ (بازجست نگاه و نگرش عرفا به دوزخ)

الموضوعات :

سید محسن حسینی مؤخر ¹ , پروین نقدی ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)

تاريخ الإرسال : 25 الأربعاء , محرم, 1446 تاريخ التأكيد : 21 الثلاثاء , ربيع الأول, 1446 تاريخ الإصدار : 17 الأربعاء , جمادى الثانية, 1446

الکلمات المفتاحية: دوزخ, شطح, نثر عرفانی, شبلی, خرقانی.,

ملخص المقالة :

شطحیات در اصطلاح عرفان و تصوف، کلمات و سخنانی است که عارفان در حال وجد، ذوق، مستی و بی‌خودی بر زبان می‌آورند که گاهی کفرآمیز و خلاف آموزه‌های الهی است. یکی از این شطحیات تمنای دوزخ است. در واقع نگاه عارفان به دوزخ نگاهی متناقض نماست. آنان باور دارند که می‌توان با شکستن الگوهای منفی نسبت به دوزخ به حقیقت دست یافت.  مشایخ متصوفه در موقعیت‌های مختلف با انگیزه‌های گوناگون این شطح را بر زبان رانده‌اند و دلایل و انگیزه‌های گوناگونی را برای ورود به دوزخ بیان داشته‌اند. نویسندگان پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ تطبیقی و با هدف بازجست نگرش عرفا به دوزخ  به بررسی و تحلیل متون مختلف نثر عرفانی تا قرن هفتم پرداخته‌اند. از دلایل و انگیزه‌های دوزخ طلبی عارفان می‌توان موارد ذیل اشاره کرد: طلب شفاعت برای خلق، ایثار و شفقت، مفاخره به قدرت معنوی، رضا به قضای الهی، بی‌اعتنایی به دوزخ، شوق وصال دوست؛ این طرز نگاه به دوزخ در میان اقوال عرفا، در تذکره‌الاولیا بیشتر از سایر کتب عرفانی به چشم می‌خورد و دوزخ‌طلبی در سخنان مشایخ بزرگی چون خرقانی، بایزید، شبلی نسبت به دیگر عرفا، بسامد بیشتری دارد.

المصادر:

بقلى شيرازى، روزبهان، 1374. شرح شطحيات. تصحیح هانری کربن، ج 1،چ1، تهران: طهوری
جام، احمد، 1387. كنوز الحكمه. تصحیح حسن نصیری جامی، ج1، چ1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى
جرجانی، میر سید شریف علی بن محمد 1377. تعریفات. ترجمه:حسن سید عرب و سیما نوربخش، چ 1، تهران: پژوهش فروزان روز.
جعفری، سمانه، میرباقری فرد، سید علی اصغر، 1399. تحلیل محتوایی شطح بر پایۀ شطحیات قرن دوم تا هفتم. دو فصلنامه علمی پژوهشنامه عرفان، س 11، ش 22، صص. 60-47.
جهانگرد، فرانک، حاجبی سرگروئی، احمد 1392. بررسی تصویر بهشت و دوزخ در متون نثر صوفیه تا قرن هفتم. هفتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، صص. 431-418
حرّانی، محدث ابو محمد‌ابن شعبه، 1376. تحف العقول. ترجمه محمد باقر کمره‌ائی، چ12، تهران: کتابچی.
حسن زهی سیاه خانی، حسن، 1392. نگاه متفاوت عرفا به بهشت و دوزخ با تکیه بر آثار قرن هفتم، استاد راهنما احمد رضا کیخای فرزانه، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه سیستان و بلوچستان.
خوشحال،طاهره،عباسی،زهرا، ۱۳۹۶. مردم‌گرایی و نوع‌دوستی در عرفان اسلامی و مقایسه آن با روان شناسی مثبت. پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهرگویا)،س۱۱ش۲،صص. ۲۹_۵۴.
رضائی، مهدی، 1393. بررسی و تحلیل مفاخره‌های صوفیانه. پژوهش های ادب عرفانی گوهر گویا، س8 ، ش2، صص.98ـ71.
سلمى، عبدالرحمن محمدبن الحسين، 1385. نخستين زنان صوفى. ترجمه مريم حسينى، چ 1، تهران: علم.
سمعانى، احمد، 1384. روح‌الارواح. تصحیح نجیب مایل‌هروی، ج 1، چ 2، تهران: علمى و فرهنگى.
سهلگی، ابوالفضل محمد، 1384. دفتر روشنایی از میراث عرفانی با یزید بسطامی. ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، چ 2، تهران: سخن.
موتمن،زین العابدین، ۱۳۶۴. شعر و ادب فارسی. چاپ دوم، تهران: زرین.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1386. چشیدن طعم وقت. چ1، تهران: علمی.
شمس تبریزی، محمدبن علی، 1392. مقامات. تصحیح علیرضا حیدری و محمد علی موحد، چ5، تهران: خوارزمی.
صفی‌پوری شیرازی، عبدالرحیم‌بن عبدالکریم، 1399. منتهی‌الارب‌ فی لغه العرب. چ 3، مترجمان: محمد حسن فوادیان و علیرضا حاجیان نژاد،‌ تهران: دانشگاه تهران.
طایی، نجاح، 1397. تفسیر اهل البیت. ج 15، قم: دارالهدی.
عطار نيشابورى، فريد الدين، 1905. تذكره الأولياء. تصحیح: رنولد الن نیکلسون،‌ ج2، چ1، هلند: لیدن.
غزنوى، سديد الدين محمد، 1384. مقامات ژنده پيل. تصحیح: حشمت موید، ج 1، چ 3، تهران: علمى فرهنگى.
فرهمند، محمد 1389. میدان شطحیات عرفانی. فصلنامه تخصصی عرفان، س 6، ش13، صص. 63-43.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن 1385. رساله قشیریه. تصحیح بدیع الزمان فروزان¬فر، چ 6، تهران: علمی و فرهنگی.
کاشانی، عزالدین محمدبن علی، 1381. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح جلال الدین همایی، چ 6، تهران: هما.
گوهریان، صادق، 1376. شرح اصطلاحات صوفیان، ج7، تهران: زوار.
محرمی، رامین، 1389. شوق و اشتیاق در عین وصل در احوال عرفانی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، س 18، ش 68، صص. 184-163.
محی‌الدین‌بن عربی، 1399. ترجمان الاشواق. مترجم امیر حسین الهیاری، چ 1، تهران: مولی.
مرادی، کتایون 1389. تحلیل مبانی قرآنی و عرفانی مقام رضا در شعر فارسی. فصلنامه علمی عمومی زبان و ادب فارسی، س1، ش2، صص.45-28.
مستملى بخارى، اسماعيل، 1363. شرح التعرف. مقدمه و تصحيح و تحشيه محمد روشن، ج2، تهران: اساطیر.
مهین روستا، مژگان، پور طولمی، منیره سادات، مظفری، منیره 1395. مبانی حکمی شفاعت در عرفان اسلامی. فصلنامه عرفان اسلامی، س13، ش 49، صص. 216-197
مینوی، مجتبی 1354. احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی. چ1، تهران: طهوری.
ميبدى، ابو الفضل رشيد الدين 1371. كشف‌الأسرار و عدةالأبرار. تصحیح علی اصغر حکمت، ج5، چ5،‌ تهران: اميركبير.
هجویری، علی بن عثمان، 1384. کشف‌المحجوب. تصحیح محمد عابدی، چ2، تهران: سروش.
همدانی، عین القضات 1389. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران، چ 8 ، تهران: منوچهری.
یاوری، فاطمه، وفایی، عباسعلی، فرخزاد، ملک محمد، طاهر، رحیم 1396. تحلیل مقام رضا و حیات طیبه در متون عرفانی با رویکرد به واژه¬های مکرر. عرفانیات در ادب فارسی، س 9، ش33، صص.200-183.
یونسی، حمیدرضا، فیضی، زهرا، خسروی مراد، لیلا 1401. مفهوم قرآنی ایثار و کارکرد آن در نظم اجتماعی سنتی و مدرن، پژوهشنامه قرآن و حدیث، س 16، ش 31، صص.200-183.