بازخوانی سیر تحول فضایی و کالبدی کاربری‌های بهداشتی با تاکید بر حمامها در شهرهای اسلامی ایران از صفویه تا قاجار (نمونه موردی: شهر اردبیل)

الموضوعات : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

امین قهرمانی تولا بی ¹ (دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمانشاه)
سیدعلی نوری ² (دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمانشاه)

تاريخ الإرسال : 17 الجمعة , جمادى الأولى, 1442 تاريخ التأكيد : 08 السبت , رجب, 1442 تاريخ الإصدار : 28 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1444

الکلمات المفتاحية: شهر اردبیل, حمام تاریخی, معماری اسلامی – ایرانی, تحول فضایی و کالبدی, صفویه و قاجار,

ملخص المقالة :

معماری اسلامی دارای اصول و مفاهیم ارزشمندی است که در بناهای دوره اسلامی و ایرانی بکار رفته است. یکی از این بناها حمام‌ها (فضاهای بهداشتی) می‌باشد. حمام‌های عمومی در طول دوران اسلامی از جمله عناصر مهم در شکل‌دهی و گسترش محلات و نمادی از آبادانی شهرها و روستاها و توان اقتصادی و پایگاه اجتماعی بانیان و نیز موقعیت آنها از وسعت و نفاست متفاوتی برخوردار بوده‌اند. شهر مذهبی و تاریخی اردبیل با قدمتی طولانی دارای گرمابه‌های تاریخی ارزشمند بوده که اصول معماری اسلامی در طراحی آن نمود پیدا کرده است. بنابراین هدف این پژوهش بررسی تحول فضایی و کالبدی حمام در معماری اسلامی ایران از صفویه تا قاجار در شهر اردبیل می‌باشد. روش تحقیق در این مقاله روشی تاریخی - تحلیلی است و روش گردآوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای (متون تاریخی، اسناد، گزارش‌ها، آثار مکتوب و...) و میدانی می‌باشد. نتایج این تحقیق نشان داد که تحولات و تغییرات کالبد و فضای حمام‌های تاریخی تحت تاثیر عوامل مختلفی بوده‌اند؛ از جمله عوامل اقتصادی، عوامل حکومتی، عوامل زیبایی‌شناسی، شرایط جغرافیایی و محیطی و... . بعنوان مثال در حمام‌های عصر صفویه ساخت دهلیز و اهمیت به آن رایج نبوده، اما با گذشت زمان و در دوران قاجار ساخت دهلیز رایج بوده است که همین عامل باعث تغییرات در معماری حمام‌ها شده است. همچنین مساحت حمام‌ها در دوران صفویه نسبت به دوران قاجار بیشتر بوده به طوری که حمام ابراهیم آباد با مساحت (105126 مترمربع) بزرگترین حمام عصر صفویه و دوران‌های بعد از خود می‌باشد. معماری و تزئینات در حمام‌ها در دوران صفویه از رونق چشمگیری برخوردار بوده است؛ این مهم در حمام‌های آقانقی و ابراهیم آباد مشهود است. در شهر اردبیل (بخصوص در دوران قاجار) حمام‌های عمومی این فضای مهم کارکردی در جامعه، نه فقط محلی برای استحمام، بلکه مکانی برای استمرار روابط اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بوده است.

المصادر:

1. Akbari, Parivash; Laleh, Hayedeh; Shojaei Isfahani, Ali (2011), Haj Mir Hassan Qazvin Bath; A bath from the early Qajar period, Archaeological Studies, Volume 3, Volume 4


2. Alem, Sara; Vaziri, Vahid (2013), A Comparative Study of the Principles of Islamic Architecture Used in Historical Baths of Ardabil, National Conference on Humanistic Architecture and Urbanism, Qazvin Islamic Azad University.


3. Basoli, Mehdi (2018), Manzaria view of public bath, its elements and functions, Manzar magazine, No. 10 (45), pp. 34-43.


4. Ebrahimzadeh, Isa; Ahdanja, Mohsen; Ebrahimzadeh Asmin, Hassan and Yousef Shafiei (2010), spatial planning and organization of health services using GIS Case: Zanjan, Human Geography Research, No. 73, pp. 39-58.


5. Ghasemi, Marzieh; Gholam-Ali, Hatem and Farhad Tehrani (2015), Recognizing the place of history and popular culture in traditional Iranian baths (continuity of customs, habits and beliefs related to bathing), Journal of Historical Research of Iran and Islam, No. 22, pp. 133-152.


6. Hooshmandi, Felor (2017), Study of Arrangements of Decoration of Historical Baths of Cold Climate with Emphasis on Baths of Aghanaghi and Haj Sheikh Ardabil, M.Sc. Thesis, Payame Noor University of Tehran, East Tehran.


7. Islami Nasab, Mahtab and Mehdi Baharvand (2014), Khorramabad chat room; A cultural work from the Qajar era, Iranian Archaeological Quarterly, pp. 78-99.


8. Kiani, Mohammad Yousef (2007), History of Iranian Architecture in the Islamic Period, Tehran, Samat Publications.


9. Mahjour, Firooz (2003), in the cities of Iran - Islamic, Book of the Month of Art (57 and 58), 60 - 66.


10. Monazam Ismailpour, Ali and Arash Darvari (2015), Recognition of the role of input in the physical system of baths in the Safavid and Qajar eras, the first annual conference on research in architecture, urban planning and urban management.


11. Motadaian, Heshmatullah; Rahimi Mehr, Waheeda; Mehrabani, Mehrzad (2017), Traditional baths; Hafiz Salamat, treatment agent, Bagh-e Nazar Magazine, Volume 14, Number 50, pp. 23 - 38.


12. Mousavi, S.S; Shakour, Ali (2019), Investigation and role of urban signs with emphasis on identifying space (Case study: Shahid Chamran Boulevard, Shiraz), Journal of Urban Research and Planning, Year 9, Consecutive Issue 35, pp 1 – 10.


13. Nejad Ebrahimi, Ahad; Pourjafar, Mohammad Reza; Ansari, Mojtaba and Pirooz Hanachi (2013), Its value and relationship with the approach of intervention in cultural-historical works, restoration and architecture of Iran, Volume 3, Number 6, pp. 79-98.


14. Parsi Hempai, Farshad (2017), Design and Recreation of Yaghoubia Bath as a Research Institute of Traditional Architecture in Ardabil, Master Thesis in Architectural Engineering, Islamic Azad University, Meshginshahr Branch.


15. Parsi Hempai, Farshad (2017), Design and Recreation of Yaghoubia Bath as a Research Institute of Traditional Architecture in Ardabil, Thesis for Master of Architecture, Islamic Azad University, Meshginshahr Branch.


16. Rajabi, Yahya (2014), Archaeological study of baths in Kermanshah and their impact on the urban structure of the Qajar period, Master Thesis in Archeology, Islamic orientation, Mohaghegh Ardabili University.


17. Saberi Nahrforuzani, Ahmad (2019), Bath ritual The realization of the ritual landscape of the Iranian bath in the Islamic era through texts, the structure of the bath and decorative motifs, Quarterly Journal of Art and Civilization of the East, Year 7, No. 25, pp. 35-42.


18. Sajjadi, Ali Mohammad (2003), Bathing and Bathing in Iranian Culture, Journal of Iranian Studies, Kerman.


19. Shabani, Imam Ali; Jabareh, Saeedeh (2014), Bath and its social functions in the Middle Ages of Iranian history, Journal of Social and Economic History, Third Year, No. 1 (consecutive), pp. 89-109.


20. Tabasi, Mohsen (2007), Identification and analysis of factors affecting the physical and functional changes in the architecture of Iranian bathhouses in the Safavid period, PhD thesis, Tarbiat Modares University.


21. Tabasi, Mohsen; Ansari, Mojtaba; Tavousi, Mahmoud and Farhad Fakhar Tehrani (2007), Recognition of the physical characteristics of Iranian baths in the Safavid period, Journal of Fine Arts, No. 29, pp. 49-58.


22. Tabasi, Mohsen; Pourjafar, Mohammad (2006), The Impact of Iranian Bath Architecture on Palestinian Islamic Baths, Modares Honar Quarterly, No. 1.


23. Tehrani, Farhad; Pourfathollah, Maedeh and Zahra Ghasemi (2013), A Comparative Study of the Creation of Architectural Spaces in Bathroom Painting, Nagreh Scientific Research Quarterly, No. 26, pp. 61-71.


24. Zarbakhsh, Farzad; Mehdizadeh Seraj, Fatemeh and Gholamreza Kiani (2019), Multi-criteria decision making to determine the use of urban identities (Case study: Yaghoubieh historical bath in Ardabil), Urban Management, No. 56, pp. 125-142.