سفارت در ایران سده‌های میانه: عصر فترت؛ چوپانیان، مظفریان، جلایریان
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
میثم یاری مطلق
1
(دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعدازاسلام دانشگاه یادگارامام شهرری)
محبوبه شرفی
2
(واحد شهر ری)
علی اکبر خدری زاده
3
(استادیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
الکلمات المفتاحية: سفارت, سفیر, عصر فترت, چوپانیان, مظفریان, جلایریان.,
ملخص المقالة :
در «عصر فترت» به‌رغم جنگ‌های مداوم و عدم وجود دولت مرکزی نیرومند، ارتباطات سیاسی و تبادل سفیر در چارچوب مرزهای ایران، میان حکومت‌های عصر فترت و گاه خارج از مرزها با دولت‌های عثمانی و ممالیک صورت می‌گرفت. پژوهش حاضر به روش تاریخیِ مبتنی بر رویکرد توصیفی-تحلیلی و با بهره بردن از آثار تاریخ‌نگارانه و منابع تاریخی، در پی پاسخ به این پرسش است که سفارت‌ها در این عصر براساس چه ضرورت‌هایی صورت می‌گرفت؟ با چه موانع و مشکلاتی مواجه بودند و سفیران اعزامی چه جایگاهی داشتند؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در این دوره مانند ادوار پیشین، طبقه‌ای خاص به عنوان سفیر وجود نداشته است که شغلشان صرفا سفارت بوده باشد. هرگاه لازم می‌شد امیران یکی از افراد را به تناسب ضرورت سفارت و ماهیت دربار پذیرنده، انتخاب و مأمور سفارت می‌کردند. آداب و تشریفات دیپلماتیک از مباحث بسیار مهم در امر سفارت است. پذیرش سفیر در هر دوره‌ای دارای آداب و رسوم خاصی بوده و از باورها و اعتقادات حاکم بر دربار نشأت می‌گرفته‌است. سفارت‌ها با اهدافی چون خواستگاری و ازدواج، برقراری صلح و اتحاد، درخواست نیرو، مبادله اسیران و غیره صورت می‌گرفت. در این دوره سفیران با موانع و چالش‌هایی چون خطر حبس و زندانی شدن، بی‌توجهی دربار میزبان، رعایت نشدن شأن و منزلت سفیر و حتی در مواقعی کشته شدن مواجه بودند.
ابن‌عربشاه (1373). عجایب المقدور فی اخبار تیمور (زندگی شگفت‌آور تیمور). ترجمه محمدعلی نجاتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
آژند، یعقوب (بهار 1388). «تعامل فرهنگ‌های ایرانی، اسلامی و ترکی در شیراز (سده هشتم و نهم قمری)». مجله تاریخ ایران، شماره 2 (پیاپی 5/60)، 1-16.
همو (1393). مکتب نگارگری شیراز. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری(متن).
اقبال آشتیانی، عباس (1389). تاریخ مغول. قم: نیلوفرانه.
الشریده، ایمن ابراهیم (1384). روابط سیاسی ایران عهد تیموریان با مصر و شامات عهد ممالیک. تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
الغ‌بیگ (1399). مختصر تاریخ الوس اربعه. به¬کوشش علی ابوالقاسمی، همدان: روزاندیش.
آیتی، عبدالحسین (1317). تاریخ یزد. یزد: چاپخانه گلبهار.
بارتولد. و. و. (1358)، خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان. ترجمه سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
برادبریج، آن. اف. (1399). پادشاهی و ایدئولوژی در دنیای اسلامی - مغولی. ترجمه جواد عباسی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
بیانی، شیرین (1382). تاریخ آل جلایر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پزشک، منوچهر (1387). عصر فترت در ایران سده‌های میانه. تهران: انتشارات ققنوس.
تاریخ ایران؛ دوره تیموریان (1382). پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی.
تتوی، ملا احمد و آصف‌خان قزوینی (1382). تاریخ الفی. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، ج7، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حافظ ابرو (1380). زبدة التواریخ. به¬کوشش سید کمال حاج‌سیدجوادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
همو (1349). ذیل جامع التواریخ رشیدی. با مقدمه و حواشی دکتر خان‌بابا بیانی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
خزائلی، علیرضا (1390). تاریخ جهان اسلام از قرن هفتم تا دهم هجری. تهران: دانشگاه پیام نور.
خواندمیر (1380). حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. به¬کوشش محمد دبیر سیاقی، ج3، تهران: انتشارات خیام.
دلریش، بشری (1387). سفیر و سفارت در عصر غزنوی با تکیه بر تاریخ بیهقی. فصلنامه تاریخ روابط خارجی، 37، 1-23.
ستوده، حسینقلی (1346). تاریخ آل مظفر. تهران: دانشگاه تهران.
سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق (1372). مطلع سعدین و مجمع بحرین. به¬کوشش عبدالحسین نوایی، ج1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
همو (1383). مطلع السعدین و مجمع البحرین. به¬کوشش عبدالحسین نوایی، ج1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شامی، نظام‌الدین (1363). ظفرنامه. به¬کوشش پناهی سمنانی، تهران: انتشارات بامداد.
شبارو، عصام محمد (1391). دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام. ترجمه شهلا بختیاری، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
شبانکاره‌ای، محمدبن علی‌بن محمد (1363). مجمع الانساب. به¬کوشش میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
عباسی، جواد و فاطمه حاجی‌آبادی (1389). گذر از مناسبات جهانی به مناسبات محلی-منطقه‌ای در ایران قرن هشتم هجری (براساس بررسی موردی روابط آل مظفر و آل جلایر). فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال دوازدهم، 45، 115-137.
غنی، قاسم (1386). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. ج1، تهران: هرمس.
فریدون بک، (1275ق). منشآت السلاطین، ج 1، تهران: بی نا.
فصیح خوافی (1386). مجمل فصیحی. به¬کوشش سید محسن ناجی نصرآبادی، ج2، تهران: اساطیر.
فیرحی، داود (1395). تاریخ تحول دولت در اسلام. قم: دانشگاه مفید.
قائم‌مقامی، جهانگیر (1348). یکصد و پنجاه سند تاریخی از جلایریان تا پهلوی. نشریه ستاد بزرگ ارتشتاران کمیته تاریخ، شماره 5.
همو (1350). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
قطبی اهری نجم، ابی‌بکر (1389). تواریخ شیخ اویس. به¬کوشش ایرج افشار، تبریز: انتشارات ستوده.
کاظمی، سجاد (1393). مناسبات اردوی زرین با آل جلایر. فصلنامه تاریخ روابط خارجی، 15/60، 1-24.
کتبی، محمود (1364). تاریخ آل مظفر. به¬کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
منشی، محمدبن علی‌بن جمال الاسلام (2536). همایون‌نامه. به¬کوشش رکن‌الدین همایون فرخ، تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.
مستوفی قزوینی، زین‌الدین‌بن حمدالله (1396). ذیل تاریخ گزیده. به¬کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن.
محمد شفیع تبریزی. مجموعه مکاتیب تاریخی سلاطین. شماره نسخه 8834/1 مجلس شورای اسلامی، نسخه خطی.
معلم یزدی، معین‌الدین‌بن جلال‌الدین محمد (1326). مواهب الهی در تاریخ آل مظفر. به¬کوشش سعید نفیسی، تهران: انتشارات کتابخانه و چاپخانه اقبال.
منشآت و مکاتیب (قرن دهم) از تیموریان و ترکمانان و دیگران. نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شماره 675س، شماره مدرک کتابخانه مجلس 21713-10.
مؤید ثابتی، علی (1346). اسناد و نامه‌های تاریخی. تهران: کتابخانه طهوری.
میرخواند، محمدبن خاوندشاه‌بن محمود (1339). روضة الصفا. ج 5، 6، تهران: انتشارات کتابفروشی مرکزی خیام.
نبئی، ابوالفضل (1352). تاریخ آل چوپان. تهران: چاپخانه دانش امروز.
همو (1384). اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در قرن هشتم هجری (از سقوط ایلخانان تا تشکیل تیموریان). مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
نجفلو، توفیق (1390). قاراقویونلوها و آغ¬قویونلوها. ترجمه پرویز زارع شاهمرسی، تبریز: اختر.
نطنزی، معین‌الدین (1336)، منتخب التواریخ معینی. به¬کوشش ژان اوبن، تهران: کتابفروشی خیام.
نوایی، عبدالحسین (1341). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه‌عباس. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
وزیری کرمانی، احمدعلی‌خان (1352). تاریخ کرمان (سالاریه). به¬کوشش ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: ابن‌سینا.
یوسف اهل، جلال‌الدین [بی‌تا]. فرائد غیاثی. به¬کوشش حشمت موید، ج1، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
Abbasi, Javad & Haji Abadi, Fatemeh (1389/2010). “Gudhar az Munāsibāt- i Jahānī BihMunāsibāt- i Maḥallī- Manṭaqa- iy dar Iran Qarn Hashtum- i Hijrī (bar Asās- i Barrisī- yi Mūridī- yi Rawābiẓ- i Āl- i Muẓaffar wa Āl- i Jalāyir)”. The Quarterly of Foreign Relations History, No. 45, pp. 115-137.
Abdolhossein Navaei (1341/1962). Asnād wa Mukātibāt- i Tārīkhī- yi Iran az Taymūr tā Shāh ʿAbbās. Tehran: Bungāh- i Tarjuma wa Nashr- i Kitāb.
Ayati, Abdolhosein (1317/1938). Tārīkh- iYazd. Yazd: Ĉāp- Khāna- yi Gulbahār.
Azhand, Yaghoub (1393/2014). Maktab- i Nigār- Garī- yi Shiraz. Tehran: Muʾassisa- yi Taʾlīf, Tarjuma wa Nashr- i Āthār- i Hunarī (Matn).
Idem (Spring 1388/2009). “Taʿāmul- i Farhang- hā- yi Irānī, Islāmī wa Turkī dar Shiraz (Sadih- yi Hashtum wa Nuhum- i Qamarī)”. Majala- yi Tārīkh- i Iran, No. 2 (Issue 5/60), pp. 1-16.
Bartold. V. V. (1358/1979). Khalīfa wa Sulṭān wa Mukhtaṣarī Darbāra- yi Barmakiyyān. Trans. Sirus Izadi, Tehran: Amīrkabīr.
Bayani, Shirin (1382/2003). Tārīkh- i Āl- i Jalāyir. Tehran: University of Tehran Press.
Broadbridge, Anne. F. (1399/2020). Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol worlds. Trans. Javad Abbasi, Tehran: Research Center for Islamic History.
Delrish, Bushra (1387/2007). “Safīr wa Sifārat dar ʿAṣr- i Ghaznawī bā Tikyih bar Tārīkh- i Bayhaqī”. The Quarterly of Foreign Relations History, No. 37, pp. 23-1.
Eqbal Ashtiani, Abbas (1389/2010). Tārīkh- i Mughul. Qom: Nīlūfarāna.
Faṣīḥ Khawāfī (1386/2007). Mujmal- i Faṣīhī. Revised by Seyed Mohsen Naji Nasr Abadi, Vol 2, Tehran: Asāṭīr.
Feirahi, Davood (1395/2016). Tārīkh- i Taḥawwul- i Dawlat dar Islām. Qom: Mofid University.
Ghaem Maghami, Jahangir (1348/1969). “Yikṣad- wa Panjāh Sanad Tārīkhī az Jalāyiriyyān tā Pahlawī”. Nashriyya- yi Sitād- i Buzurg- i Artishtārān- i Kumītih- yi Tārīkh, No. 5.
Ghaem Maghami, Jahangir (1350/1971). Muqaddama- iy bar Shinākht- i Asnād- i Tārīkhī. Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Ghani, Qasem (1386/2007). Baḥth dar Āthār wa Afkār wa Aḥwāl- i Ḥāfiẓ. Vol. 1, Tehran: Hirmis.
Ḥāfiẓ Abrū (1349/1970). Dhayl-i Jāmʿ al- Tawārīkh Rashīdī, Revised by Khan Baba Babaie, Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Ḥāfiẓ Abrū (1380/2001). Zubdat al- Tawārīkh. Revised by Seyed Kamal Haj Seyed Javadi, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance, Sāzmān- i Ĉāp wa Intishārāt.
Ibn ʿArabshāh (1373/1994). ʿAjāʾib al- Maqdūr fī Akhbār Taymūr (Zindigū- yi Shigift- Awar- i Taymūr). Trans. Mohammad Ali Nejati, Tehran: Intishārāṭ- i ʿIlmī wa Farhangī.
Katbi, Mahmoud (1364/1985). Tārīkh- i Āl- i Muẓaffar. Revised by Abdolhossein Navaei, Tehran: Amīrkabīr.
Kazemi, Sajad (1393/2014). “The Relations between the Golden Horde and the Jalairid Sultanate”. The Quarterly of Foreign Relations History, Volume 15, Issue 60 - Serial Number 60.
Khazaeli, Alireza (1390/2011). Tārīkh- i Jahān- i Islām az Qarn- i Haftum tā Dahum- i Hijrī. Tehran: Payam-e Noor University.
Khwāndmīr (1380/2001). Ḥabīb al- Siyar fī Akhbār-i Afrād al- Bashar, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Vol. 3, Tehran: Intishārāt-i Khayyām.
Mīrkhwānd, Muḥammad b. Khāwandshāh b. Maḥmūd (1339/1960). Rawḍat al- Ṣafā. Vol. 5, 6, Tehran: Intishārāṭ- i Kitābfurūshī- yi Markazī- yi Khayyām.
Moayed Sabeti, Ali (1346/1967). Asnād wa Nāma- hā- yi Tārīkhī. Tehran: Kitābkhāna- yi Ṭahūrī.
Mohammad Shafi Tabrizi. Majmūʿa- yi Mukātīb- i Tārīkh- yi Salāṭīn. No. 8834/1 Islamic Consultative Assembly, Manuscript.
Muʿallim Yazdī, Muʿīn al- Dīn b. Jalāl al- Dīn Muḥammad (1326/1947). Mawāhib Ilahī dar Tārīkh- i Āl- Muẓaffar. Revised by Saeed Nafisi, Tehran: Intishārāṭ- i Kitābkhana wa Ĉāpkhāna- yi Iqbāl.
Munshaʾāt wa Makātīb (10Century) az Taymūriyyān wa Turkamānān wa Dīgarān. Manuscript, Islamic Consultative Assembly, No. 675, Evidence Number 21713- 10.
Munshī, Muḥammad ʿAlī b. Jamāl al- Islām (2536). Humāyūn- Nāma. Revised by Rukn al- Dīn Ḥumāyūn Farrukh, Tehran: Intishārāṭ- iDānishgāh Millī- yi Iran.
Mustawfī Qazwīnī, Zayn al- Dīn b. Ḥamd Allāh (1396/2017). Dhayl- i Tārīkh Guzīdih. Revised by Iraj Afshar, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Foundation in Collaboration with Nashr- i Sukhan.
Nabaie, Abolfazl (1352/1973). Tārīkh- i Āl- i Ĉūpān. Tehran: Ĉūpkhāna- yi Dānish- i Imrūz.
Nabaie, Abolfazl (1384/2005). Awḍāʿ- i Siyāsī wa Ijtimāʿī- yi Iran dar Qarn- i Hashtum- i Hijrī (az Suqūṭ- i Iīlkhānān tā Tashkīl- i Taymūriyyān). Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad Press.
Najaflo, Tofigh (1390/2011). Qārā Qūyūnlū- hā wa Āgh Qūyūnlū- hā. Trans. Parviz Zare Shahmarasi, Tabriz: Akhtar.
Naṭanzī, Muʿīn al- Dīn (1336/1957). Mutakhab al- Tawārīkh- i Muʿīnī, Revised by Jean Aubin, Tehran: Kitābfurūshī- yi Khayyām.
Pezeshk, Manuchehr (1387/2008). ʿAṣr- i Fatrat dar Iran- i Sada- hā- yi Miyānih. Tehran: Intishārāṭ- i Quqnūs.
Quṭbī Aharī Najm, Abī Bakr (1389/2010). Tawārīkh- i Shaykh Uways. Revised by Iraj Afshar, Tabriz: Intishārāṭ- i Sutūdih.
Samarqandī, Kamāl al- Dīn ʿAbd al- Razzāq (1372/1993). Maṭaliʿ Saʿdayn wa Majmaʿ- i Baḥrayn. Revised by Abdolhossein Navaei, Vol. 1, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Samarqandī, Kamāl al- Dīn ʿAbd al- Razzāq (1383/2004). Maṭaliʿ Saʿdayn wa Majmaʿ- i Baḥrayn. Revised by Abdolhossein Navaei, Vol. 1, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Shabānkāraʾī, Muḥammad ʿAlī b. Muḥammad (1363/1984). Majmaʿ al- Ansāb. Revised by Mir Hashem Mohaddes, Tehran: Amīrkabīr.
Shabārū, ʿIṣām Muḥammad (1391/2012). Dawlat- i Mamālīk wa Naqsh- i Siyāsī wa Tamaddunī Ānān dar Tārīkh- i Islām. Trans. Shahla Bakhtiari, Tehran: Research Institute of Hawzeh and University.
Shāmī, Niẓām al- Dīn (1363/1984). Ẓafar- Nāma. Revised by Panahi Semnani, Tehran: Intishārāṭ- i Bāmdād.
al- Sherideh, Eyman Ibrahim (1384/2005). Rawābiṭ- i Siyāsī- yi Iran- i ʿAhd- i Taymūriyyān bā Miṣr wa Shāmāt ʿAhd- i Mamālīk. Tehran: Markaz- i Ĉāp wa Intishārāt- i Wizārat Umūr- i Khārija.
Sotoodeh, Hosseingholi (1346/1967). Tārīkh- i Āl- i Muẓaffar. Tehran: University of Tehran.
Tārīkh- i Iran; Dawra- yi Taymūriyyān (1382/2003). Cambridge University Research, Trans. Yaghoub Azhand, Tehran: Jāmī.
Tatawī, Mullā Aḥmad & Āṣif Khān Qazwīnī (1382/2003). Tārīkh- i Alifī, Revised by Gholamreza Tabatabai Majd, Vol. 7, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī.
Ulugh Beg (1399/2020). Mukhtaṣar Tārīkh Ulūs Arbaʿa. Revised by Ali Abolghasemi, Hamadan: Rūzandīsh.
Wazīrī Kirmānī,Aḥmad ʿAlī Khān (1352/1973). Tārīkh- i Kirmān (Sālāriyya). Revised by Mohammad Ebrahim Bastani Parizi, Tehran: Ibn Sīnā.
Yūsuf Ahl, Jalāl al- Dīn (Und.). Farāʾid Ghiyāthī, Revised by Heshmat Movayed, Vol. , Tehran: Intishārāṭ- i Bunyād- i Farhang- i Iran.
