تحلیل سلسله مراتب ورودی در خانههای قاجاری قم با رویکرد نحو فضا و تأکید بر محرمیت
الموضوعات : architecture
1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
الکلمات المفتاحية: نحو فضا, تحلیل کمی فضا, سلسله مراتب فضایی, معماری دوره ی قاجار, پیکرهبندی فضایی.,
ملخص المقالة :
بی پیکرهبندی فضایی در معماری مسکونی سنتی ایران، بازتابدهندهی روابط اجتماعی _فرهنگی و تجلیگاه اصل محرمیت است. مطالعه ی کمی این پیکرهبندی در خانههای تاریخی قم، به عنوان یکی از مراکز مهم معماری دورهی قاجار، میتواند به درک عمیقتر رابطه میان سازمان فضایی و محرمیت کمک کند با توجه به چالشهای معماری معاصر در تأمین محرمیت و حریم خصوصی، بازخوانی علمی الگوهای فضایی خانههای تاریخی با استفاده از روشهای نوین تحلیلی، میتواند راهکارهای کاربردی برای طراحی مسکن امروز ارائه دهد. تکنیک نحو فضا به عنوان روشی کمی و سیستماتیک، امکان تحلیل دقیق روابط فضایی را فراهم میآورد. این پژوهش با هدف تحلیل و ارزیابی کمی نقش محرمیت در سازماندهی فضایی خانههای تاریخی قم در دورهی قاجار انجام شده است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی _تحلیلی و با استفاده از مطالعات میدانی و اسنادی انجام شده است. چهار خانه ی تاریخی شاخص قم (بروجردی، روحانی، زند و یزدان پناه) بر اساس معیارهای زمانی(تعلق قطعی به دورهی قاجار)، کالبدی(حفظ حداقل 70% ساختار اصلی) و عملکردی(کاربری مسکونی) انتخاب و با استفاده از تکنیک نحو فضا و نرمافزار دپس مپ مورد تحلیل قرار گرفتهاند. شاخصهای اصلی تحلیل شامل ارتباط، همپیوندی و عمق فضایی میباشند. تحلیلهای کمی نشان میدهد که سلسله مراتب فضایی به عنوان اصلیترین راهکار تأمین محرمیت، از طریق سه مکانیسم اصلی محقق شده است: 1) استفاده از عناصر واسط (هشتی و دالان) برای کنترل دسترسی 2) نقش محوری حیاط مرکزی در سازماندهی فضایی 3) تفکیک عرصههای عمومی و خصوصی از طریق لایهبندی فضایی. تفاوت در مقادیر کمی شاخصهای نحو فضا در نمونههای موردی، نشاندهندهی انعطافپذیری معماری سنتی در پاسخگویی به نیازهای متفاوت کاربران است.
- ارام، لیلا و بذرافکن، کاوه (1398). نسبت ضرورت و آزادی برنامه در تبیین دستگاه رفتار_فضا (مطالعه¬ی موردی: فضاهای بینابین کتابخانههای ملی و دانشگاه تهران). هویت شهر، 13(38)، 93-106.
- بیات، سوسن؛ زجاجی، نیلوفر و امیدواریان، محمد (1401). خانه¬های تاریخی قم. چاپ اول، قم: بوستان کتاب.
- جباران، فاطمه؛ طلیسچی، غلامرضا؛ دیماری، نیما و دری، علی (1397). سازوکارهای تنظیم خلوت در خانه های برون گرای گیلان (نمونه موردی: خانه های روستایی). پژوهش های معماری اسلامی، 6 (4)، 103-119.
- حاجی قاسمی، کامبیز (1395). گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران - دفتر شانزدهم: خانه ها. چاپ اول، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- حسینی، اکرم؛ جعفرزاده، تکتم و رهبان، فهیمه (1395). تدوین دستور زبان طراحی قلمروهای فضایی مسکن به منظور بهبود تعامل اعضای خانواده. مسکن و محیط روستا، 35(154)، 41-58.
- حیدری، علی اکبر؛ قاسمیان اصل، عیسی و کیایی، مریم (1396). تحلیل ساختار فضایی خانههای سنتی ایران با استفاده از روش نحو فضا مطالعه موردی: مقایسه خانه های یزد، کاشان و اصفهان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7(28)، 21-33.
- راپوپورت، ایموس (1389). انسانشناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان. چاپ اول، تهران: انتشارات حرفه هنرمند.
- راستجو، سولماز و بمانیان، محمدرضا (1398). گونهشناسی ساختار فضایی خانه معاصر ایرانی با تکیه بر محرمیت و سلسله مراتب ( نمونه موردی: خانه¬های تهران در دهه های 50 ، 60 ، 70 و 80). هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی 24(2)، 49-58.
- زارع، فائزه و اکرمی، غلامرضا (1392). طراحی خانه در بافت سنتی شهری مطالعه موردی: طراحی در بافت سنتی قم. هنرهای زیبا _ معماری و شهرسازی، 2(18)، 55-68 .
- زنگنه، نجمه؛ مضطرزاده، حامد؛ تقی پور، ملیحه و نصر، طاهره (1401). سنجش میزان محرمیت در انواع ساختار فضایی خانه¬های تاریخی با استفاده از روابط ریاضی نحو فضا (مطالعه موردی: خانه های قاجاری شیراز). هویت شهر، 16(49)، 71-86 .
- سرامیزاد، زهرا؛ قدوسیفر، سید هادی و نیکقدم، نیلوفر (1401). سنجش محرمیت بر اساس روش نحو فضا در خانههای تاریخی بندر کنگ. فصلنامه علمی _ پژوهشی جغرافیا و برنامهریزی منطقهای، 12(2)، 129-141.
- سلطان زاده، حسین (1384). فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. چاپ دوم، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
- سیفیان، محمدکاظم و محمودی، محمدرضا (1386). محرمیت در معماری سنتی ایران. هویت شهر، 1(1)، 3-14.
- کوتی، جواهر؛ صابرنژاد، ژاله و متین، مهرداد (1402). استفاده از روش چیدمان فضا در سلسله مراتب ورودی خانههای تهران اواخر قاجار و پهلوی اول با تأکید بر محرمیت. باغ نظر، 20 (123)، 31-42.
- معماریان، غلامحسین (1381). نحو فضای معماری، نشریه صفه، شماره 35.
- معماریان، غلامحسین (1387). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه شناسی برون¬گرا. چاپ پنجم، تهران: سروش دانش.
- معماریان، غلامحسین و مداحی، سید مهدی (1395). تجزیه و تحلیل پیکرهبندی فضایی خانههای بومی با رویکرد نحو فضا (نمونه موردی : شهر بُشرویه). مسکن و محیط روستا؛ ۳۵ (۱۵۶)، ۶۶-۴۹.
- میرزائی، وحید؛ سجادزاده، حسن و خانلو، نسیم (1401). چیدمان فضایی خانه¬های تاریخی با زمینه¬ی اجتماعی و فرهنگی (مورد مطالعه: خانه¬های تاریخی کاشان). فصلنامه علمی _ پژوهشی جغرافیایی سرزمین، 76(19)، 120-140.
- نقیزاده، محمد (1385). معماری و شهرسازی اسلامی (مبانی نظری). چاپ اول، اصفهان: راهیان.
-
Altman, I. (1975). The Environment and Social Behavior. Brooks/Cole. -
Gifford, R. (2002). Environmental Psychology: Principles and Practice. Colville, WA: Optimal Books. -
Haq, S. (1999). Can Space syntax Predict Environmental Cognition? . Proceedings: 2nd International Space Syntax Symposium. -
Hillier, B. (2007). Space is the Machine, Cambridge University Press. -
Hillier, B., & Hanson, J. (1984). The Social Logic of Space. Cambridge University Press. -
Klarqvist, B. (1993). A space syntax glossary, nordisk arkitektur for skning (2). -
Lang, J. (1987). Creating Architectural Theory: The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design. New York: Van Nostrand Reinhold. - Mostafa, A. & Hassan, F. (2013). Mosque layout design: An analytical study of mosque layouts in the early Ottoman period, Frontiers of Architectural
Research 2. -
Penn, A. (2003). space syntax and spatial cognition or why the axial line?, Environment and Behavior, 35(1). -
Peponis, J. & Zimring, C. & Choi, Y. K. (1990). Finding the building in wayfinding, Environment and Behavior, 22. -
Young, k. Chung, J. Kong, E. Shin, H. & Heo, J. (2015). A study on the design methodologies for activating.
