واکاوی فقهی و حقوقی جایگاه جریان قاعده‌ی نفی‌غرر در نکاح و شروط معروف آن

الموضوعات :

جواد سرخوش ¹ , افسانه نورنمکی ²

1 - گروه فقه و مباني حقوق اسلامي، دانشکده الهیات ، دانشگاه الزهرا، تهران، ايران.
2 - کارشناس ارشد، فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران.

تاريخ الإرسال : 22 الأحد , ذو القعدة, 1444 تاريخ التأكيد : 27 السبت , ربيع الثاني, 1445 تاريخ الإصدار : 20 الأربعاء , شعبان, 1446

الکلمات المفتاحية: شروط ضمن عقد, قاعده نفی غرر, مطلق‌انگاران, معاوضه‌انگاران, نکاح, مهریه.,

ملخص المقالة :

قاعده غرر یکی از قواعد فقهی پرکاربرد می‌باشدکه درباره آن بحث و بررسی بسیار به عمل آمده است. می‌دانیم که برای ایجاد یک رابطه‌ی حقوقی بی‌خطر، اجتناب از غرر لازم است. نکاح نیز به‌عنوان یک عقد با ماهیت ویژه‌‌ نیازمند این است که فراتر از مرز‌های حقوقی جایگاه خود را در قلمروی این قاعده بیابد. برخی از متون فقهی، درباره‌ی احکام نکاح و لزوم نفی‌ غرر در نکاح مباحثی را مطرح نموده‌اند، علمای فقه دیدگاه‌های متفاوتی درباره‌ی قرائت قاعده‌ی نفی غرر و قلمروی جریان این قاعده بیان کرده‌اند، همین امر سبب شده‌ است که در پی این اختلاف‌نظرات درباره‌ی مسئله‌ی مذکور، سه رویکرد متفاوت در قبول یا رد جریان قاعده‌ی نفی غرر در نکاح به وجود بیاید. ما در این پژوهش که از نوع «توصیفی-تحلیلی» است به بررسی دلایل هر کدام از این رویکرد‌های فقهی در قاعده‌ی مذکور و تطبیق این رویکرد‌ها با اندیشه و آرای علمای حقوق و قانون مدنی پرداخته‌ایم. همچنین مسئله‌ی جریان و عدم‌جریان قاعده‌ی نفی غرر را علاوه‌بر اینکه در نکاح دائم و نکاح منقطع بررسی نموده‌ایم، جریان قاعده را در دو شرط معروف نکاح یعنی شرط خیار در مهر و شرط عندالاستطاعه نیز واکاوی کرده‌ایم. هر سه رویکرد فقهی، درباره‌ی جایگاه قاعده‌ی نفی غرر در نکاح دائم که قائل به معاوضه‌انگاری و یا مطلق‌انگاری و یا تحدیر قاعده بودند، ثمرآفرین و تأمل‌انگیز می‌باشند. در تبیین شرط خیار در مهریه و شرط عندالاستطاعه در عقد نکاح نیز باید بگوییم که در عقد نکاح موقت با عقد نکاح دائم در اثرپذیری از قاعده تفاوت‌های زیادی به چشم نمی‌خورد چون باید همان مقدار که مهر را در نکاح دائم توصیف و تعیین می‌نماییم، مهر را در نکاح منقطع نیز تعیین نماییم. نتیجه آنکه رکن بودن مهریه، تأثیری در جایگاه قاعده نفی غرر، در عقد نکاح ندارد. بدین‌صورت که مهر باید خواه هنگام وضع عقد و یا پس از عقد تعیین شود.

المصادر:

- قرآن کریم
- آقایی‌بجستانی، مریم و روحانی‌مقدم، محمد (1396 ش). تأملی در مهریه غرری با رویکردی به شرط عندالاستطاعه. تحقیق‌های فقهی، دوره 14، شماره 2، ص 331.
- اصفهانی، محمدبن‌حسن و فاضل‌هندی (1416 هـ.ق). کشف‌الشمام والأعبام عن قواعدالأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
- امامی، سیدحسن (1370 ش). حقوق مدنی. تهران: انتشارات اسلامیه.
- بجنوردی، سیدحسن (1419 هـ.ق). القواعد الفقهیه. قم: نشر الهادی.
- بحرانی، حسین‌بن‌محمد، آل‌عصفور (1405 هـ.ق). الحدائق الناضره فی أحکام العتره طاهره. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
- بهجت‌فومنی‌گیلانی، محمدتقی (1426 هـ.ق). جامع‌المسائل. قم: دفتر معظم‌له.
- جعفرلنگرودی ،محمدجعفر (1386). ترمینو لوژی حقوق. تهران: انتشارات ابن‌سینا.
- جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1376 ش). حقوق خانواده. تهران: کتابخانه‌ی گنج دانش.
- حلّی، محمدبن‌حسن‌بن‌یوسف، فخرالمحققین (1387 هـ.ق). إیضاح القوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: مؤسسه‌ی اسماعیلیان.
- حلّی، مقدادبن‌عبدالله‌سیوری (1404 هـ.ق). التنقیح الرائع لمختصرالشرائع. قم: انتشارات کتابخانه‌ی آیت‌ا... مرعشی نجفی.
- دهخدا، علی‌اکبر (1372). لغت‌نامه. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- سبحانی‌تبریزی، جعفر (1414 هـ.ق). نظام الطلاق فی الشریعه الإسلامیه الغراء. قم: مؤسسه امام صادق(علیه‌السلام).
- شبیری‌زنجانی، سیدموسی (1419 هـ.ق). کتاب نکاح. مؤسسه‌ی پژوهشی رأی‌پرداز.
- شیخ‌طوسی، محمدبن‌حسن (1390 هـ.ق). الإستبصارفیما إختلف فیه من الأخبار. (جلد سوم). دارالکتب الإسلامیه.
- صفایی، سیدحسین (1392 ش). مختصر حقوق خانواده. تهران: نشر میزان.
- طباطبایی‌حائری، سیدعلی‌بن‌محمد (1418 هـ.ق). ریاض‌المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. (جلد 12). قم: مؤسسه‌ی آل‌البیت «علیه‌السلام».
- طباطبایی‌حکیم، سیدمحسن (1416 هـ.ق). مستمسک العروة الوثقی. قم: مؤسسه‌ی دارالتفسیر.
- عاملی، زین‌الدین‌بن‌علی، شهید ثانی (1410 هـ.ق). النخبه فی‌الحکم العملیه و الأحکام الشرعیه. تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
- عاملی، زین‌الدین‌بن‌علی، شهید ثانی (1413 ه.ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الإسلام. (جلد 4 و 9). مؤسسه المعارف الإسلامیه.
- عاملی‌کرکی، علی‌بن‌حسین، محقق ثانی (1409 هـ.ق). رسائل المحقق الکرکی. قم: أنوارالهدی.
- عاملی‌کرکی، علی‌بن‌حسین، محقق ثانی (1414 هـ.ق). جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد. قم: مؤسسه‌ی آل‌البیت «علیه‌السلام».
- عبدالرحمن، محمود (بی‌تا). معجم المصطلحات والالفاظ الفقهیه. (جلد سوم، الغرر). برگرفته از کتاب رایانه‌ای اهل فقه اهل البیت.
- عمید، حسن (1372). فرهنگ لغت. (چاپ نهم). تهران: انتشارات امیرکبیر.
- قمی، محمدبن‌علی، ابن‌بابویه (1378 هـ.ق). عیون‌ أخبارالرضا (ع). نشر جهان.
- قمی‌گیلانی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن (1427 هـ.ق). رسائل المیرزا القمی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
- کاتوزیان، ناصر (1378 ش). حقوق خانواده. تهران: شرکت سهامی انتشارات با همکاری برنا.
- محقق‌داماد، سیدمصطفی (1390 ش). بررسی فقهی حقوق خانواده (نکاح و انحلال آن). تهران: مرکز.
- محمدبن‌مکی‌عاملی، شهید اول، (بی‌تا). القواعد و الفوائد، دو جلدی. (مصحح سیدعبدالهادی حکیم). قم: ایران.
- معین، محمد (1384). لغت‌نامه معین. تهران: انتشارات سرایش.
- مکارم‌شیرازی، ناصر (1424 هـ.ق). کتاب نکاح. قم: انتشارات مدرسه‌ی امام علی‌ابن‌ابی‌طالب(ع).
- نجفی، محمدحسن، صاحب‌جواهر (1404 هـ.ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الأسلام. بیروت: دارإحیاء اترات العربی.
- نجفی، محمدحسین‌بن‌علی‌بن‌محمدرضا، کاشف‌الغطاء، (1359 هـ.ق). تحریرالمجله. نجف اشرف: المکتبه المرتضویه.
- نراقی، مولی‌احمدبن‌محمد‌مهدی (1415 هـ.ق). مستندالشیعه فی أحکام الشریعه. قم: مؤسسه‌ی آل‌البیت «علیه‌السلام».