محدودیتها و ظرفیتهای جغرافیایی و اقلیمی منطقه حجاز و نجد قبل از اسلام در تهیه و تولید محصولات غذایی
الموضوعات : Historical Geography of Iran
1 - گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
2 - گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: محدودیت جغرافیایی, ظرفیت جغرافیایی, حجاز, نجد, محصولات غذایی,
ملخص المقالة :
حجاز پیش از اسلام به دلیل موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای اقلیمی با مجموعهای از محدودیتها و ظرفیتها در عرصه تأمین و تولید مواد غذایی مواجه بود. اقلیم گرم و خشک، کمبود بارشهای مستمر، فقدان رودخانههای دائمی و گسترههای وسیع اراضی نامساعد برای کشت، از مهمترین محدودیتهای طبیعی این منطقه به شمار میآمدند که پیامد آن کمبود آب، کاهش تنوع محصولات و ناپایداری رویشهای خوراکی، بهویژه در نواحی بادیهنشین بود. در چنین شرایطی، بخش قابلتوجهی از جمعیت بادیهنشین با کمبود جدی در تغذیه و وابستگی شدید به منابع محدود دامی چون شیر و خرما زیست میکردند. در مقابل، وجود وادیها، چاهها و زمینهای حاصلخیز در مناطقی نظیر یثرب، طائف و خیبر امکان کشت و تولید محصولات کشاورزی، باغی و دامی را فراهم میساخت و این نواحی را به مراکز مهم معیشتی و کشاورزی بدل کرده بود. همچنین موقعیت ممتاز مکه در مسیرهای تجاری شمال ـ جنوب، زمینه واردات و مبادله کالاهای اساسی از یمن، شام و حتی مصر را مهیا میکرد و تا حدودی کمبودهای غذایی را جبران مینمود.
این پژوهش با روش تحلیل تاریخی و استناد به منابع جغرافیایی و تاریخی متقدم، نشان میدهد که مجموعه این شرایط جغرافیایی و اقلیمی نهتنها الگوی تغذیهای و نوع محصولات در دسترس را تعیین میکرد، بلکه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گستردهای نیز در پی داشت. از جمله میتوان به ایجاد تفاوتهای آشکار معیشتی میان حضرنشینان و بادیهنشینان، وابستگی بیشتر گروههای ضعیف به اشراف و تجار، و تعمیق شکافهای طبقاتی در جامعه حجاز اشاره کرد.
- ابن ادریس، عبدالله بن عبدالعزیز، جامعه مدینه در عصرنبوی،شهلا بختیاری، تهران، انتشارات سمت، 1386.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، محمودمهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، 1374.
- ابن شبه نمیری بصری، عمر ، تاریخ مدینه منوره،حسین صابری،تهران،مشعر، 1380.
- ابن فقیه همدانی ،احمدبن محمد، البلدان، بیروت، عالم الکتب، 1416.
- ابن منظور، لسان العرب ، یروت، دارالفکر، بی تا.
- ابن هشام، سیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه، بی¬تا.
- ابوالفدا، اسماعیل¬بن¬علی، تقویم البلدان، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، 2007.
- ازرقی، محمدبن عبدلله، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار ، محمودمهدوی دامغانی، تهران، انتشارات حکمت،1391 .
- اسکندری، نصر بن عبدالرحمن، الامکنه و المیاه و الجبال و الاثار،ج2، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدرسات الاسلامیه، 1425.
- اصفهانی، راغب،المفردات فی الفاظ القرآن، بیروت، دارالشامیه،1412.
- افغانی، سعید،اسواق العرب فی الجاهلیه والاسلام، دارالعروبه،1413 .
- آلوسی بغدادی، محمدشکری، بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب، دارالکتاب المصری، 2009.
- بغدادی، صفی الدین عبدالمومن ابن عبدالحق، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع، بیروت، دارالجیل،1412.
- بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم من اسماالبلاد و المواضع، بیروت، عالم الکتب، 1403.
- بلاذری ،احمدبن یحیی، فتوح البلدان،محمدتوکل، انتشارات نقره،1337.
- بلاذری،احمد بن یحیی، انساب الاشراف،بیروت ، دارالفکر، 1417.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، 1386.
- حموی، شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان،علی نقی منزوی،میراث فرهنگی کشور، 1380.
- خازمی، محمد¬بن¬موسی، الاماکن، بی¬جا، بی¬تا.
- زرگری نژاد،غلامحسین، تاریخ صدر اسلام،تهران، انتشارات سمت، 1378.
- سالم،عبدالعزیز، تاریخ عرب قبل از اسلام،باقر صدری نیا،تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،1383.
- سمهودی،علی بن احمد، وفاء الوفا باخبار دار المصطفی،دارالکتب العلمیه،2006.
- صبری پاشا،ایوب، مرآه الحرمین،تهران،میراث مکتوب، 1382.
- طبری،محمدبن جریر،1375،تاریخ طبری،ابوالقاسم پاینده،تهران، انتشارات اساطیر.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، انتشارات مرتضوی، 1375.
- عباسی، مهناز، مقاله فرآینداسلامی شدن الگوی فرهنگی اجتماعی تغذیه درایران تا پایان سده 4 هجری، مطالعات تاریخ اسلام، شماره 15. 1391، ص
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جامعه بغداد علی التشر،1993.
- علی،احمد، حجاز در صدر اسلام،عبدالمحمدآیتی،مرکز تحقیقات رایانه ای قایمیه اصفهان، .
- فاکهی، محمد¬بن¬اسحاق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، بی تا.
- فراهیدی،خلیل بن احمد، العین،دارالهجره، 1409.
- قره چانلو،حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی،تهران،سمت،1387.
- قزوینی، زکریا بن محمد، آثارالعباد و اخبارالعباد،میرزا جهانگیر قاجار،امیرکبیر، 1373.
- مسعودی،ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر ،ابوالقاسم پاینده،علمی و فرهنگی، 1374.
- مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، ابو عبدالله محمد بن احمد،احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، بیروت، دارصادر، 1909.
- یعقوبی،احمدبن ابی یعقوب(ابن واضح یعقوبی)، تاریخ یعقوبی،محمدابراهیم آیتی،محمدابراهیم آیتی،تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1378.
Irfan Shahid , Exploring trade practice and market before and after the advent of Islam in Arabia , Journal of Emerging Economies and Islamic Research, Vol.6, No 2, 2018, PP 5-18.
Magdel Le Roux, Pre-Islamic Arabic trade and religion on the east coast of Africa, Ekklesiastikos Pharos 92, N.S. 21, 2010, PP 88-108.
R. B. Serjeant, Meccan Trade and the Rise of Islam: Misconceptions and Flawed Polemics, Journal of the American Oriental Society, Vol. 110, No. 3 (Jul. - Sep., 1990, pp. 472-486.
