ارزشیابی توزیع فضایی خدمات عمومی شهری (مطالعه موردی شهرستان گتوند)

الموضوعات :

اردشیر رستمی ¹

1 - دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحدنجف آباد، دانشگاه آزاداسلامی، نجف آباد، ایران

تاريخ الإرسال : 13 الثلاثاء , صفر, 1445 تاريخ التأكيد : 23 الأحد , ربيع الأول, 1445 تاريخ الإصدار : 28 الجمعة , ربيع الأول, 1445

الکلمات المفتاحية: توزیع فضایی, خدمات عمومی شهری, آزمون علامت, شهرستان گتوند,

ملخص المقالة :

توزیع نامناسب خدمات‌عمومی در شهرها باعث شکل‌گیري معضلات اجتماعی و زمینه‌ساز نابرابري‌ها و بی‌عدالتی در آن‌ها شده ‌است. ازسوی دیگرتاثیر جبران‌ناپذیری برساختار، ماهیت و جدایی‌گزینی طبقاتی محلات شهری و در نهایت مدیریت شهرها را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. با توجه به اهمیت موضوع در این پژوهش به ارزشیابی توزیع فضایی خدمات عمومی در سه مولفه و بیست ویک گویه در چهار شهر شهرستان گتوند پرداخته شده است. روش پژوهش از لحاظ هدف کاربردي و بر اساس روش به صورت پیمایشی است. جامعه آماري پژوهش، ساکنان شهرهای مورد مطالعه بوده است. به‌ منظور بررسی‌ نرمال‌بودن توزیع ‌داده‌ها از آزمون کلموگروف-‌اسمینروف و جهت‌بررسی وضعیت متغیرهای پژوهش از آزمون علامت و با استفاده از نرم¬افزار Spss استفاده شده است. در بخش تحلیل یافته‌ها، باتوجه به نتایج آزمون کلموگروف-‌اسمینروف مشاهده می‌شود که مقدار سطح معناداری آزمون در تمامی موارد کمتر از 05/0 شده است. پس فرض نرمال‌بودن داده‌ها رد شده است. همچنین نتایج حاصل از آزمون علامت در ارزیابی متغیرهای پژوهش در شهرهای مورد مطالعه نشان می‌دهد؛ شهرصالح‌شهر با امتیاز 02/3، شهر ترکالکی باامتیاز 69/2، شهر جنت مکان باامتیاز 61/2 و شهر سماله باامتیاز 53/2 قرار گرفته‌اند. بنابراین باتوجه به اینکه عدد 3 به عنوان میانه نظري پاسخ متغیرها انتخاب شده، میزان رضایت‌مندي شهروندان از خدمات عمومی به غیراز شهر صالح‌شهر در سه شهر دیگر از وضعیت مناسبی برخوردار نمی باشد.

المصادر:

1.بزی، خدارحم، و عبدالهی پورحقیقی، ابوالفضل (1392). تحليل پراكنش مكاني خدمات شهري بر مبناي خواست مردم(مطالعه مورد: شهراستهبان). فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 24(49)، 201-214.
2.بسطامی‌نیا، امیر، صفایی‌پور، مسعود، ملکی، سعید، تازش، یوسف، و امیدی‌پور، کورش (1396). سیر تحولات سلسله مراتب شهری در استان خوزستان طی دهه‌های(85-1335). فصل‌نامه آمایش محیط، 10(36)، 47-68.
3.شهابیان، پویان، سعیدپور، سمیرا، و پیرایه‌گر، میلاد (1393). سنجش رضایت‌مندی سکونتی ساکنان(بافت جدید) و ساکنان محله خواهرامام (بافت قدیم) در رشت. فصل‌نامه آمایش محیط، 7(24)، 41-62.
4.عبداللهی، علی‌اصغر، و قاسمی، مسلم (1397). تحلیل توزیع فضایی خدمات عمومی شهری با استفاده از تکنیک‌های تصمیم‌گیری Vikor و Waspas (مطالعه‌موردی: کرمان). فصل‌نامه پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، 6(4)، 715-695.
5.قربانیان، جبرِیل (1390). بررسی تپه ها و ساختار زمین‌شناسی شهر اهواز، اولین همایش زمین‌شناسی و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، شیراز.
6.معروف‌نژاد، عباس، و رستمی، اردشیر (1397). ارزیابی هفت شاخص خدمات شهری در چهارشهر شهرستان گتوند با استفاده از مدل اسکالوگرام. فصل‌نامه جغرافیا و روابط انسانی، 1(2)، 940-956.
7.ملکی، سعید، و رضایی‌اسحق‌وندی، ساره (1401). تحلیل شاخص‌های عدالت‌اجتماعی ودسترسی به‌خدمات شهری (مطالعه‌موردی: منطقه یک، شهرکرمانشاه). فصل‌نامه جغرافیا و توسعه‌فضای شهری، 9(4)، 75-91.
8.مومنی، مهدی، و حاتمی، مجتبی (1389). تحلیل جغرافیایی از نابرابری وعدم تعادل فضایی توسعه در استان یزد. فصل‌نامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 2(4)، 15-25.
9.مهرافزون، محمد (1396). تبیین نقش توزیع خدمات شهري در توسعه اقتصاد شهري(مطالعه‌موردی: شهربروجرد). فصل‌نامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم انداز زاگرس. 9(33)، 189-212.
10.میرزائی، عصمت، نصیرلو، عباس، و کیامیری، فاطمه (1400). تحلیل مکانی- زمانی شاخص‌های دسترسی به خدمات شهری در طول توسعه بلند مدت شهر قزوین. فصل‌نامه مطالعات جامع در مدیریت شهری. 2(8)، 1-17.
11.Akther, M., Islam, I., & Uddin Hassan, M. (2009). Evaluation of municipal services in selected wards of Dhaka city corporation: Citizen,s perspective Bangladesh. Theoretical and Empirical Researches in Urban Management, 4(1S), 133-145
. 12.Griffiths,S. (2000). Historical space and the practice of spatial history:The spatiofunctional transformation of Sheffield. 1770-1850. University College London, UK. 13.
Ipsos, R. (2009). The city of Calgary Citizen Satisfaction Survey. Canada,p37. - 14.Montalvo, J. N. (2009). Spatial Equity in the Urban Environment: Assessing Neighborhood Accessibility to Public Amenities, Masters theses. University of Alberta. Edmonton

نص كامل:



 

نشريه­ علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره1، شماره1، پاییز1402، صفحات31-44

واحد ماهشهر

 

تاريخ دريافت: 07/06/1402

تاريخ پذيرش نهايي: 19/07/1402

 

 

ارزشیابی توزیع فضایی خدمات عمومی شهری 

(مطالعه موردی شهرستان گتوند)

 

اردشیر رستمی

دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد‌نجف‌آباد، دانشگاه آزاداسلامی، نجف‌آباد، ایران

 

چکیده

توزیع نامناسب خدمات‌عمومی در شهرها باعث شکل‌گیري معضلات اجتماعی و زمینه‌ساز نابرابري‌ها و بی‌عدالتی در آن‌ها شده ‌است. ازسوی دیگرتاثیر جبران‌ناپذیری برساختار، ماهیت و جدایی‌گزینی طبقاتی محلات شهری و در نهایت مدیریت شهرها را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. با توجه به اهمیت موضوع در این پژوهش به ارزشیابی توزیع فضایی خدمات عمومی در سه مولفه و بیست ویک گویه در چهار شهر شهرستان گتوند پرداخته شده است. روش پژوهش از لحاظ هدف کاربردي و بر اساس روش به صورت پیمایشی است. جامعه آماري پژوهش، ساکنان شهرهای مورد مطالعه بوده است. به‌ منظور بررسی‌ نرمال‌بودن توزیع ‌داده‌ها از آزمون کلموگروف-‌اسمینروف و جهت‌بررسی وضعیت متغیرهای پژوهش از آزمون علامت و با استفاده از نرم­افزار Spss استفاده شده است. در بخش تحلیل یافته‌ها، باتوجه به نتایج آزمون کلموگروف-‌اسمینروف مشاهده می‌شود که مقدار سطح معناداری آزمون در تمامی موارد کمتر از 05/0 شده است. پس فرض نرمال‌بودن داده‌ها رد شده است. همچنین نتایج حاصل از آزمون علامت در ارزیابی متغیرهای پژوهش در شهرهای مورد مطالعه نشان می‌دهد؛ شهرصالح‌شهر با امتیاز 02/3، شهر ترکالکی باامتیاز 69/2، شهر جنت مکان باامتیاز 61/2 و شهر سماله باامتیاز 53/2 قرار گرفته‌اند. بنابراین باتوجه به اینکه عدد 3 به عنوان میانه نظري پاسخ متغیرها انتخاب شده، میزان رضایت‌مندي شهروندان از خدمات عمومی به غیراز شهر صالح‌شهر در سه شهر دیگر از وضعیت مناسبی برخوردار نمی باشد.

کلمات کلیدی: توزیع فضایی، خدمات عمومی شهری، آزمون علامت، شهرستان گتوند

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه 

در عصر کنونی توسعه و توزیع خدمات شهري بیانگر توسعه اقتصاد شهري در شهرها می باشد به طوري که این پدیده خدماتی رفاهی را باید یکی از عوامل مهم و ضروري در توسعه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی هر شهري دانست (مهرافزون،1396: 190). بدون تردید امروزه نحوه تخصیص و توزیع امکانات و خدمات شهري در سطح شهر، علاوه بر آن‌که میزان توسعه یافتگی نواحی شهري را مشخص می‌کند، یکی از مهمترین عوامل تعیین‌کننده میزان توسعه یافتگی شهرهاست، به گونه‌اي که هر چه میزان امکانات و خدمات شهري در نواحی و مناطق شهري بیشتر باشد آن مناطق در درجه بالاتري از توسعه نسبت به سایر مناطق شهري قرار دارند. اما صرف وجود نواحی توسعه‌یافته، دال بر ارتقاء درجه توسعه‌یافتگی کل شهر نیست چرا که یک شهر زمانی در سطح بالایی از توسعه قرار می‌گیرد که کل مناطق شهري آن در همه ابعاد از سطح بالایی برخوردار باشند. به منظور حل مسائل ناشی از عدم تعادل‌هاي منطقه‌اي، گام نخست شناخت و سطح‌بندي نواحی شهري از نظربرخورداري در زمینه‌هاي اجتماعی، اقتصادي و کالبدي می‌باشد. یکی از مهمترین موضوعات در مطالعات شهري، دسترسی عادلانه به تسهیلات و امکانات است که خود تحت تأثیر توزیع و پراکنش مراکز خدمات و انواع تسهیلات شهري براساس طرح‌هاي کاربري اراضی است(میرزائی وهمکاران،1400: 2). امروزه با گسترش شهرنشيني مقوله خدمات شهري و كيفيت آن مورد توجه متخصصان، برنامه ريزان و شهروندان قرار گرفته و بدين لحاظ اساساً طرح مباحث خدمات شهري با توسعه شهرنشيني همراه بوده است. گذشته از نوع و ماهيت خدمات شهري كه خود متأثر از ساختارهاي اقتصادي، سياسي، اداری و حتي اقليمي داراي اشكال مختلف و متفاوتي است، خدمات شهري همواره به عنوان يكي از شاخص‌هاي بارز مدنيت از ديرباز مطرح بوده است(بزی وعبداللهی پور حقیقی ، 1392: 202). در همین راستا می‌توان گفت؛ توجه به خدمات شهری و دسترسی آسان به خدمات شهری يكی از راه کارهای اساسی برای عدالت اجتماعی در شهرها می‌باشد كه برای رسیدن به تحق و برقراری عدالت اجتماعی در شهر بايد اين امكانات و خدمات به‌گونه‌ای صورت گیرد كه به نفع تمامی اقشار و گروه‌های اجتماعی جامعه گردد. در اين‌راستا كاربری‌ها و خدمات شهری از جمله عوامل مؤثر ومفیدند كه به پاسخگويی نیازهای جمعیتی، افزايش منفعت عمومی و توجه به استحقاق و شايستگی افراد می‌توانند با برقراری عادلانه تر، ابعاد عدالت فضايی، اجتماعی، اقتصادی را برقرار نمايند(ملکی ورضایی‌اسحق‌وندی،1401: 77). زیستن در محیط مسکونی مطلوب آرزوی بسیاری از افرادی است که بنا به دلائل متفاوت اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و کالبدی قادر به انتخاب مکان مناسب نیستند( شهابیان و همکاران، 1393:42).در چند دهه اخیر سکونتگاه های شهری با سرعت زیادی گسترش یافته‌اند و به شهرهای بزرگ تبدیل شده اند این وضعیت در کشورهای در حال توسعه حادتر است به طوری که یکی از بارزترین ویژگی های شهرنشینی در این کشورها توزیع فضایی نامناسب شهر -هاست(بسطامی‌نیا وهمکاران ،1396:48). باتوجه به رشد ستابان شهرنشینی در کشور ما، نابرابری در برخورداری از خدمات و تضاد میان محله‌ها، چالشی عمده در شهرها محسوب می‌شود. بنابراین ضروری است مهم‌ترین مسئولیت برنامه‌ریزان و متصدیان‌شهری، تلاش برای دستیابی به فرصت‌های برابر در دسترسی گروه‌های مختلف جامعه‌ی شهری به خدمات و از بین بردن تضاد در تامین فرصت‌ها باشد(عبداللهی ومسلمی،1397: 697).

اهمیت و ضرورت توزیع خدمات‌ عمومی شهري به عنوان عامل درآمد زایی، اشتغال‌زایی، خدماتی و رفاهی از شاخص‌ -هاي کاربردي براي توسعه اقتصاد شهري در شهرها و یکی از خواسته‌ها و ریشه‌هاي عمیق و استوار در فرهنگ غنی و بارور شهروندان ایران اسلامی است و نقش آن در شهرها سبب توسعه اقتصادي، بهبودي شهرها، زیباسازي‌ شهرها، اشتغال‌زایی، عمران وبهسازي، سرمایه‌گذاري، توسعه ‌صنعت‌ گردشگري و...می‌شود که هرکدام از این عناوین مطرح شده در شهرها موجب توسعه اقتصادي و اجتماعی خواهد شد.

 بنابراین با توجه به اهمیت موضوع در این پژوهش به ارزشیابی توزیع فضایی خدمات عمومی شهری در چهار مولفه و بیست وهشت گویه در چهار شهر شهرستان گتوند پرداخته شده است. دراین‌ارتباط می‌توان به سوال اصلی تحقیق اشاره کرد:

·       ارزشیابی مولفه‌های خدمات عمومی شهری در محدوده مورد مطالعه چگونه است؟

·       توزیع فضایی شهرهای محدوده مورد مطالعه ازنظر مولفه‌های خدمات عمومی شهری چگونه است؟

 

پیشینه تحقیق 

ملکی و رضایی‌اسحق‌وندی (1401) در مقاله‌ای باعنوان تحلیل شاخص‌های عدالت‌اجتماعی ودسترسی به خدمات شهری در منطقه یک شهر کرمانشاه پرداخته است. نتايج كلی نشان می‌دهد شاخص‌های عدالت اجتماعی در توزيع مناسب خدمات شهری تاییر مثبت و معناداری داری دارد.

میرزائی وهمکاران (1400) در مقاله‌ای باعنوان تحلیل مکانی- زمانی شاخص‌های دسترسی به خدمات شهری در طول توسعه بلندمدت شهر قزوین پرداخته است. نتایج پژوهش نشان داد هر چه فاصله از هسته مرکزي شهر قزوین بیشتر می‌شود، دسترسی به خدمات شهر کمتر است. در واقع، نواحی مرکزي شهر تسهیلات بیشتري دارند و با فاصله گرفتن از مرکز شهر از میزان آن‌ها کاسته می‌شود و به گاهاٌ به صفر می‌رسد. 

بزی وعبداللهی‌پورحقیقی (1392) در مقاله‌ای باعنوان تحليل پراكنش مكاني خدمات شهري بر مبناي خواست مردم شهراستهبان پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد درتوزيع خدمات شهري(درايجاد و توسعه خدمات) مردم مشاركت اندكي‌داشته‌اند وهمچنين شهرداري و ساير سازمان‌هاي مرتبط با خدمات شهري نيز هيچ‌گونه نظرسنجي ازمردم در زمينه كمبودخدمات شهری در شهر استهبان انجام نداده‌اند و خدمات شهري نياز مردم شهر را درحدكمي برآورده ساخته است.

عبداللهی ومسلمی(1397) در مقاله‌ای باعنوان تحلیل‌توزیع فضایی‌خدمات‌عمومی شهری با استفاده از تکنیک‌های تصمیم‌گیری ویکور و واسپاس در شهر کرمان پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد توزیع فضایی خدمات درمناطق چهارگانه شهر کرمان نامتعادل و اختلاف میان مناطق در برخورداری از خدمات‌شهری مشهود است. براساس نتایج هردو مدل، مناطق1و2 بهترین وضعیت و مناطق3و4 وضعیت ضعیفی را از نظر داشتن خدمات شهری دارند.

لوپز¹(2009)، در پژوهشی با عنوان میزان رضایت شهروندان از مدیریت شهری درشهر کلگری کاناداپرداخته است. نتایج این پژوهش نشان داد؛ 68 درصد از ساکنین از نحوه ارائه خدمات شهری ابراز رضایت داشته‌اند. و 7 درصد هم ناراضی بوده و بقیه رضایت‌مندی در حد متوسطی داشته‌اند.

اختر و همکاران²(2009)، در تحقیقی باعنوان ارزیابی عملکرد یکی از شرکت‌های خدماتی وابسته به شهرداری داکا درکشور بنگلادش ‌ازدیدگاه شهروندان پرداخته اند. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد دو متغیر سواد و سن بر قضاوت شهروندان روی عملکرد این شرکت تاثیری نداشته است، اما میزان درآمد شهروندان تاثیر مثبتی را روی ارزیابی آن‌ها از عملکرد خدمات شهری بویژه در رابطه با جمع آوری زباله‌های شهری داشته است. بنابراین گروه‌های با درآمد بالاتر ارزیابی مثبتی نسبت به گروه های کم درآمد داشته‌اند.

 

مبانی نظری 

خدمات ونظام شهری³

عدم تعادل و تمرکز شدید از جمله ویژگی های کشورهای جهان سوم است که این ویژگی معلول نتایج سیاست های رشد قطبی به شمار می رود. جمعیت شهرها ( اندازه شهرها)، به طور گسترده بین سکونتگاه های گوناگون با اندازه ها و الگوهای متفاوتی در مناطق مختلف توزیع شده اند. این الگوهای کاملاً متفاوت، بیشتر روشنگر مناطقی است که رشد شهرها در آن به طور بی‌برنامه وبا سیاست‌های نابرابر اتفاق می‌افتد. طی این روند معمولاً بزرگترین شهرها، سریع‌ترین نرخ‌های رشد را پیدا می‌کنند که این امر موجب بروز وظهورتسلط جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی وسیاسی یک یا چند شهر برشهرهای دیگر درداخل نظام شهری یک کشور یا منطقه می گردد( مومنی ، 15:1389). امروزه زندگی درشهرها با توجه به ساختار فضائی-کالبدی آن‌ها، پیچیدگی مناسبت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی، تعمیق و گسترش تقسیم کار اجتماعی و اقتصادی، نیازهای فزاینده فرهنگی، فراغتی و اجتماعی شهروندان بیش از هر دوره دیگری وابسته به خدمات شده است. تقسیمات سه گانه عرصه‌های فعالیت اقتصادی که شامل فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی وخدماتی بوده، درچند دهه اخیر به طور گسترده‌ای تحت تأثیر گسترش وپیچیدگی فعالیت‌های خدماتی دگرگون شده وگروه‌های نوین خدماتی نظیر خدمات اطلاع رسانی، خدمات فراغتی، خدمات رایانه‌ای و غیره پدیدارشده است لذا با توجه به نقش روز افزون فعالیت‌های خدماتی در نظام شهرنشینی، ضرورت‌های جدیدی در روند برنامه‌ریزی‌شهری پدید آمده است و مساله‌ چگونگی پراکنش‌مراکزخدماتی ونحوه دسترسی به خدمات اینگونه مراکز ازاهمیت فرآیندها برخورداراست (معروف‌نژاد و رستمی ،1397: 943). بررسی‌های تجربی روشن می‌کند که وجه ممیزه و مشخصه شهرنشینی جهان سومی فعلی ناموزون و بی‌عدالتی است. پیامد این امرگسترده شدن تفاوت‌های اجتماعی– اقتصادی دربین شهروندان وشکل‌گیری سکونتگاه‌های غیر رسمی و ناهنجاری‌های اجتماعی است. به همین منظور امروزه در مطالعات و برنامه‌ریزی‌ها و توزیع خدمات‌عمومی به عدالت اجتماعی و رفاه شهروندان توجه فراوانی شده است. الگوی توزیع و دسترسی نامناسب خدمات عمومی از جمله عواملی است که موجب محروم ماندن برخی شهروندان از امکانات و زیر ساخت‌های شهری و پیامدهای منفی آن‌ها می‌باشد. این الگوی توزیع نامناسب، جدا گزینی‌های اکولوژیک و شکاف روزافزون و دو قطبی شدن مناطق و گروه‌های اجتماعی را در شهرها سبب شده است و دستیابی به مقدمات توسعه پایدار شهری را امکان ناپذیر می‌سازد(Griffiths، 2000). 

 

خدمات عمومی و فضاهای شهری⁴

نگاه ما به فضاهاي شهري می‌تواند بر اساس الگوهاي متفاوت مردم در خلق مکان‌ها و محله‌هاي متنوع باشد. به عنوان گزینه‌اي دیگر می‌توانیم فضاهاي شهري را از دیدگاه افرادي ببینیم که براساس ظرفیت ذهنی‌شان درك متفاوتی از شهرها دارند. بدین طریق می‌توانیم به تعداد همان افراد، به درك‌هاي متفاوتی از فضاي شهري برسیم. مساله مهم در مورد فضاهاي عمومی جاذب براي مردم، ایجاد حس مطلوب بودن یا راحتی در آنها است. واقعیت گریز ناپذیر آن است که مردم در فعالیت‌هاي معماران، برنامه‌ریزان و غیره از روي کیفیت و به ویژه کمیت کالبدي آن چه در اطراف خود می‌بینند یا تجربه میکنند، قضاوت‌خواهند کرد روابط اجتماعی و معاشرت عمومی مردم در قرارگاه هاي رفتاري عمومی صورت می‌گیرد. آنان جذب قرارگاهی می‌شوند که توانایی و میل به سازگاري با الگوهاي ثابت رفتاري که در آنجا روي می‌دهند را داشته باشند طی بیست سال اخیر تحقیقات زیادي در کشورهاي مختلف دنیا، به خصوص در آمریکا به منظور تدوین شاخص‌هاي ارزیابی کیفیت محیط انجام شده است. در آمریکا تحقیقات گسترده‌اي از سال 1983 تاکنون به منظور دستیابی به شاخص‌هایی براي ارتقاء کیفیت محیط سکونتی از طریق سیاستگذاري‌هاي دولتی صورت گرفته است.

در کشورهایی همچون کانادا، فرانسه، هلند، نروژ و انگلستان به منظور ارزیابی و ارتقاء کیفیت محیط در مقیاس‌هاي ملی و محلی، شاخص‌ها و چشم اندازهایی در سیاست‌گذاري‌ها و اهداف ملی در نظر گرفته شده است Montalvo, 2009:11)). شهرسازان وبرنامه‌ریزان عموماً مؤلفه‌هاي مختلفی را از جنبه هاي گوناگون در مورد کیفیت محیط شهري عنوان می‌کنند. برنامه‌ریزان و طراحان داراي نقطه نظرهاي خاص خود در مورد شهرها بوده و مجموعه‌اي مشخص از ارزش‌ها را درباره کیفیت شهر قائل هستند که می‌توان به این موارد اشاره نمود: مشارکت و کنترل محله اي، خودکفایی، ثبات اجتماعی و فضاهایی که روابط اجتماعی غیررسمی را تسهیل‌می‌کند. گرچه ممکن است ارزش‌هاي اصلی باشند، ولی اغلب عوامل دیگري چون برابري و عدالت، سلامتی، پاکیزگی، تعادل، نظم، پرهیز از اتلاف و برقراري رابطه نزدیک با طبیعت نیز مورد تأکید قرار گرفته است. پیشنهادهایی نیز ممکن است جنبه‌هاي دیگري نظیر تنوع و آزادي، لذت به وجود آوردن، تکامل شخص یا گروه و یا حتی گاه آسایش، کارایی عملکرد یا دسترسی خوب را در برگیرد. ساوت ورث ⁵دوازده معیار کلی را به عنوان عامل اصلی مؤثر در کیفیت محیط شهري مطرح کرده است که عبارتند از: دسترسی، راحتی وآسایش، سرزندگی وحیات، شعف و شادي، شکل، حفاظت از محیط، تنوع و تجانس، معنی، خوانایی ساخت، باز بودن فضاها، مرمت و نگهداري و سلامتی و ایمنی حفاظت بیولوژیکی، تنوع، تحرك، انتخاب محل سکونت، اجتناب از تبعیض اجتماعی و امکان گسسته شدن از پیوندهاي اجتماعی نیز بخشی از عوامل برشمرده هستند (قربانیان،1390: 6).

 

مواد و روش تحقیق

روش پژوهش کمی است و در انجام آن از روش پیمایشی استفاده شده و جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه انجام گرفته است. جامعه‌آماری پژوهش، ساکنان چهار شهر شهرستان گتوند است که با استفاده از رابطه ‌‌کوکران، حجم‌نمونه، 379 نفر بدست آمده است. نمونه‌برداری از جامعه‌ی آماری، به صورت تصادفی ساده انجام شد. در این تحقیق سه‌شاخص و بیست‌ ویک گویه/زیرشاخص انتخاب گردید(جدول1). درهرشاخص‌چند معرف در نظر گرفته شد و پرسشنامه براساس آن تنظیم گردید. سوال‌ها براساس طیف لیکرت طراحی شدند و پاسخ‌ها به 5 دسته‌ی خیلی‌زیاد، زیاد، متوسط، کم و خیلی‌کم تقسیم شدند. برای برآورد روایی ابزار پژوهش، از اعتبار صوری ‌استفاده شد. در این روش، گویه‌های هرمفهوم، در اختیار صاحب‌ -نظران و متخصصان قرار گرفت. اجماع و توافق نظر آن‌ها برسر طیفی منسجم از گویه‌ها برای سنجش هرمفهوم، به اعتبار صوری ابزار پژوهش منجر شد. برای برآورد پایایی پژوهش، از تکنیک آلفای کرونباخ استفاده شد. که مقادیر آن برای هر قلمرو به صورت جداگانه در جدول1، نشان داده شده است. آلفای محاسبه شده برای هر متغیر، عددی مطلوب(75/0) است. 

 

جدول1- شاخص و گویه‌های انتخابی پژوهش

شاخص	گویه/زیرشاخص
عمران و خدمات	1.وضعیت وایجادخیابان، کوچه و میادین. 2.نام‌گذاری معابر ونصب لوحه نام آن‌ها. 3.وضعیت جمع ‌آوری ودفع آب‌های سطحی. 4. وضعیت زیباسازی و بهبود محیط کالبدی. 5.احداث، توسعه ونگهداري فضاي‌سبز عمومی و پارك‌ها. 6. وضعیت ‌و گسترش حمل‌ونقل‌عمومی. 7. وضعیت و احداث پارکینگ ‌های‌ عمومی. 8.وضعیت و تجهیز روشنایی معابر. 9.وضعیت و احداث سرویس‌های بهداشتی درسطح شهر. 10. وضعیت و احداث میادین/ بازراچه میوه وتره بار. 11. وضعیت پاکیزگی و بهداشت‌محیط( جمع‌آوري زباله و تنظیف معابر).
نظارت	12.وضعیت نظارت‌برساخت وسازها. 13.وضعیت‌‌نظارت برسدمعبر ومشاغل مزاحم. 14.وضعیت نظارت ‌برتکدی‌گری. 15.وضعیت نظارت برصدورپروانه کسب اصناف. 16.وضعیت نظارت بر اخذ عوارض شهرداری.
اجتماعی- فرهنگی	17.وضعیت‌ونظارت‌برفضاهای‌ورزشی‌همگانی.18.برگزاری‌مراسم‌مذهبی‌وجشن‌های‌عمومی. 19.رسیدگی به ‌شکایات مردمی درشهرداری. 20.مشارکت مردم در امورشهر. 21.تکریم ارباب رجوع.

مآخذ: نگارنده، 1400

 

 

جدول2- میزان پایایی سازه های تحقیق

کدگویه	میزان آلفا	کدگویه	میزان آلفا	کدگویه	میزان آلفا	کدگویه	میزان آلفا	کدگویه	میزان آلفا
1	75/0	2	77/0	3	73/0	4	78/0	5	76/0
6	72/0	7	74/0	8	76/0	9	73/0	10	73/0
11	79/0	12	77/0	13	74/0	14	75/0	15	75/0
16	74/0	17	75/0	18	79/0	19	73/0	20	73/0
21	76/0

مآخذ: نگارنده، 1400

 

معرفی محدوده مورد مطالعه

شهر گتوند از شهرهای استان خوزستان است. این شهر مرکز شهرستان گتوند است و در سال ۱۳۹۵، تعداد 24216 نفر جمعیت داشته ‌است. گتوند پیش از این در بخش گتوند شهرستان شوشتر قرار داشت که با ارتقاء بخش گتوند به شهرستان، تقسیمات کشوری آن نیز تغییر کرد. شهرستان گتوند در شمال شهرستان شوشتر قرار دارد و دارای دو ناحیه دیمچه و عقیلی است. شهرستان گتوند دارای 5 شهر به نام های ،گتوند، جنت مکان، سماله، ترکالکی، صالح شهر می باشد(شکل1). نتیجه حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 کشور نشان می دهد به ترتیب شهرهای جنت مکان با جمعیت 5360 نفر، شهرترکالکی با 5688 نفر، صالح شهر با15000 نفر و شهرسماله با 1784 نفر اعلام شده است.

 

 

 

شکل1- موقعیت محدوده مورد مطالعه در کشور، استان و شهرستان گتوند

مآخذ: نگارنده، 1400

یافته‌های تحقیق

یافته‌های توصیفی

بر اساس یافته‌های توصیفی مستخرج از پرسشنامه؛ 296 نفر پاسخ‌دهندگان مردان و83 نفر زنان می‌باشند. از نظر مدت زمان سکونت هر یک از پاسخ‌دهندگان در محله، 301 نفر بیشتر از 20سال و 78 نفر کمتر از 20 سال سکونت داشتند(جدول3).

 

جدول3- فراوانی جنسیت و مدت زمان سکونت در محدوده مورد مطالعه پژوهش

تعداد مردان	تعدادزنان	مدت زمان سکونت(بیشتر از20سال)	مدت زمان سکونت(کمتر از20سال)
296	83	301	78

مآخذ: نگارنده، 1400

 

یافته‌های استنباطی

برای ارزیابی توزیع‌فضایی خدمات‌عمومی بااستفاده ازپرسشنامه تنظیم شده در چهار شهر صالح‌شهر، ترکالکی ، سماله و جنت مکان‌با انتخاب بیست‌زیرشاخص در قالب سه شاخص اصلی(عمران-خدمات، نظارت و اجتماعی- فرهنگی) از منظر ساکنان این شهرها انجام گردید. در هر یک از شهرها از روش آماري میانگین پاسخ ها استفاده شده است. بنابراین با توجه به اینکه در جریان گردآوري داده ها از طیف5 درجه اي لیکرت استفاده شده و رتبه هاي1 تا5 به پاسخ ها اختصاص داده شده است، امتیاز 1نشان دهنده میزان بسیار کم رضایتمندي و امتیاز 5 نشان دهنده بیشترین میزان رضایتمندي  بوده است. بنابراین می توان عدد 3 را به عنوان میانه نظري پاسخ ها انتخاب کرد و میانگین امتیاز میزان رضایتمندي شهروندان در این4 شهر را با عدد3 مقایسه نمود. در ابتدا به منظور بررسی نرمال بودن توزیع داده­ها و مؤلفه‌ها از آزمون کلموگروف‌-اسمیرنوف استفاده شد. فرض صفر به این صورت انتخاب شده است که داده­ها نرمال باشند. سطح آزمون نیز 5 درصد در نظر گرفته شد. نتایج تحلیل این آزمون در جدول4، نشان داده شده‌است. براساس نتایج به دست آمده از پژوهش، در کل میزان رضایت شهروندان داراي امتیاز83/2 است که پایین تر از حد میانگین است(جدول5).

 

جدول4- نتایج آزمون کلموگروف – اسمیرنوف برای شاخص‌های پژوهش

شاخص	Zآماره کلموگروف اسمیرنوف	سطح معناداری
عمران و خدمات	273/0	0000/0
نظارت	219/0	0000/0
اجتماعی-فرهنگی	247/0	0000/0

مآخذ: نگارنده، 1400

با توجه به نتایج بدست آمده از جدول4، مشاهده می‌شود که مقدار سطح معناداری آزمون در تمامی موارد کمتر از 05/0 شده است. پس فرض نرمال‌بودن داده‌ها ردشده است. بنابراین به منظور بررسی امتیاز مولفه‌ها وگویه‌های پژوهش و میزان رابطه آن‌ها از آزمون ناپارامتری علامت یا نشانه استفاده شد که نتایج آن در جدول5، قابل مشاهده است. 

 

جدول5- نتایج محاسبه مجموع امتیاز و میانگین مولفه‌ها و گویه‌های پژوهش با استفاده از آزمون علامت

مولفه ها	گویه‌ها	امتیاز	میانگین
عمران  و خدمات	وضعیت وایجادخیابان، کوچه و میادین	1/3	89/2
	نام‌گذاری معابر ونصب لوحه نام آن‌ها	11/3
	وضعیت جمع ‌آوری ودفع آب‌های سطحی	78/2
	وضعیت زیباسازی و بهبود محیط کالبدی	76/2
	احداث، توسعه ونگهداري فضاي‌سبز عمومی و پارك‌ها	09/3
	وضعیت ‌و گسترش حمل‌ونقل‌عمومی	82/2
	وضعیت و احداث پارکینگ ‌های‌ عمومی	85/2
	وضعیت و تجهیز روشنایی معابر	1/3
	وضعیت و احداث سرویس‌های بهداشتی درسطح شهر	73/2
	وضعیت و احداث میادین/ بازراچه میوه وتره بار	71/2
	وضعیت پاکیزگی و بهداشت‌محیط( جمع‌آوري زباله و تنظیف معابر)	78/2
نظارت	وضعیت نظارت‌برساخت وسازها	99/2	83/2
	وضعیت‌‌نظارت برسدمعبر ومشاغل مزاحم	85/2
	وضعیت نظارت ‌برتکدی‌گری	85/2
	وضعیت نظارت برصدورپروانه کسب اصناف	74/2
	وضعیت نظارت بر اخذ عوارض شهرداری	76/2
اجتماعی  و فرهنگی	وضعیت‌ونظارت‌برفضاهای‌ورزشی‌همگانی	63/2	77/2
	برگزاری‌مراسم‌مذهبی‌وجشن‌های‌عمومی	98/2
	رسیدگی به ‌شکایات مردمی درشهرداری	95/2
	مشارکت مردم در امورشهر	66/2
	تکریم ارباب رجوع	64/2

مآخذ: نگارنده، 1400

 

با توجه به تحلیل نتایج پرسشنامه‌های پژوهش بوسیله آزمون ناپارامتری علامت/ نشانه و داده­های بدست آمده در جدول5، مشاهده می‌شود که به غیر از چهار گویه؛ وضعیت وایجادخیابان، کوچه و میادین با امتیاز 1/3، نام‌گذاری معابر ونصب لوحه نام آن‌ها باامتیاز 11/3، احداث، توسعه ونگهداري فضاي‌سبز عمومی و پارك‌ها باامتیاز 09/3، وضعیت وتجهیز روشنایی معابر با امتیاز1/3  که بالاتر از حد متوسط ارزیابی(عدد3) قرار گرفته‌اند بقیه گویه‌ها در شهرهای مورد مطالعه پایین‌تر ازحد متوسط ارزیابی(عدد3) قرار‌ دارند که نشان‌دهنده وضعیت ضعیف در پاسخ به سنجش‌گویه‌های مذکور است. همچنین درارزیابی امتیاز بیست و یک‌ گویه پژوهش‌تنها چهارگویه امتیاز بالاتر از حد متوسط(3) بدست آورده‌اند که در بین این چهار گویه، نام‌گذاری معابر ونصب لوحه نام آن‌ها با امتیاز 11/3 بالاترین میزان ارزیابی میدانی را به خود اختصاص داده‌است.

در ادامه پژوهش برای محاسبه میانگین میزان ارتباط مجموع متغیرها در چهار شهر محدوده مورد مطالعه پژوهش محاسبه گردید که براساس جدول6، شهر صالح‌شهر باامتیاز 02/3 و انحراف معیار 78/0 شده است. از سوی دیگر مقدارآماره آزمون 373/1 و سطح معناداری آزمون کمتر از 05/0 است. بنابراین با توجه به‌اینکه میانگین وضعیت متغیرهای پژوهش در شهر صالح‌شهر از متوسط (3) بیشتر شده است. می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت این متغیرها در آن به نسبت سه شهر دیگر بهتر بوده است.

 

جدول6- نتایج آزمون علامت در میزان ارتباط متغیرهای پژوهش در شهر صالح‌شهر        

میانگین	انحراف معیار	آماره z	P
02/3	78/0	373/1	031/0

مآخذ: نگارنده، 1400

 

نتایج آماری ارزیابی مولفه‌های پژوهش در شهرسماله با توجه به داده­های جدول7، مشاهده می‌شود که میانگین میزان ارتباط مجموع متغیرها در این شهر برابر 53/2 و کمتر از حد متوسط(3) شده‌ است. از سویی دیگر مقدار سطح معناداری آزمون کمتر از 05/0 است. بنابراین آزمون معنادار بوده و می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت متغیرهای پژوهش در شهر سماله ضعیف ارزیابی می‌گردد.

 

جدول7- نتایج آزمون علامت در میزا ن ارتباط متغیرهای پژوهش در شهر سماله

میانگین	انحراف معیار	آماره z	P
53/2	87/0	452/1	025/0

مآخذ: نگارنده، 1400

 

با توجه به داده­های جدول8، مشاهده می‌شود که میانگین میزان ارتباط مجموع متغیرها در شهر ترکالکی برابر 69/2 و کمتر از حدمتوسط (3) با انحراف معیار 64/0 شده است. از سوی دیگر مقدار آماره آزمون 343/1 و سطح معنا داری آزمون کمتر از 05/0 شده است. بنابراین آزمون معنادار بوده و می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت متغیرهای پژوهش در شهر ترکالکی ضعیف ارزیابی می‌گردد.

 

جدول8- نتایج آزمون علامت در میزان ارتباط متغیرهای پژوهش در شهر ترکالکی

میانگین	انحراف معیار	آماره z	P
69/2	64/0	343/1	029/0

مآخذ: نگارنده، 1400

 

با توجه به داده­های جدول9، مشاهده می‌شود که میانگین میزان ارتباط مجموع متغیرها در شهر جنت‌مکان برابر 61/2 وکمتر از حد متوسط (3) با انحراف معیار 62/0 شده است. از سوی دیگر مقدار آماره آزمون 396/1 و سطح معناداری‌آزمون کمتر از 05/0 شده است. بنابراین آزمون معنادار بوده و می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت متغیرهای پژوهش در شهر جنت‌مکان ضعیف ارزیابی می‌گردد.

 

جدول9- نتایج آزمون علامت در میزان ارتباط متغیرهای پژوهش در شهر جنت‌مکان

میانگین	انحراف معیار	آماره z	P
61/2	62/0	396/1	015/0

مآخذ: نگارنده، 1400

 

نتایج کلی‌آزمون علامت نشان می‌دهد وضعیت بررسی 21 گویه در چهار شهر مورد مطالعه به ترتیب: شهر صالح شهر با امتیاز 02/3 ، شهر ترکالکی با امتیاز 69/2، شهر جنت‌مکان با امتیاز 61/2 و شهر سماله با امتیاز 53/2 قرار گرفته‌اند. بنابراین می‌توان اذعان داشت شهر صالح‌شهر با توجه به میانگین وضعیت متغیرهای آن که از متوسط (3) بیشتر شده است به نسبت سه شهر دیگر در محاسبات آماری وضعیت بهتری را نشان می‌دهد.

 

نتیجه‌گیری وپیشنهادها

توجه به جنبه‌های ساختار فضایی شهر از نظر نحوه پراکنش جمعیت و نحوه توزیع خدمات در مناطق شهری، یکی از موارد مهم در ارائه برنامه‌ریزی صحیح و کاربردی در محیط‌های شهری است. همان‌طور که مشخص است پژوهش‌های متعددی در ارتباط با موضوع تحقیق صورت گرفته است که عمدتاً به ارزیابی توزیع فضایی خدمات در سطوح متفاوت محلی، ملی و استانی پرداخته‌اند. آنچه مسلم است و لزوم نوآوری پژوهش حاضر است را از مطالعات گذشته مشخص می‌کندتوجه اساسی به شاخص‌های موثر برای تعادل‌بخشی فضایی در بهره‌مندی ساکنان از خدمات اساسی در راستای عدالت اجتماعی در سطح شهرهای محدوده مورد مطالعه است.

در این پژوهش هدف ارزشیابی توزیع فضایی خدمات عمومی در سه مولفه و بیست ویک گویه در چهار شهر شهرستان گتوند است. نتایج به دست آمده از تحقیق حاکی از آن است که چهار شهر شهرستان گتوند از توزیع خدمات و امکانات موزون برخوردار نیستند. به صورتی که شهر صالح‌شهر با بیشترین سطح جمعیتی در بین 3 شهر دیگر از نظر ارائه خدمات در  وضعیت بهتری قرار گرفته است. این نکته گویای این است که خدمات موجود در شهر صالح شهر اگر چه از نظر تعداد بیشترین تعداد را در انواع خدمات دارد ولی با توجه به جمعیت شهر این مقدار آن کافی نیست. نکته حائز اهمیت این است که شهر صالح شهر با بیشترین میزان جمعیت بعد از شهر گتوند مرکز شهرستان گتوند در بین سه شهر دیگر از لحاظ سطح توزیع و افزایش خدمات عمومی شهری با مقدار بسیار کمی نسبت به حد متوسط آزمون به عمل آمده (عدد3) با امتیاز 02/3 قرار گرفته است. که این موضوع نشان می دهد که توزیع و افزایش خدمات عمومی شهری در این شهر خصوصاً بحث عمران و نظارت و مسایل اجتماعی – فرهنگی بهتر بیشتر مورد توجه قرار گیرد.پیشنهادهای مطرح در این پژوهش به قرار زیراست:

1-با توجه به اینکه شهرستان گتوند ناحیه ای است که از لحاظ کشاورزی و دامپروری می تواند مستعد باشد از این رو تمرکز بر روی فعالیت این بخش با نگاه تقویت و احداث کشت و صنعت‌های موجود... در رونق و ایجاد اشتغال جوانان بومی آن حائز اهمیت است.

2-نزدیک بودن به خط‌آهن‌سراسری جدید الاحداث شوشتر- اندیمشک- اهواز- خرمشهر- تهران و بالعکس می تواند در انتقال تولیدات معدنی شهرستان گتوند به مرکز کشور یا صادرات به سواحل جنوبی خلیج فارس حائز اهمیت باشد.

3-تقویت و توجه به صنایع جانبی کشت و صنعت کارون نیز می تواند در ایجاد اشتغال ساکنان ناحیه بسیار مهم باشد( صنایع الکل سازی- صنایع چوب و کاغذ – تهیه خوراک دام و...).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ

1.بزی، خدارحم، و عبدالهی پورحقیقی، ابوالفضل (1392). تحليل پراكنش مكاني خدمات شهري بر مبناي خواست مردم(مطالعه مورد: شهراستهبان). فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 24(49)، 201-214.

2.بسطامی‌نیا، امیر، صفایی‌پور، مسعود، ملکی، سعید، تازش، یوسف، و امیدی‌پور، کورش (1396). سیر تحولات سلسله مراتب شهری در استان خوزستان طی دهه‌های(85-1335). فصل‌نامه آمایش محیط، 10(36)، 47-68.

3.شهابیان، پویان، سعیدپور، سمیرا، و پیرایه‌گر، میلاد (1393). سنجش رضایت‌مندی سکونتی ساکنان(بافت جدید) و ساکنان محله خواهرامام (بافت قدیم) در رشت. فصل‌نامه آمایش محیط، 7(24)، 41-62.

4.عبداللهی، علی‌اصغر، و قاسمی، مسلم (1397). تحلیل توزیع فضایی خدمات عمومی شهری با استفاده از تکنیک‌های تصمیم‌گیری Vikor و Waspas (مطالعه‌موردی: کرمان). فصل‌نامه پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، 6(4)، 715-695.

5.قربانیان، جبرِیل (1390). بررسی تپه ها و ساختار زمین‌شناسی شهر اهواز، اولین همایش زمین‌شناسی و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، شیراز.

6.معروف‌نژاد، عباس، و رستمی، اردشیر (1397). ارزیابی هفت شاخص خدمات شهری در چهارشهر شهرستان گتوند با استفاده از مدل اسکالوگرام. فصل‌نامه جغرافیا و روابط انسانی، 1(2)، 940-956.

7.ملکی، سعید، و رضایی‌اسحق‌وندی، ساره (1401). تحلیل شاخص‌های عدالت‌اجتماعی ودسترسی به‌خدمات شهری (مطالعه‌موردی: منطقه یک، شهرکرمانشاه). فصل‌نامه جغرافیا و توسعه‌فضای شهری، 9(4)، 75-91.

8.مومنی، مهدی، و حاتمی، مجتبی (1389). تحلیل جغرافیایی از نابرابری وعدم تعادل فضایی توسعه در استان یزد. فصل‌نامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 2(4)، 15-25.

9.مهرافزون، محمد (1396). تبیین نقش توزیع خدمات شهري در توسعه اقتصاد شهري(مطالعه‌موردی: شهربروجرد). فصل‌نامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم انداز زاگرس. 9(33)، 189-212.

10.میرزائی، عصمت، نصیرلو، عباس، و کیامیری، فاطمه (1400). تحلیل مکانی- زمانی شاخص‌های دسترسی به خدمات شهری در طول توسعه بلند مدت شهر قزوین. فصل‌نامه مطالعات جامع در مدیریت شهری. 2(8)، 1-17.

11.Akther, M., Islam, I., & Uddin Hassan, M. (2009). Evaluation of municipal services in selected wards of Dhaka city corporation: Citizen,s perspective Bangladesh. Theoretical and Empirical Researches in Urban Management, 4(1S), 133-145.

12.Griffiths,S. (2000). Historical space and the practice of spatial history:The spatiofunctional transformation of Sheffield. 1770-1850. University College London, UK.

13.Lpsos, R. (2009). The city of Calgary Citizen Satisfaction Survey. Canada,p37. -

14.Montalvo, J. N. (2009). Spatial Equity in the Urban Environment: Assessing Neighborhood Accessibility to Public Amenities, Masters theses. University of Alberta. Edmonton

 

 

 

 

---

[1] -Lpsos

[2] -Akther et al

[3] -Services and Urban System

[4] -Public Services and Urban Spaces

[5] -Southworth