تبیین پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی در اسلامشهر
الموضوعات :
زهرا کرمی جوزانی
1
(دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، واحد تهران مركزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
علی نوری کرمانی
2
(استادیار، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد تهران مرکزی ، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
دکتر آزیتا رجبی
3
(دانشیار، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد تهران مرکزی ، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: پیامدهای اجتماعی, سکونتگاه های غیررسمی, محلات اسکان غیر رسمی ,
ملخص المقالة :
امروزه یکی از چالش‌های عمده ناپایدار کننده شهری، گونه‌ای شهرنشینی با مشکلات حاد موسم به اسکان غیررسمی یا حاشیهنشینی است. یکی از بارزترین نمود‌های رشد سریع شهرنشینی، شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران است که به نمادی از فقر شهری بدل شده است. این پژوهش در جهت بررسی شاخصها و ابعاد پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی در اسلامشهر و ارائه‌ی الگویی جهت کنترل و رفع آنها تحقیق حاضر صورت گرفته است. این پژوهش از لحاظ هدف¬گذاری کاربردی و از لحاظ روش توصیفی- تحلیلی است. جهت جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات از دو روش کتابخانه‌ای - اسنادی و روش میدانی از راه پیمایش استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضرشامل متخصصین و مدیران فعال در حوزه مدیریت شهری در اسلامشهر میباشند. یافته¬ها حاکی از آن بود که بین رشد محلات اسکان غیررسمی بر پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی دارای تأثیر مستقیم، مثبت و معناداری دارد. همچنین چون ضریب همبستگی(ضریب استاندارد) بین دو متغیر برابر با 75/0 شده است، پس میتوان نتیجه گرفت که رشد محلات اسکان غیررسمی بر پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی دارای تأثیر مستقیم، مثبت و معناداری است و شدت این تأثیر(75/0) میباشد. بر اساس نتایج همبستگی کانونی، شاخص مسائل اقتصادی با میزان تأثیرگذاری 35%، بر مجموع متغیر‌های دیگر، در جایگاه نخست قرار گرفته است. در ضمن بر اساس تحلیل¬ها، بیشترین میزان همبستگی در شاخصها، میان مسائل بهداشتی و سلامت و بعد امکانات رفاهی و اوقات فراغت در محلات اسکان غیررسمی اسلامشهر دیده میشود. نکات برجسته: • وضعیت محلات اسکان غیررسمی در اسلامشهر تا نیل به وضعیت مطلوب راه نسبتا زیادی دارد و این جز با تلاش¬های نهادهای حاکمیتی مانند شهرداری و سازمان‌های مربوطه و شهروندان امکان پذیر نخواهد بود.
ارژنگی مستعلی بیگلو، حجت، محمدی، علیرضا. (1399). انتخاب راهکار مناسب ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی با استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره. پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی، 1(1)، 63-78.
استعلاجی، علیرضا، حسین زاده، نعمت. (1395). راهبردهای مدیریت بحران در سکونتگاه های غیر رسمی اسلامشهر با تاکید بر توانمند سازی. فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه¬ای)، 6(25)، 85-101.
بدیعی قراقیه، رقیه، اربابی، آزاده. (1401). توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی با تأکید بر رویکرد سرمایه اجتماعی ( مطالعه موردی: شهر اسلامشهر). فصلنامه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه ای، 3(3)، 1-23.
رضایی, محمد رضا، کمانداری، محسن. (1393). بررسی و تحلیل علل شکل گیری حاشیه نشینی در شهر کرمان نمونه مورد مطالعه: محلات سیدی وامام حسن. برنامه ریزی فضایی، 4(4)، 179-196.
سلطانی اصل، تورج، ادیبی سعدی نژاد، فاطمه, پوراحمد، احمد، سرور، رحیم. (1399). تحلیل ساختاری عوامل موثر بر وضعیت آینده تاب آوری سکونتگاه های غیررسمی نمونه موردی: شهرک میان آباد اسلامشهر. نشریه علمی شهر ایمن، 3(2)، 68-91.
شاهیده، شیرین، کابلی، محمد هادی، دولت آبادی، فریبرز، شالی امینی, وحید. (1402). اولویت‌بندی معیارهای محیطی موثر در کیفیت سکونتگاههای غیررسمی با استفاده از روش دلفی و تکنیک شانون (نمونه موردی: کلانشهر مشهد). مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه های انسانی، 18(1)، 69-80.
کشکولی، محمدرضا، مهدوی حاجیلویی، مسعود، شریعت پناهی، مجید ولی. (1402). ارزیابی نقش سکونتگاه¬های غیررسمی در ساختارفضایی شهری ( مطالعه موردی: شهر همدان). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 18(3)، 209-199.
مویدفر، رزیتا، جمشیدیان، زهرا، فرهمند، شکوفه. (1397). ساماندهی بافت غیررسمی شهر بوشهر با رویکرد استراتژی توسعة شهری. اقتصاد شهری، 3(2)، 97-118.
Ahlqvist, T. (2003). Keys to futures. Societal reflections on developing key technologies and their impacts on human qualifications. Ministry of Trade and Industry. Studies and Reports, 10.
Appleyard, B. S., Frost, A. R., and Allen, C. (2019). Are all transit stations equal and equitable? Calculating sustainability, livability, health, & equity performance of smart growth & transit-oriented-development (TOD). Journal of Transport & Health, Vol 14, 1-15.
Arzhangi, H., & Mohammadi, A. (2020). Selecting an appropriate approach to regularizing informal settlements by using Multi-Criteria Decision Methods (MCMD). Journal of Economic Geography Research, 1(1), 63-78. (In Persian)
Barros, J.; Sobreira, F. City of slums: Self-organisation across scales. UCL Work. Pap. Ser. 2002, 55, 1–10.
Beidi Gharaghyeh, R., & Arbabi, A. (2022). Empowering Informal Settlements by Emphasizing the Social Capital Approach (Case Study: the City of Islamshahr). Journal of Sustainable Urban & Regional Development Studies (JSURDS), 3(3), 1-23. (In Persian)
Boanada-Fuchs, A.; Boanada Fuchs, V. Towards a taxonomic understanding of informality. Int. Dev. Plan. Rev. 2018, 40, 397–421
Carrilho J, Trindade J. Sustainability in Peri-Urban Informal Settlements: A Review. Sustainability. 2022; 14(13):7591.
Dubovyk, O., Sliuzas, R. & Flacke, J. (2011). Spatio-temporal modelling of informal settlement development in Sancaktepe district, Istanbul, Turkey. ISPRS Journal of Photogrammetry and Remote Sensing.vol 66(2, 235-246.
Estelaji, A., & Hossein Zadeh, N. (2017). Strategies for Disaster Management Eslamshahr in informal settlements, with an emphasis on empowerment. Geography (Regional Planning), 6(25), 85-101. (In Persian)
Fahy, F. and Cinneide, M.O. (2006). Communitybase quality of life indicators for urban areas as derived in Galway City, Ireland, vol 7(17), 691-702.
Fernandes, E. Regularization of Informal Settlements in Latin America; Lincoln Institute of Land Policy: Cambridge, MA, USA, 2011; ISBN 1-55844-202-2.
Kamalipour, H.; Dovey, K. Mapping the visibility of informal settlements. Habitat Int. 2019, 85, 63–75. [Google Scholar] [CrossRef]
kashkoli, M., Mahdavi- Hajiloui, M., & Shariat Panahi, M. V. (2023). Evaluation of the Role of Informal Settlements in the Urban Spatial Structure (Case Study: Hamadan City). Journal of Studies of Human Settlements Planning, 18(3), 199-209. (In Persian)
Larice, M, Z. (2005). Great neighborhoods: the Livability and morphology of high density neighborhoods in urban North America, PhD thesis in University of California, Berkeley.
Liang, L., Deng, X., Wang, P., Wang, Z., and Wang, L. (2020). Assessment of the impact of climate change on cities livability in China. Science of The Total Environment, Vol 726, 1-11.
Löffel, S., & Walls, R. (2020). Development of a full-scale testing methodology for benchmarking fire suppression systems for use in informal settlement dwellings. International Journal of Disaster Risk Reduction, vol 45, 1-17.
Mehrotra, R. Kinetic city, Issues for urban design in South Asia. In Reclaiming (the Urbanism of) Mumbai. Explorations in/of Urbanism; Sun Publishers: Amsterdam, The Netherlands, 2009; pp. 142–152. [Google Scholar]
Moayedfar, R., Jamshidian, Z., & Farahmand, S. (2018). Upgrading Slum Textures of Bushehr city (An Application of CDS Approach). Urban Economics, 3(2), 97-118.
Mohammadi, A., Ashouri, K., Robati., & Mohammad, B. (2016). Explaining and Evaluating the Components of Institutional and Social Belief in Spontaneous Urban Settlements Case Study: Naysar Detached Urban Area of Sanandaj, Quarterly Journal of Urban Studies, 6(22), 75-88. (In Persian)
Pacione, M. (2003). Urban environmental quality and human wellbeing - a social geographical perspective, Journal of Landscape and Urban Planning, Vol. 65(2, 19-30.
Park, H., Fan, P., John, R., Ouyang, Z., and Chen, J. (2019). Spatiotemporal changes of informal settlements: Ger districts in Ulaanbaatar, Mongolia. Landscape and Urban Planning, vol 191, 1-13.
Parker, J. S. and Moore, R. H. (2008). Conservation use and quality of life in rural community: an extension of Goldschmidt’s findings, Southern Rural Sociology, Vol. 23,(1), 235-265.
Rezaei, M. R., & Kamandari, M. (2015). Analysis of formation causes of marginalization in Kerman Case Study: Syedi neighborhoods and Imam Hassan. Spatial Planning, 4(4), 179-196. (In Persian)
Samper J, Liao W. Testing the Informal Development Stages Framework Globally: Exploring Self-Build Densification and Growth in Informal Settlements. Urban Science. 2023; 7(2):50.
shahideh, S., Kaboli, M. H., Dolat Abadi, F., & Shali Amini, V. (2023). Identifying and Prioritizing the Environmental Qualities Affecting Informal Settlements Using Fuzzy Delphi Method and Entropy Shannon Technique (Case study of Mashhad Metropolitan City). Journal of Studies of Human Settlements Planning, 18(1), 69-80. (In Persian)
Soltani Asl, T., Adibi Saadinejad, F., Pourahmad, A., Sarwar, R. (2019). Structural analysis of factors affecting the future state of resilience of informal settlements, a case study: Mianabad settlement of Islamshahr. Ayman Shahr Scientific Journal, 3(2), 68-91.(In Persian)
Zhang, L. (2011). The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of chengzhongcun (s). Geoforum, 42(4),473-483.
Explaining the social consequences of the growth of informal settlements in Eslamshahr
Zahra Karmi Jozani1, Ali Noori Kermani*2 And Azita Rajabi3
1. PhD student, Department of Geography and Urban Planning, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2. Assistant Professor, Department of Geography and Urban Planning, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3. Associate Professor, Department of Geography and Urban Planning, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Cite this article: Karmi Jozani, Z., Noorikermani, A., Rajabi, A. (2023). Explaining the social consequences of the growth of informal settlements in Islamshahr. Organization of Space Economy, 1(2), 1-15. |
ARTICLE INFO | ABSTRACT |
Article type: Research Article | Introduction: Today, one of the major destabilizing urban challenges is a type of urbanization with acute problems of informal settlement or marginalization. One of the most obvious manifestations of the rapid growth of urbanization is the formation of informal settlements in many developing countries, including Iran, which has become a symbol of urban poverty. Objectives: This research has been carried out in order to investigate the indicators and dimensions of social consequences caused by the growth of informal settlements in eslamshahr and to provide a model to control and solve them. Methods: This research is practical in terms of targeting and in terms of descriptive-analytical method. In order to collect data and information, two methods of library-documents and field method of survey have been used. The statistical population of the current research includes experts and active managers in the field of urban management in eslamshahr. Results and Discussion: The findings indicated that the growth of informal settlements has a direct, positive and significant effect on the social consequences caused by the growth of informal settlements. Also, since the correlation coefficient (standard coefficient) between the two variables is equal to 0.75, it can be concluded that the growth of informal settlements has a direct, positive and significant effect on the social consequences caused by the growth of informal settlements, and the intensity of this effect 0.75). Conclusion: Based on the focal correlation results, the index of economic issues with a %35 influence on the total of other variables has been ranked first. In addition, based on the analysis, the highest degree of correlation in the indicators can be seen between health issues and welfare facilities and leisure time in the informal settlements of eslamshahr |
History Article: Received: 09 June 2023 Revised: 19 June 2023 Accepted: 12 July 2023 | |
Keywords: social consequences, Informal settlements, neighborhoods informal accommodation, Eslamshahr | |
Highlight: · The situation of informal settlements in Eslamshahr has a relatively long way to reach the desired situation, and this will not be possible except with the efforts of the governing institutions such as the municipality and relevant organizations and citizens. |
* Corresponding Author: Ali Noori Kermani Email: Noorikermaniali@gmail.com |
تبیین پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی در اسلامشهر
زهرا کرمی جوزانی1، علی نوری کرمانی2*، آزیتا رجبی3
1. دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، واحد تهران مركزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2. استادیار گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، واحد تهران مركزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3. دانشیار گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، واحد تهران مركزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
مشخصات مقاله | چکیده |
نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی | بیان مسئله: امروزه یکی از چالش‌های عمده ناپایدار کننده شهری، گونه‌ای شهرنشینی با مشکلات حاد موسم به اسکان غیررسمی یا حاشیهنشینی است. یکی از بارزترین نمود‌های رشد سریع شهرنشینی، شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران است که به نمادی از فقر شهری بدل شده است. هدف: این پژوهش در جهت بررسی شاخصها و ابعاد پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی در اسلامشهر و ارائه‌ی الگویی جهت کنترل و رفع آنها تحقیق حاضر صورت گرفته است. روش: این پژوهش از لحاظ هدفگذاری کاربردی و از لحاظ روش توصیفی- تحلیلی است. جهت جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات از دو روش کتابخانه‌ای - اسنادی و روش میدانی از راه پیمایش استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضرشامل متخصصین و مدیران فعال در حوزه مدیریت شهری در اسلامشهر میباشند. یافتهها و بحث: یافتهها حاکی از آن بود که بین رشد محلات اسکان غیررسمی بر پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی دارای تأثیر مستقیم، مثبت و معناداری دارد. همچنین چون ضریب همبستگی(ضریب استاندارد) بین دو متغیر برابر با 75/0 شده است، پس میتوان نتیجه گرفت که رشد محلات اسکان غیررسمی بر پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی دارای تأثیر مستقیم، مثبت و معناداری است و شدت این تأثیر(75/0) میباشد. نتیجه‌گیری: بر اساس نتایج همبستگی کانونی، شاخص مسائل اقتصادی با میزان تأثیرگذاری 35%، بر مجموع متغیر‌های دیگر، در جایگاه نخست قرار گرفته است. در ضمن بر اساس تحلیلها، بیشترین میزان همبستگی در شاخصها، میان مسائل بهداشتی و سلامت و بعد امکانات رفاهی و اوقات فراغت در محلات اسکان غیررسمی اسلامشهر دیده میشود. |
تاریخ دریافت:
تاریخ بازنگری:
تاریخ پذیرش:
| |
کلیدواژه‌ها: پیامدهای اجتماعی، سکونتگاههای غیررسمی، محلات اسکان غیر رسمی، اسلامشهر | |
نکات برجسته: · وضعیت محلات اسکان غیررسمی در اسلامشهر تا نیل به وضعیت مطلوب راه نسبتا زیادی دارد و این جز با تلاشهای نهادهای حاکمیتی مانند شهرداری و سازمان‌های مربوطه و شهروندان امکان پذیر نخواهد بود. |
ارجاع به این مقاله: کرمی جوزانی، زهرا، نوری کرمانی، علی و رجبی، آزیتا (1402). تبیین پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی در اسلامشهر، ساماندهی اقتصاد فضا، 1(2)، 105-88. |
* نویسنده مسئول: علی نوری کرمانی پست الکترونیک: Noorikermaniali@gmail.com |
بیان مسئله
امروزه نزدیک یک سوم جمعیت جهان در مناطق حاشیهای و سکونتگاههای غیررسمی زندگی میکنند (Dubovyk & et al., 2017: 235). سکونتگاههای غيررسمي پديدهاي گذرا ميباشد و داراي ابعاد محدودي نيست و نشاندهنده ناكارآمدي برنامهريزيها و سياستگذاريهاي متداول شهري است كه اقدامات و رهيافتهاي نويني را ميطلبد. از سوي ديگر، این سکونتگاهها براي درصد بالايي از جمعيت شهري كشورهاي درحال توسعه سرپناه ايجاد ميكند (Parker & Moore, 2008: 317). بهطوری که همزمان با افزايش جمعيت و رشد شهرنشيني سریع در کشورهای در حال توسعه، نظام زیستی این سکونتگاهها با چالشها و مشكلات بسياري بهويژه در زمينه مسائل اقتصادی، اجتماعي، فرهنگي، کالبدی و زيستمحيطي مواجه شدند (Appleyard et al., 2019: 2). همچنین تحولات نشأت گرفته از ظهور جوامع مدرن که با رشد سریع شهرنشینی همراه بوده است، به ظهور الگویی از شهری شدن در قالب پیدایش حاشیه‌ها منجر شده است (رضایی و کمانداری، 1393: 180). حاشیه نشینان را در معنای عام شامل تمام کسانی می‌دانند که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد شهری نشده اند (مویدفر و همکاران، 1397: 98). جای تردید نیست که در فرایند جهانی سازی، جمع کثیری از شهروندان به حاشیه رانده شده و از بسیاری از حمایت‌های اجتماعی نیز محروم میشوند. از طرفی دیگر، حاشیهنشینی بیانگر نابرابري است که طبقات مسلط اقتصادي - سیاسی به طور منظم و مداوم گروهها و طبقات تحت نفوذ و حاکمیت خود را از برخورداري منابع، منافع و امتیازات عمده اقتصادي، اجتماعی و سیاسی محروم میدارند، موانع پیش پاگذارده شده براي جدایی گروههاي حاکم و محکوم اقتصادي و سیاسی و دائمی کردن نابرابریها استفاده کرده‌اند و اقشار پایین را به لحاظ اقتصادي - سیاسی و اجتماعی به حاشیه رانده میشود(Carrilho & Trindade, 2022: 2).
هرچند پیشینه حاشیه نشینی به درازای عمر شهر نشینی است، این عوامل سبب هجوم مهاجران و تازه واردان به نقاط شهری و پیشی گرفتن رشد سکونتگاههای غیررسمی بر رشد امکانات، فرصت‌ها و در نتیجه به انفجار شهری در جهان منجر شد و بخشی از این جمعیت شهری نتوانستند استانداردهای لازم برای زندگی شهری را تأمین کنند(رضایی و کمانداری، 1393: 180). سکونتگاههای غیررسمی یکی از رایجترین اشکال شهرنشینی در کره زمین هستند که یک سوم کل شکل شهری را تشکیل می دهند. تا اواسط قرن بیست و یکم، انتظار می رود تا سه میلیارد نفر در محیط های شهری غیررسمی زندگی کنند (Samper & Liao, 2023: 2). ساکنین مناطق حاشیهای بدلیل جمعیت زیاد، وجود نابرابری، ساختار نامناسب شغلی، نبود تسهیلات خدماتی و بهداشتی، مسکن نا مناسب، پایین بودن سرمایه فرهنگی، ضعف امنیت و... به شدت از کاهش سرمایه اجتماعی و اشاعه روز افزون محرومیت نسبی که در مقایسه با مناطق متن شهر وجود دارد رنج میبرند و روز به روز به اشاعه آسیب‌های اجتماعی در این مناطق افزوده میشود. آسیبهایی که در صدر آنها بیکاری، فقر، اعتیاد، فروش مواد مخدر، سرقت و نزاع و.. میباشد.بنا بر بسیاری از اظهارات مسئولین حدود 75 درصد از مجرمین، ساکنین حاشیه نشین شهرها بوده که این خود تاکید کننده این فرضیه است که این مناطق از لحاظ بوم شناختی خود مستعد کجروی و تشدید انحرافات اجتماعی هستند (استعلاجی و حسینزاده، 1395: 86).
امروزه 48 هزار هکتار سکونتگاه غیررسمی در ایران وجود دارد که جمعیتی بالغ بر 11 میلیون نفر در این بخشها ساکن میباشند. این سکونتگاهها بیشتر بهدلایل گوناگونی از جمله کمبود توان مالی، بالا بودن هزینه تأمین مسکن رسمی، قیمت بالای زمین شهری (بهخصوص برای اقشار کمدرآمد) در مکانهایی بنا شدهاند که اغلب در معرض انواع تهدیدهای طبیعی و مصنوع قرار گرفتهاند و لزوم مقابله با این سوانح در شرایط بحران و بازگشت به وضعیت پیشین یکی از عوامل بسیار مهمی است که مورد توجه میباشد (Mohammadi et al, 2017: 76).
يكي از نمودهاي سکونتگاههای غيررسمي در مجموعه شهری تهران در شهر اسلامشهر شكل گرفته است. اسلامشهر ازجمله شهرهايي است كه به عنوان يك سكونتگاه خودرو نزديكترين فاصله را با محدوده استحفاظي شهر تهران دارد. اين شهر يكي از مقاصد اصلي مهاجرين به تهران در دهههاي اخير بوده است. گسترش و رشد سريع فيزيكي و جمعيتي اسلامشهر مسائل و مشكلات قهري فراواني را ايجاد نموده كه مسائل و مشكلات مربوط به شاخصهاي فقر و مسكن از اهم آنها ميباشد. اسلامشهر از ۶ منطقه تشکیل شده که مناطق ۱ و ۲ مرکزی و منطقه ۳ آن شهرک واوان، منطقه ۴ شاطره، منطقه ۵ قسمتهایی از احمد آباد مستوفی (خارج از محدوده بخشداری احمد آباد مستوفی) منطقه ۶ شهرک میانآباد (امام حسین) است (سلطانی اصل و همکاران، 1399: 92). رشد جمعیت بی رویه به شهر اسلامشهر خصوصاً پس از انقلاب، غیر قابل کنترل بودن مهاجرت‌ها، توسعه فیزیکی مدیریت نشده شهری منجر به شکلگیری این محلات شده و به تبع آن باعث بروز مشکلات فراوان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، کالبدی، زیست محیطی برای شهر اسلامشهر شده است. در همین راستا هدف پژوهش حاضر این است تا نگاهی داشته باشد به وضعیت حاشیه نشینی و حاشیه نشینان در شهر اسلامشهر با تاکید بر وضع مسائل و آسیبهاي اجتماعی در این مناطق و بر این اساس می‌کوشد به سئوالات زیر پاسخ دهد:
1. وضعیت آسیبهاي اجتماعی در حاشیه شهر و در بین حاشیه نشینان اسلامشهر چگونه است؟
2. چه عواملی احتمال وقوع آسیب‌ها و جرائم را در حاشیه شهر و بین حاشیهنشینان افزایش میدهد؟
مبانی نظری
سکونتگاههای غيررسمي در جهان از پيشينه طوالني برخوردار است، که از زمان شکلگیری تاکنون با عناوين متعددي چون حاشیهنشینی، سکونتگاههای خودرو و نابسامان، اجتماعات آلونکي، سكونتگاه نابهنجار و خودانگیخته ناميده میشود. بدینصورت كه شخصي بهغیراز مالك زمين، مساكني را با اجازه و يا بدون اجازه احب ملک ساخته است (Ahlqvist, 2003: 67). از جمله موانع درک مناطق حاشیهنشین و محروم، پیچیدگی معرفت‌شناختی تعریف سکونتگاه غیررسمی است (Barros & Sobreira, 2002: 3). ادبیات مربوط به سکونتگاههای غیررسمی، چه فعلی و چه تاریخی، زمان قابل توجهی را صرف تلاش برای تعیین حدود بین رسمی و غیررسمی میکند (Fernandes, 2011: 13) علاوه بر این، سکونتگاه های غیررسمی در ادبیات به طور سنتی به عنوان روی دیگر سکه از رسمی ارائه می شود (Kamalipour & Dovey., 2019: 66). در این تنش بین رسمی و غیررسمی، سکونتگاهها را میتوان به عنوان مکانهایی ایجاد کرد که فاقد دسترسی به امکانات یک شهر رسمی مانند دسترسی به آب سالم، دسترسی به سرویس بهداشتی بهبودیافته، سازه‌های بادوام، محل زندگی کافی (ازدحام بیش از حد)، و دسترسی به امن هستند (Mehrotra, 2009: 144).
تا به امروز، محققان و سازمان‌ها تعریفی جهانی از زاغه‌ها یا سکونتگاههای غیررسمی ارائه نکرده‌اند (Boanada-Fuchs, 2018: 399). اسکان غیررسمی را میتوان به شیوه زندگی و فضای خاصی از زندگی شهری گفت، که در آن تمامی یا غالب جهات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی، حقوقی، سابقه استقرار و نحوه شکلگیری و سیر تحولات تاریخی با بخشهای مجاور تفاوت اساسی دارد (Larice, 2005: 11). مساکن غیر معمول، مشکلات زیستمحیطی و بهداشتی، تراکم بالای جمعیت، سطح پایین برخورداری از امکانات و تسهیلات زندگی، عدم برخورداری لازم از امکانات، تاسیسات و خدماتشهری از ویژگیهای اسکان غیررسمی است (Löffel & Walls, 2020: 2). این پدیده، تجلی برآورده نشدن نیاز مسکن و سرپناه اقشار کم درآمدی است که در فضایرسمی و برنامهریزی شدة شهر جایی ندارند و در فرار از محدودیتهای قانونی خارج از توان خود، به برپایی سکونتگاههای نابسامان در حاشیة شهرها و بعضی نقاط درون شهری می پردازند (Park et al., 2019: 2). این سکونتگاهها جزء محلههای توسعهنیافته شهری هستند که در بیهویتی دست و پا میزنند و از نظر اشتغال، سکونت، بهداشت، خدماتعمومی و تسهیلات زیربنایی شهری در شرایطی نامطلوب به سر میبرند. اسکان غیررسمی، دو وجه بیرونی و درونی دارد و معمولاً وجه بیرونی و ظاهر آن، مورد توجه عموم مردم و مبنای قضاوت دربارة این پدیده است. افراد در این وضعیت، در مناطقی اقامت می کنند که حداقل ارتباط با جامعة میزبان را دارند و به دلیل وضعیت نامطلوب اقتصادی و نداشتن توانایی مالی، بین محل سکونت آنها و منطقة اصلی شهر، نوعی جدایی وجود دارد (Fahy& Cinneide, 2006: 212) .وجه درونی اسکان غیررسمی، با نظام اجتماعی فرهنگی و نیز موقعیت روانی افراد مرتبط است. براین اساس، وضعیت حاشیه نشینی به عقیدة رابرت پارک (1981)، شرایط یا عالمی است برزخگونه، که فرد را از نظر اجتماعی و فرهنگی به حالت تعلیق در میآورد و وی خود را در شرایطی مییابد که در آن، روابط اجتماعی و ارزشهای فرهنگی تا حدودی دستخوش تزلزل شده است. در اغلب موارد، چنین فردی در برابر برخورد فرهنگها، حالت کنارهگیری از خود نشان میدهد و نمیتواند در متنجامعه فعالیتکند. ساکنان سکونتگاههای غیررسمی در ابعاد مختلف کالبدی (مسکن ناهنجار)، اجتماعی (رفتارهای اجتماعی جدا از جامعة شهری) و اقتصادی (ویژگیهای اشتغال و درآمد) متمایز میشوند و از محرومترین اقشار جامعة شهری به شمار میآیند که به اعتبار همین محرومیت شدید، در برابر هرگونه آسیب بیدفاع است(Pacione, 2007: 108). درواقع، سکونتگاههای غیررسمی، یکی از پاشنههای آشیل پایداری شهری بهشمار میرود و براین اساس، ضرورت ساماندهی این سکونتگاهها در تمامی ابعاد مشهود است. از این نظر، مدیریتشهری نیازمند اتخاذ تدابیری است، تا ارتقای تدریجی سطحزندگی خانوارها را با بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، زیست محیطی و روانی آنها پیگیری کند (Liang et al., 2020: 2).
با توجه به مطالعه دیدگاههای نظری رشد محلات اسکان غیررسمی پیامدهای اجتماعی متعددی را به همراه دارد. برخی از این پیامدها عبارتند از 1. نقص‌های زیرساختی: محلات اسکان غیررسمی معمولاً دسترسی به زیرساخت‌های اساسی مانند آب، برق، فاضلاب و سیستم‌های تصفیه آب ندارند. این باعث ایجاد مشکلات بهداشتی و بهداشتی عمومی در این مناطق می شود 2. بحران مسکن: رشد محلات اسکان غیررسمی ممکن است نشانگر نقص عادلانه توزیع مسکن در جامعه باشد. افرادی که نمی توانند در مسکن رسمی زندگی کنند، به محلات غیررسمی می روند و این وضعیت بحرانی را تشدید می کند. 3. بروز جرم و جنایت: این نوع محلات معمولاً شرایط اقتصادی ضعیف و بیکاری را به همراه دارند. این می تواند باعث افزایش نرخ جرم و جنایت در این مناطق شود. 4. عدم دسترسی به خدمات اساسی: ساکنان محلات اسکان غیررسمی ممکن است دسترسی محدودی به خدمات ضروری مانند آموزش، بهداشت و مراقبت های پزشکی داشته باشند. این می تواند منجر به عدم توانایی در بهره‌برداری از فرصت‌ها و بهبود شرایط زندگی آنان شود. 5. عدم امنیت مسکن: رشد ناپایدار و غیررسمی محلات اسکان ممکن است منجر به خطرات ایمنی ناشی از ساخت و ساز غیراصولی و استفاده نادرست از مواد ساختمانی شود(Samper & Liao, 2023: 4). این مسائل نیاز به توجه و راهکارهای مناسب در نظر گرفتن دارند تا بتوان بهبود بخشیده و زندگی شهروندان در محلات اسکان غیررسمی را بهبود بخشید.
پیشینه تحقیق
ارژنگی مستعلی بیگلو و محمدی (1399)، در پژوهشی به انتخاب راهکار مناسب ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی با استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره در شهر اردبیل پرداختهاند. نتایج این پژوهش نشان داد رویکرد بهسازی اجتماع ـ مبنا با مقدار ضریب (0/104)، راهکار توانمندسازی با ضریب (084/0)، راهکار بهسازی با ضریب (036/0) و راهکار تأمین زمین ـ خدمات با ضریب (008/0) به ترتیب اولویّت به‌عنوان گزینه‌های ساماندهی محله‌ی ایران‌آباد محسوب میشوند. همچنین از بین 11 معیار، 3 معیار بهبود کیفیّت مساکن و معابر با ضریب (286/0)، عملیاتی بودن با ضریب (112/0) و مشارکت مالک با شهرداری با ضریب (0105/0) از بیشترین اهمیّت و تاثیر در انتخاب مناسب‌ترین راهکار برای ساماندهی محله‌ی ایران‌آباد برخوردار بوده‌اند. از بین رویکردهای مختلف ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی، رویکرد برنامهریزی اجتماع ـ مبنا بهترین گزینه ساماندهی محله‌ی ایران آباد میباشد.
کشکولی و همکاران (1402)، در پژوهشی به ارزیابی نقش سکونتگاه های غیررسمی در ساختارفضایی شهری در شهر همدان پرداختهاند. نتایج این پژوهش نشان داد که توسعه شهر همدان و گسترش شهر نشینی در دهه های اخیر با رشد اسکان غیر رسمی همراه بوده است. این پدیده اجتماعی- اقتصادی به دلیل نبود توجه به برنامهریزی منطقهای و شهری و تواناییهای درونی منطقه شهری به لحاظ ایجاد فعالیت و ظرفیت اشتغال شکل گرفته است و اغلب این محلات در محدوده خدماتی شهر همدان واقع شده اند و مشکل اصلی آنها نبود برخورداری از امکانات و خدمات رفاهی و اجتماعی شهر است.
شاهیده و همکاران (1402)، در پژوهشی به اولویت‌بندی معیارهای محیطی موثر در کیفیت سکونتگاههای غیررسمی با استفاده از روش دلفی و تکنیک شانون در کلانشهر مشهد پرداختهاند. نتایج این پژوهش نشان داد که اهمیت موضوعات از نظر وزن با محوریت امنیت، مردم و فعالیت پذیری میباشد که زیر مجموعه بحث عملکردی در مدل مکان پایدار هستند. در نهایت نیز مدل شاخصهای کیفیت محیطی موثر در سکونتگاهای غیررسمی که در آن وزن هر دسته شاخص و ترتیب اهمیت شاخصها نمایانگر است تدوین و ارائه شده که بیانگر حوزه های اولویت مداخله کیفی در این بخشها میباشد.
ژانگ1 (2011)، در مقالهای با عنوان اقتصاد سیاسی در سکونتگاههای غیررسمی در چین بعد از دوران سوسیالیسم، به بررسی سیاستهای دولت در شکلگیری و تداوم سکونتگاههای غیررسمی میپردازد. نتایج این تحقیق نشان داد که در چین شهرسازی و شهرنشینی پس از اصالحات اقتصادی اواخر 1970 شدت گرفت و شکلگیری و گسترش سکونتگاههای غیررسمی نیز پس از این دوران پدیدار گشت. از نظر ژانگ پیدایش این سکونتگاهها تحت تغییر و تحول نظام سوسیالیسم به عنوان یک نتیجه اجتنابناپذیر از افزایش نابرابری اجتماعی، شهرنشینی، فقر و فضاهای با خیل عظیم روستائیان مهاجر به شهرها میباشد. جزئیات پژوهش پیرامون نقش تأثیرگذار مسائل اقتصادی و سیاسی در عملکرد سکونتگاههای غیررسمی میباشد.
کاریلیو و ترینداد2 (2022)، در مقالهای به بررسی پایداری در سکونتگاه های غیررسمی پیرامون شهری: مروری پرداختهاند.
پژوهش در حال حاضر بر مدیریت و حکمرانی زمین متمرکز است تا با به دست آوردن دید قانونی، ترکیب و به تدریج از غیررسمی به رسمی حرکت کند. نتایج این پژوهش نشان داد که رویه‌ها بر ارائه خدمات و منابع، مقرراتی برای تقریب نهادهای غیررسمی به رسمی، و بر اقتصادی مبتنی بر پایه منابع و ارائه خدمات تمرکز دارند. این بررسی بینش هایی را در مورد روندهای آینده و موضوعات تحقیقاتی ارائه می دهد.
سامپر و لیائو3 (2023)، در مقالهای به بررسی آزمایش چارچوب مراحل توسعه غیررسمی در سطح جهانی: بررسی تراکم و رشد خودساخته در سکونتگاه های غیررسمی پرداختهاند. این مطالعه IDS را به عنوان یک اصل راهنما برای طراحی شهری، ارائه فرصت هایی برای سیاست و اقدام شناسایی میکند. نتایج این مطالعه نشان میدهد که ادغام IDS با ابزارهای مورفولوژیکی پیش‌بینی‌کننده می‌تواند داده‌های ارزشمندی برای اصلاح بیشتر مدل‌های شناسایی ایجاد کند. در نهایت، مقاله به این نتیجه می‌رسد که رویکرد IDS می‌تواند توسعه را پیش‌بینی کند و در فرآیند تکاملی طراحی شهری که با نیازهای فعلی و آینده مناطق محروم سازگار است، ادغام شود.
روش تحقیق
تحقیق حاضر بر اساس هدف، کاربردي و از نقطه نظر ماهیت، از نوع تحقیقات آمیخته اکتشافی(کیفی-کمی) است. جامعه آماري در بخش كيفي اساتید دانشگاهی و کارشناسان حوزه جامعه شناسی استانداری تهران و شهرداری اسلامشهر ميباشد. تعداد نمونه در مرحله كيفي با توجه به سطح اشباع نظري بوده است. با این فرآیند تعداد 15 خبره برای مصاحبه کافی تشخیص داده شده است. ابزار گردآوري داده‌ها در بخش كيفي، مصاحبه ميباشد. در تحقيق حاضر جهت شناسایی ابعاد توانمندسازی کسب و کارهای دانش بنیان با رویکرد آمیخته از مصاحبه‌هاي نيمه ساختاريافته استفاده گرديد. بخش کیفی تحقیق حاضر با استفاده از تحلیل تم انجام شده است. جامعه آماري بخش کمی شامل تمامی شهروندان اسلامشهر میباشد. در این پژوهش به منظور نمونه گیری از بین سرپرستان خانوارهای ساکن در اسلامشهر به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده برای توزیع پرسشنامه انتخاب شده است. در اين پژوهش براي تعيين حجم نمونه از از فرمول کوکران استفاده شده است. که بر اساس فرمول کوکران حجم نمونه برابر با 384 نفر میباشد. براي تحليل داده‌هاي اين تحقيق براي سنجش نرمال بودن توزيع داده‌ها از آزمون كولموگروف- اسميرنف استفاده شده است. برای تحلیل عاملی تأییدی سؤال‌ها از آزمون معادلات ساختاری استفاده شده است. در این پژوهش همچنین جهت تشخیص مناسب بودن داده‌ها برای تحلیل عاملی، از آماره های K.M.O وآزمون بارتلت استفاده شده است. جهت تأیید شاخصهای به‌دست‌آمده از آزمون T تک نمونه ای استفاده شده است. ﮐﻠﯿﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت آﻣﺎري ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از نرم‌افزار SPSS نسخه 22 انجام شده است. همچنین جهت معادلات ساختاری، تحلیل عامل تاییدی از نرم افزار لیزرل نسخه 8/8 استفاده شده است.
قلمرو تحقیق
شهر اسلامشهر در موقعیت جغرافیایی 51 درجه و 14 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 33 دقیقه عرض شمالی قراردارد. مکان استقرار شهر به نحوی است که در نیمساز زاویه و خط مهم ارتباطی آزاد راه تهران- قزوین و تهران- قم قرار داشته و از طریق محور اتوبان آیت اهلل سعیدی به منطقه 16 و 13 تهران، توسط یک جاده آسفالته به نام احمدآباد مستوفی به جاده کمربندی آزادگان تهران و کرج و از سمت جنوب نیز از طریق جاده واوان به اتوبان قم ارتباط دارد. این شهر از شمال به اراضی نصیرآباد (نصیر شهر)، از غرب به بخش انتهایی رودخانه کرج و از شرق به رودخانه کن محدود بوده و با ارتفاع متوسط 1505 متر از سطح دریا در پهنه دشت آبرفتی جنوب تهران گسترده شده است به طوری که از یک طرف به تهران و از طرف دیگر با دیگر شهرها و شهرک های اقماری تا رباط کریم اتصال مییابد (بدیعی قراقیه و اربابی، 1401: 7).
شکل 1. موقعیت جغرافیای محدوده مورد مطالعه
برگرفته از: بدیعی قراقیه و اربابی، 1401: 7
یافتهها
تحلیل سوالات پیامدهاوآسیب‌های اجتماعی ناشی ازرشد محلات اسکان غیررسمی
میانگین و انحراف‌های استاندارد، چولگی و کشیدگی سؤال‌های 37 تا 42 پرسشنامه به تفکیک طیف، بسیارکم، کم، تاحدودی، زیاد، بسیارزیاد، نشان میدهد. تعداد کل پاسخگویان 384 نفر، معادل 100% است.
نکته: نمودار این سؤال بر اساس میزان درصد میانگین‌های تک تک متغیرها در هر کدام از گزینه‌های انتخابی (بسیارکم، کم، تاحدودی، زیاد، بسیارزیاد) میباشد. بیشترین میزان میانگین شاخص در نمودار، مربوط به گزینه زیاد میباشد (یعنی اکثر پاسخگویان در مجموع سؤالات مربوط به شاخص: بعد آسیب‌های اجتماعی، به گزینه زیاد رای داده‌اند).
بیشترین میزان میانگین (میزان امتیازدهی پاسخگویان به سؤال) مربوط به متغیر (میزان اعتیاد و قاچاق مواد مخدر در منطقه) و کمترین میزان میانگین (میزان امتیازدهی پاسخگویان به سؤال) مربوط به متغیر (میزان همگرایی نسبت به قوانین شهری در منطقه)، میباشد. درواقع از نتیجه چنان بر می‌آید که متاسفانه اعتیاد و قاچاق مواد مخدر و سایر ناهنجاریها در منطقه به میزان زیادی به چشم می‌خورد، همچنین از نظر پاسخگویان، واگرایی نسبت به قوانین در منطقه، به میزان زیادی مشاهده میشود.
جدول 1. میانگین تک تک متغیرها در هر کدام از گزینه‌های انتخابی بعد آسیب‌های اجتماعی
کشیدگی | چولگی | انحراف از استاندارد | میانه | تحلیل سؤالات بعد آسیب‌های اجتماعی |
67/0- | 29/0- | 03/1 | 47/3 |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
نمودار 1. درصد میانگین تک تک متغیرها در هر کدام از گزینه‌های انتخابی (بعد آسیب‌های اجتماعی)
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
در این مرحله وجوه مشترک مؤلفه‌های برآمده از مراحل قبلی شناسایی شده و با توجه به اشتراکات آنها در دسته بندی کلیتر و محدودتری ساماندهی شدند. در مرحله اول مضمون‌های زیادی به دست آمد که با تلفیق و تحلیل آنها با استفاده از فرایند رفت و برگشتی تحلیل داده‌ها مجموعه کل کدهای اولیه به کدهای کمتری تقلید یافتند به این گونه که به منظور جلوگیری از تکرار تمام کدهای اولیه تکراری یا مشابه که از لحاظ مفهومی بسیار به هم نزدیک بودند در یک مجموعه واحد قرار گرفتند و مفاهیمی را به وجود آوردند که مقولات را تشکیل دادند نتایج حاصل از این مرحله در جدول 1 آمده است.
شاخص در قالب مؤلفه های رشد محلات اسکان غیررسمی و پیامدهای اجتماعی موثر رشد محلات اسکان غیررسمی(آسیب‌های اجتماعی، فقر و محرومیت، هویت، احساس تعلق و مشارکت، امنیت و آموزش)، برای تعیین کفایت لازم جهت انتخاب مقوله‌های اصلی جهت بررسی پاسخ‌های مربوط به سوال پژوهشگر در نظر گرفته شده است.
جدول2. سوال‌های اصلی شناسایی شده(کدگذاری انتخابی)
ابعاد | کد گذاری باز | |
آسیب‌های اجتماعی | انواع جرائم و اعمال بزهکارانه مانند اعتیاد و قاچاق مواد مخدر کارتن خوابها ناهنجاری‌های روانی تجمیع کودکان فراری و کودکان خیابانی واگرایی نسبت به قوانین شهری ترکیب جمعیتی غیرمتعارف | |
فقر و محرومیت | سطح نازل معیشت نابرابری اجتماعی شکاف و فاصله اجتماعی توزیع ناعادلانه و نامتوازن ثروت و درآمد دسترسی به اقتصاد رسمی و مشاغل کاذب و غیررسمی | |
هویت، احساس تعلق و مشارکت | حس تعلق و عضویت در محله وضعیت تعلق به هویت شهری پویایی و سرزندگی در محلات میزان همبستگی و مشارکت (فعالیت در برنامه‌های سراهای محلات، فرهنگسراها، خانه‌های سلامت و..) شرکت در مساجد و هیئت‌های مذهبی فعالیت در گروه‌های تفریحی و ورزشی هویت قومی و پایبندی به سنت‌ها گروه‌گرایی احساس بیگانگی انزواطلبی خرده‌فرهنگ‌های خاص | |
امنیت و آموزش | میزان احساس امنیت و ترس (بهخصوص امنیت در شب برای خانواده‌ها) میزان دسترسی به ایستگاه پلیس میزان بی‌سوادی و کم‌سوادی میزان تخصص و مهارت فقر فرهنگی میزان آموزش مهارتها میزان ترک تحصیل به‌ویژه در دختران میزان خدمات آموزشی میزان دسترسی به مدرسه و فضاهای آموزشی | |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
تحلیل مسیر
در اين قسمت به دنبال اثبات فرضيه اصلی تحقيق هستيم.مدل فرضيه‌ها ارايه مي‌شود كه در آن با توجه به اعداد معناداري فرضيه مورد پذيرش یا رد مي‌گردند
مدل در حالت تخمين استاندارد
شكل 2. مدل معناداري فرضيه اصلي تحقيق در حالت تخمين استاندارد
مدل در حالت ضرايب معناداري
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
شكل 3. مدل معناداري فرضيه اصلي تحقيق در حالت ضرايب معناداري
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
با توجه به اینکه مقدار عدد معناداری(T-value) بین دو متغیر رشد محلات اسکان غیررسمی و پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی برابر با 40/17 و بزرگتر از 96/1 میباشد، پس رشد محلات اسکان غیررسمی بر پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی تأثیر معنی داری دارد. همچنین چون ضریب همبستگی(ضریب استاندارد) بین دو متغیر برابر با 75/0 شده است، پس میتوان نتیجه گرفت که رشد محلات اسکان غیررسمی بر پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی دارای تأثیر مستقیم، مثبت و معناداری است و شدت این تأثیر(75/0) میباشد.
جدول 3. نتایج آزمون t تک نمونه
متغیر | میانگین | مقدار t | درجه آزادی | مقدار معناداری | اختلاف از میانگین | فاصله اطمینان 95% | |
کران پائین | کران بالا | ||||||
آسیب‌های اجتماعی | 3090/3 | 094/6 | 383 | 000/0 | 30903/0 | 2093/0 | 4087/0 |
فقر و محرومیت | 5990/3 | 54/11 | 383 | 000/0 | 59896/0 | 4969/0 | 7010/0 |
هویت، احساس تعلق و مشارکت | 4830/3 | 32/11 | 383 | 000/0 | 48295/0 | 3991/0 | 5668/0 |
امنیت و آموزش | 5911/3 | 25/13 | 383 | 000/0 | 59115/0 | 5034/0 | 6789/0 |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
1- میانگین دیدگاه افراد در مورد عامل آسیب‌های اجتماعی، 30/3 به‌دست‌آمده است که بزرگتر از حد وسط طیف لیکرت است. مقدار معناداری نیز 000/0 به‌دست‌آمده که کوچک‌تر از سطح خطای 05/0 است بنابراین میانگین مشاهده‌شده معنادار است. مقدار آماره t نیز 094/6 به‌دست‌آمده است که قدر مطلق آن از مقدار بحرانی 96/1 بزرگتر است. همچنین هر دو کران بالا و پائین فاصله اطمینان مقداری بزرگتر از صفر بوده (مثبت) و ادعای آزمون تائید میشود. به استناد هریک از این یافتههای آماری با اطمینان 95% میتوان گفت: عامل آسیب‌های اجتماعی از نظر پاسخ‌دهندگان از جمله پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی میباشند.
2- میانگین دیدگاه افراد در مورد عامل فقر و محرومیت، 59/3 به‌دست‌آمده است که بزرگتر از حد وسط طیف لیکرت است. مقدار معناداری نیز 000/0 به‌دست‌آمده که کوچک‌تر از سطح خطای 05/0 است بنابراین میانگین مشاهده‌شده معنادار است. مقدار آماره t نیز 54/11 به‌دست‌آمده است که قدر مطلق آن از مقدار بحرانی 96/1 بزرگتر است. همچنین هر دو کران بالا و پائین فاصله اطمینان مقداری بزرگتر از صفر بوده (مثبت) و ادعای آزمون تائید میشود. به استناد هریک از این یافتههای آماری با اطمینان 95% میتوان گفت: عامل فقر و محرومیت از نظر پاسخ‌دهندگان از جمله پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی میباشند.
3- میانگین دیدگاه افراد در مورد عامل هویت، احساس تعلق و مشارکت، 48/3 به‌دست‌آمده است که بزرگتر از حد وسط طیف لیکرت است. مقدار معناداری نیز 000/0 به‌دست‌آمده که کوچک‌تر از سطح خطای 05/0 است بنابراین میانگین مشاهده‌شده معنادار است. مقدار آماره t نیز 32/11 به‌دست‌آمده است که قدر مطلق آن از مقدار بحرانی 96/1 بزرگتر است. همچنین هر دو کران بالا و پائین فاصله اطمینان مقداری بزرگتر از صفر بوده (مثبت) و ادعای آزمون تائید میشود. به استناد هریک از این یافتههای آماری با اطمینان 95% میتوان گفت: عامل هویت، احساس تعلق و مشارکت از نظر پاسخ‌دهندگان از جمله پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی میباشند.
4- میانگین دیدگاه افراد در مورد عامل امنیت و آموزش، 59/3 به‌دست‌آمده است که بزرگتر از حد وسط طیف لیکرت است. مقدار معناداری نیز 000/0 به‌دست‌آمده که کوچک‌تر از سطح خطای 05/0 است بنابراین میانگین مشاهده‌شده معنادار است. مقدار آماره t نیز 25/13 به‌دست‌آمده است که قدر مطلق آن از مقدار بحرانی 96/1 بزرگتر است. همچنین هر دو کران بالا و پائین فاصله اطمینان مقداری بزرگتر از صفر بوده (مثبت) و ادعای آزمون تائید میشود. به استناد هریک از این یافتههای آماری با اطمینان 95% میتوان گفت: عامل امنیت و آموزش از نظر پاسخ‌دهندگان از جمله پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی میباشند.
نمودار 2. بعد آسیب‌های اجتماعی نمودار 3. بعد امنیت و آموزش
نمودار 4. بعد فقر و محرومیت نمودار 5. بعد هویت، احساس تعلق و مشارکت
جدول4. سوال‌های اصلی شناسایی شده(کدگذاری انتخابی)
معیارها | ابعاد | کد انتخابی یاگزینشی |
پیامدهای اجتماعی موثر رشد محلات اسکان غیررسمی | آسیب‌های اجتماعی | اعمال جرائم بزهکارانه مانند اعتیاد و قاچاق مواد مخدر و.. نرخ بالای سرقت نرخ بالای فساد اخلاقی و فحشا ناهنجاری‌های روانی تجمیع کودکان خیابانی و ترویج تکدی گری واگرایی نسبت به قوانین شهری ترکیب جمعیتی غیرمتعارف بالا بودن سطح نزاع و درگیر و باج‌گیری ولگردی و خیابان خوابی کودک فروشی انواع تجارت‌های غیرقانونی نرخ بالای فحشا در رنان عدم تمایل خانواده‌ها به مشارکت رنان در فعالیت‌های اجتماعی |
فقر و محرومیت | سطح نازل معیشت نابرابری اجتماعی شکاف و فاصله اجتماعی توزیع ناعادلانه و نامتوازن ثروت و درآمد عدم دسترسی به اقتصاد رسمی و مشاغل کاذب و غیررسمی بیکاری و مشاغل فصلی | |
هویت، احساس تعلق و مشارکت | حس تعلق و عضویت به محله وضعیت عدم تعلق به هویتی خاص دوگانگی فرهنگی عدم پویایی اجتماعی محلات میزان همبستگی و مشارکت درون‌گروهی بالا (و عدم مشارکت با مدیریت و نهادهای رسمی عدم مشارکت گسترده در عرصه‌های مدیریتی و شرکت در مساجد و هیئت‌های مذهبی فعالیت در گروه‌های تفریحی و ورزشی درون‌گروهی پایبندی هویت قومی و سنت‌ها گروه‌گرایی احساس بیگانگی انزواطلبی خرده‌فرهنگ‌های خاص | |
امنیت و آموزش | عدم احساس امنیت و ترس (بهخصوص امنیت در شب برای خانواده‌ها) حداقل تمایل به ارجاع به مراجع رسمی قضایی و انتظامی بی‌سوادی و کم‌سوادی نبود تخصص و مهارت فقر فرهنگی عدم مشارکت در آموزش‌های مهارتی و تخصصی ترک تحصیل به‌ویژه در دختران کمبود خدمات آموزشی کمبود دسترسی به مدرسه و فضاهای آموزشی |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
بحث و نتیجه‌گیری:
این مقاله پیامدهای ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی در اسلامشهر را مورد بررسی قرارد داد نتایج این پژوهش نشان داد بیشترین میزان میانگین (میزان امتیازدهی پاسخگویان به سؤال) مربوط به متغیر (میزان اعتیاد و قاچاق مواد مخدر در منطقه) و کمترین میزان میانگین (میزان امتیازدهی پاسخگویان به سؤال) مربوط به متغیر (میزان همگرایی نسبت به قوانین شهری در منطقه)، میباشد. درواقع از نتیجه چنان بر می‌آید که متاسفانه اعتیاد و قاچاق مواد مخدر و سایر ناهنجاریها در منطقه به میزان زیادی به چشم می‌خورد، همچنین از نظر پاسخگویان، واگرایی نسبت به قوانین در منطقه، به میزان زیادی مشاهده میشود.
سایر یافتههای پژوهش نشان داد که بین دو متغیر رشد محلات اسکان غیررسمی و پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی برابر با 40/17 و بزرگتر از 96/1 میباشد، پس رشد محلات اسکان غیررسمی بر پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی تأثیر معنی داری دارد. همچنین چون ضریب همبستگی(ضریب استاندارد) بین دو متغیر برابر با 75/0 شده است، پس میتوان نتیجه گرفت که رشد محلات اسکان غیررسمی بر پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیررسمی دارای تأثیر مستقیم، مثبت و معناداری است و شدت این تأثیر(75/0) میباشد.
بر اساس داده‌های به‌دست‌آمده در پژوهش پیش رو، سطح آسیب‌های اجتماعی در خصوص پیامدهای اجتماعی سکونتگاههای غیررسمی، به مسائل اعتیاد و خریدوفروش مواد مخدر باز می‌گردد و واگرایی نسبت به قوانین شهری نیز به میزان زیادی در این منطقه به چشم می‌خورد و به نظر می‌رسد با اعتمادسازی موثر میان مسئولین و شهروندان این روند بهبود داشته باشد. نابرابری‌های اجتماعی بسیار چشمگیر است و توزیع عادلانه ثروت و درآمد وجود ندارد. استفاده بهینه از المان‌های فرهنگی و هویت قومی، می‌تواند در فرهنگسازی و ایجاد مشارکت فعال در منطقه و تقویت وپویایی و سرزندگی محلات یاری رسان باشد. تمرکز بر فرهنگ سازی مسائل آموزشی برای تمامی اقشار و سنین و افزایش احساس امنیت نیز از دیگر موارد اجتماعی است که نیازش بسیار محسوس است.
با توجه به موارد بررسی شده، وضعیت محلات اسکان غیررسمی تا نیل به وضعیت مطلوب راه نسبتا زیادی دارد و این جز با تلاشهای نهادهای حاکمیتی مانند شهرداری و سازمان‌های مربوطه و شهروندان امکان پذیر نخواهد بود. به نظر می‌رسد با بهبود وضعیت و کاهش دغدغه‌های اقتصادی افراد، بتوان به موارد دیگر ورود و التیامی در این خصوص در مباحث دیگر نیز صورت پذیرد. رشد محلات اسکان غیررسمی در شهر اسلامشهر ممکن است به وجود بیشتری چالش‌های اجتماعی منجر شود. در ادامه، تعدادی از راهکارهای اجتماعی برای مواجهه با این چالشها آورده شده است
1. سازماندهی بخشهای اسکان غیررسمی: به جای تخریب این محلات، تلاش برای سازماندهی و توسعه صحیح آنها می‌تواند بهبود چشمگیری را در شرایط اجتماعی رونق بخشد. ایجاد زیرساخت‌های اساسی مانند آب، برق، فاضلاب و خدمات بهداشتی می‌تواند به ایجاد شرایط بهتر زندگی و محیط سالم نقش بسزایی داشته باشد.
2. توانمندسازی اجتماعی: برنامه‌ها و پروژه‌هایی که به ساکنان محلات اسکان غیررسمی کمک میکنند، می‌توانند باعث توانمندسازی اجتماعی و افزایش فرصت‌های اشتغال، آموزش، بهداشت و مشارکت شهروندی در این محلات شوند. این پروژه‌ها می‌توانند شامل آموزش حرفه‌ای، برنامه‌های بهداشت عمومی، کارآفرینی و فرصت‌های اشتغال باشند.
3. ارتقای برابری: تلاش برای کاهش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی در اسکان غیررسمی می‌تواند بسیار مؤثر باشد. ارائه دسترسی به خدمات اساسی مانند آموزش، بهداشت، سلامت و فرصت‌های اشتغال به تمام ساکنان محلات بدون تبعیت از نژاد، جنسیت یا سایر تفاوت‌ها می‌تواند باعث بهبود شرایط اجتماعی شود.
4. مشارکت شهروندی: دعوت از ساکنان محلات اسکان غیررسمی به مشارکت فعال در فرآیندهای تصمیم‌گیری و اجرای پروژه‌های محلی می‌تواند از اعتماد و تعامل اجتماعی بهره بیشتری برخوردار شود. این مشارکت می‌تواند شامل گروه‌های مشاوره‌ای، شوراها، جلسات عمومی و فرصت‌های مشارکتی دیگر در تصمیم‌گیری‌های محلی باشد.
5. ارتقای آگاهی: برگزاری کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی درباره حقوق اجتماعی، بهداشت، بهره‌وری انرژی، مدیریت زباله، تأمین آب و سایر موضوعات مرتبط، به ساکنان محلات اسکان غیررسمی کمک میکند تا آگاهی بیشتری در مورد این مسائل پیدا کنند.
6. ارائه خدمات اساسی: تامین خدمات زیرساختی مانند آب، برق، بهداشت و فاضلاب می‌تواند بهبود کیفیت زندگی ساکنان این محلات را تضمین کند. برقراری ارتباط با نهادهای مربوطه و طراحی برنامه‌های مناسب در این زمینه می‌تواند موثر باشد.
7. حمایت از اشتغال و کارآفرینی: ارائه فرصت‌های شغلی، آموزش حرفه‌ای و حمایت از کارآفرینی به ساکنان محلات اسکان غیررسمی، به آنها امکانات لازم را برای بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی خود فراهم میکند. این راهکار می‌تواند از جرم و جنایت در این مناطق کاسته و بهبود روابط اجتماعی را تسهیل کند.
8. تشکیل کمیته‌های اجتماعی: تشکیل گروهها و کمیته‌های محلی با هدف مدیریت و حل مشکلات مشترک در این محلات می‌تواند ارتباط اجتماعی را تقویت و خلاف و ناسازگاری‌های احتمالی را کاهش دهد.
9. ترویج فرهنگ سازندگی و همبستگی: برگزاری برنامه‌ها و فعالیت‌های جمعی با هدف ایجاد فرهنگ سازندگی و افزایش همبستگی جامعه محلی می‌تواند به تعاملات مثبت بین ساکنان این مناطق کمک کند.
10. ارتباط با نهادهای مربوطه: برقراری ارتباط مستقیم با نهادهای دولتی و مسئولان محلی برای ارائه نیازها و مشکلات این محلات، می‌تواند به تسهیل حل مشکلات اجتماعی در این سکونتگاهها در شهر اسلامشهر کمک نماید.
حامی مالی
بنا به اظهار نویسندة مسئول، این مقاله حامی مالی نداشته است.
سهم نویسندگان
در پژوهش مقاله مستخرج از رسالة دکتری است، کارهای میدانی، تحلیل و نگارش مقاله توسط نویسندة اول مقاله انجام شده است؛ صحت، تأئید و راهنمایی در تدوین مقاله توسط نویسندة دوم صورت گرفته است.
تضاد منافع
نویسندگان اعلام میدارند که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این مقاله ندارند.
تقدیر و تشکر
نویسندگان، از همة افراد، به دلیل مشاوره و راهنمایی علمی و مشارکتشان در این مقاله تشکر و قدردانی مینمایند.
منابع:
استعلاجی، علیرضا، حسین زاده، نعمت. (1395). راهبردهای مدیریت بحران در سکونتگاه های غیر رسمی اسلامشهر با تاکید بر توانمند سازی. فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقهای)، 6(25)، 85-101.
بدیعی قراقیه، رقیه، اربابی، آزاده. (1401). توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی با تأکید بر رویکرد سرمایه اجتماعی ( مطالعه موردی: شهر اسلامشهر). فصلنامه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه ای، 3(3)، 1-23.
رضایی, محمد رضا، کمانداری، محسن. (1393). بررسی و تحلیل علل شکل گیری حاشیه نشینی در شهر کرمان نمونه مورد مطالعه: محلات سیدی وامام حسن. برنامه ریزی فضایی، 4(4)، 179-196.
سلطانی اصل، تورج، ادیبی سعدی نژاد، فاطمه, پوراحمد، احمد، سرور، رحیم. (1399). تحلیل ساختاری عوامل موثر بر وضعیت آینده تاب آوری سکونتگاه های غیررسمی نمونه موردی: شهرک میان آباد اسلامشهر. نشریه علمی شهر ایمن، 3(2)، 68-91.
شاهیده، شیرین، کابلی، محمد هادی، دولت آبادی، فریبرز، شالی امینی, وحید. (1402). اولویت‌بندی معیارهای محیطی موثر در کیفیت سکونتگاههای غیررسمی با استفاده از روش دلفی و تکنیک شانون (نمونه موردی: کلانشهر مشهد). مطالعات برنامهریزی سکونتگاه های انسانی، 18(1)، 69-80.
کشکولی، محمدرضا، مهدوی حاجیلویی، مسعود، شریعت پناهی، مجید ولی. (1402). ارزیابی نقش سکونتگاههای غیررسمی در ساختارفضایی شهری ( مطالعه موردی: شهر همدان). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 18(3)، 209-199.
مویدفر، رزیتا، جمشیدیان، زهرا، فرهمند، شکوفه. (1397). ساماندهی بافت غیررسمی شهر بوشهر با رویکرد استراتژی توسعة شهری. اقتصاد شهری، 3(2)، 97-118.
References
Ahlqvist, T. (2003). Keys to futures. Societal reflections on developing key technologies and their impacts on human qualifications. Ministry of Trade and Industry. Studies and Reports, 10.
Appleyard, B. S., Frost, A. R., and Allen, C. (2019). Are all transit stations equal and equitable? Calculating sustainability, livability, health, & equity performance of smart growth & transit-oriented-development (TOD). Journal of Transport & Health, Vol 14, 1-15.
Arzhangi, H., & Mohammadi, A. (2020). Selecting an appropriate approach to regularizing informal settlements by using Multi-Criteria Decision Methods (MCMD). Journal of Economic Geography Research, 1(1), 63-78. (In Persian)
Barros, J.; Sobreira, F. City of slums: Self-organisation across scales. UCL Work. Pap. Ser. 2002, 55, 1–10.
Beidi Gharaghyeh, R., & Arbabi, A. (2022). Empowering Informal Settlements by Emphasizing the Social Capital Approach (Case Study: the City of Islamshahr). Journal of Sustainable Urban & Regional Development Studies (JSURDS), 3(3), 1-23. (In Persian)
Boanada-Fuchs, A.; Boanada Fuchs, V. Towards a taxonomic understanding of informality. Int. Dev. Plan. Rev. 2018, 40, 397–421
Carrilho J, Trindade J. Sustainability in Peri-Urban Informal Settlements: A Review. Sustainability. 2022; 14(13):7591.
Dubovyk, O., Sliuzas, R. & Flacke, J. (2011). Spatio-temporal modelling of informal settlement development in Sancaktepe district, Istanbul, Turkey. ISPRS Journal of Photogrammetry and Remote Sensing.vol 66(2, 235-246.
Estelaji, A., & Hossein Zadeh, N. (2017). Strategies for Disaster Management Eslamshahr in informal settlements, with an emphasis on empowerment. Geography (Regional Planning), 6(25), 85-101. (In Persian)
Fahy, F. and Cinneide, M.O. (2006). Communitybase quality of life indicators for urban areas as derived in Galway City, Ireland, vol 7(17), 691-702.
Fernandes, E. Regularization of Informal Settlements in Latin America; Lincoln Institute of Land Policy: Cambridge, MA, USA, 2011; ISBN 1-55844-202-2.
Kamalipour, H.; Dovey, K. Mapping the visibility of informal settlements. Habitat Int. 2019, 85, 63–75. [Google Scholar] [CrossRef]
kashkoli, M., Mahdavi- Hajiloui, M., & Shariat Panahi, M. V. (2023). Evaluation of the Role of Informal Settlements in the Urban Spatial Structure (Case Study: Hamadan City). Journal of Studies of Human Settlements Planning, 18(3), 199-209. (In Persian)
Larice, M, Z. (2005). Great neighborhoods: the Livability and morphology of high density neighborhoods in urban North America, PhD thesis in University of California, Berkeley.
Liang, L., Deng, X., Wang, P., Wang, Z., and Wang, L. (2020). Assessment of the impact of climate change on cities livability in China. Science of The Total Environment, Vol 726, 1-11.
Löffel, S., & Walls, R. (2020). Development of a full-scale testing methodology for benchmarking fire suppression systems for use in informal settlement dwellings. International Journal of Disaster Risk Reduction, vol 45, 1-17.
Mehrotra, R. Kinetic city, Issues for urban design in South Asia. In Reclaiming (the Urbanism of) Mumbai. Explorations in/of Urbanism; Sun Publishers: Amsterdam, The Netherlands, 2009; pp. 142–152. [Google Scholar]
Moayedfar, R., Jamshidian, Z., & Farahmand, S. (2018). Upgrading Slum Textures of Bushehr city (An Application of CDS Approach). Urban Economics, 3(2), 97-118.
Mohammadi, A., Ashouri, K., Robati., & Mohammad, B. (2016). Explaining and Evaluating the Components of Institutional and Social Belief in Spontaneous Urban Settlements Case Study: Naysar Detached Urban Area of Sanandaj, Quarterly Journal of Urban Studies, 6(22), 75-88. (In Persian)
Pacione, M. (2003). Urban environmental quality and human wellbeing - a social geographical perspective, Journal of Landscape and Urban Planning, Vol. 65(2, 19-30.
Park, H., Fan, P., John, R., Ouyang, Z., and Chen, J. (2019). Spatiotemporal changes of informal settlements: Ger districts in Ulaanbaatar, Mongolia. Landscape and Urban Planning, vol 191, 1-13.
Parker, J. S. and Moore, R. H. (2008). Conservation use and quality of life in rural community: an extension of Goldschmidt’s findings, Southern Rural Sociology, Vol. 23,(1), 235-265.
Rezaei, M. R., & Kamandari, M. (2015). Analysis of formation causes of marginalization in Kerman Case Study: Syedi neighborhoods and Imam Hassan. Spatial Planning, 4(4), 179-196. (In Persian)
Samper J, Liao W. Testing the Informal Development Stages Framework Globally: Exploring Self-Build Densification and Growth in Informal Settlements. Urban Science. 2023; 7(2):50.
shahideh, S., Kaboli, M. H., Dolat Abadi, F., & Shali Amini, V. (2023). Identifying and Prioritizing the Environmental Qualities Affecting Informal Settlements Using Fuzzy Delphi Method and Entropy Shannon Technique (Case study of Mashhad Metropolitan City). Journal of Studies of Human Settlements Planning, 18(1), 69-80. (In Persian)
Soltani Asl, T., Adibi Saadinejad, F., Pourahmad, A., Sarwar, R. (2019). Structural analysis of factors affecting the future state of resilience of informal settlements, a case study: Mianabad settlement of Islamshahr. Ayman Shahr Scientific Journal, 3(2), 68-91.(In Persian)
Zhang, L. (2011). The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of chengzhongcun (s). Geoforum, 42(4),473-483.
[1] . Zhang
[2] . Carrilho & Trindade
[3] . Samper & Liao
