تأملی درباره اعلام خطبه ای از نهج البلاغه: علاء بن زیاد و عاصم بن زیاد
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
سید حسن مهدیخانی سروجهانی
1
(استادیار گروه معارف اسلامی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران)
الکلمات المفتاحية: امام علی(ع), نهج البلاغه, شریف رضی, عاصم بن زیاد, علاء بن زیاد, ربیع بن زیاد, حسن بصری,
ملخص المقالة :
شریف رضی (د 406ﻫ) در یکی از خطبه های نهج البلاغه از دو نفر به نام های علاء بن زیاد حارثی در جایگاه شخصی متمول و عاصم بن زیاد حارثی به عنوان فردی زاهدپیشه نام برده‌است که توسط امام علی(ع) موعظه شده اند. در این مقاله براساس اخبار و گزارش های منابع تاریخی، رجالی، حدیثی و ادبی، محتوای خطبه و اشخاص نام برده در آن بررسی شده است. عاصم بن زیاد حارثی و علاء بن زیاد حارثی متمول، هر دو در تاریخ مجهول اند. شریف رضی، و متقدمین و متأخرین او علاء بن زیاد عدوی زاهد (د 94ﻫ) را با عاصم بن زیاد اشتباه گرفته اند؛ هم چنین شریف رضی و برخی به اشتباه به جای ربیع بن زیاد از علاء بن زیاد حارثی به عنوان فرد متمول نام برده اند. افزون بر این به نظر می رسد اصل خبر مربوط به حسن بصری باشد، اما در نهج البلاغه و سایر منابع به امام علی(ع) نسبت داده شده‌است.
ابنابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج‌البلاغه، بهکوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، انتشارات آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بیتا.
همو، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر - داربیروت، 1385ق.
ابنجوزی، ابوالفرج جمال الدین عبدالرحمن بن علی بن محمد، آداب‌الحسن‌البصری و زهده و مواعظه، بهکوشش سلیمان الحرش، بیروت، دارالنوادر، 1429ق/2008م؛
همو، تلبیس ابلیس، بیروت، دارالفکر للطباعة والنشر، 1421ق/2001م.
ابنحبان، محمد بن حبان بن احمد، الثقات، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیة، 1393ق.
همو، مشاهیر علماء الامصار واعلام فقهاء الاقطار، به کوشش مرزوق على ابراهیم، المنصوره، دارالوفاء للطباعة و النشر والتوزیع، 1411ق/1991م.
ابنحجر عسقلانی، ابوالفضل احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد، دایرةالمعارف العثمانیه، ۱۳۲۵-۱۳۲۷ق.
همو، لسانالمیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390ق/ 1971م.
ابنخلکان، أبوالعباس شمسالدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، به کوشش إحسان عباس، بیروت، دارصادر، 1968م.
ابنسعد، محمد بن سعد، الطبقاتالکبرى، بهکوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق.
ابنعبدربه، ابوعمر شهاب الدین احمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1404ق.
ابن غضائرى، احمد بن حسین، الرجال، به کوشش محمدرضا حسینى جلالى، قم، موسسه علمى فرهنگى دارالحدیث، 1422ق.
ابنقتیبه، أبومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبة دینوری، المعارف، بهکوشش ثروت عکاشة، قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1992م.
ابنکثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقى، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ق.
ابنندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه و بهکوشش محمدرضا تجدّد، تهران، امیرکبیر، 1366ش.
ابوحیان توحیدی، علی بن محمد بن العباس، البصائر و الذخائر، بهکوشش وداد القاضی، بیروت، دارصادر، 1408ق.
إسکافی، ابوجعفر، المعیار و الموازنة فی فضائل علی بن ابی طالب(ع)، بهکوشش محمدباقر محمودی، 1402ق.
امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بهکوشش حسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
امینی، محمدهادى، اصحاب الامام امیرالمؤمنین و الرواة عنه، بیروت، دارالغدیر/ دارالکتاب الاسلامى، 1412ق.
بابایی آملی، ابراهیم، فرهنگ اعلام نهج البلاغه، قم، آیین دانش، بیتا.
بخاری، محمد بن اسماعیل بن ابراهیم، التاریخ الکبیر، حیدرآباد – دکن، دائرةالمعارف العثمانیة، بیتا.
بلاذری، أحمد بن یحیى، انساب الاشراف، بهکوشش محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1394ق.
همو، فتوح البلدان، به کوشش صلاحالدین المنجد، القاهره، مکتبة النهضة المصریة، 1957م.
بیات، علی، «احنف بن قیس»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد۷، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1375ش.
تستری (شوشتری)، محمدتقی، بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة، بهکوشش احمد پاکتچی، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۸ش.
همو، قاموس الرجال، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.
ثبوت، اکبر، «حسن بصری»، دانشنامه جهان اسلام، جلد 13، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1388ش.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل، یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر، به کوشش مفید محمد قمحیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403ق/ 1983م.
ثقفى، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، الغارات، بهکوشش جلال الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملى، 1395ق.
جعفری، سید محمدمهدی، سیدرضی، تهران، طرح نو، ۱۳۷۵ش.
حاج منوچهری، فرامرز و محمدجواد شمس، «حسن بصری»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد20، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1392ش.
حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
خلیفة بن خیاط، ابوعمرو، تاریخ خلیفة بن خیاط، بهکوشش مصطفی نجیب فواز و حکمت کشلی فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، دفتر آیه الله العظمی خوئی، ۱۴۰۹ق.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود بن ونند، اخبارالطوال، بهکوشش عبدالمنعم عامر مراجعه جمالالدین شیال، قم، منشورات الرضى، 1368ش.
ذهبی، شمس الدین، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، المکتبة التوفیقیة، بیتا.
همو، سیر اعلام النبلاء، قاهره، دارالحدیث، 1427ق/ 2006م.
همو، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر، 1382ق.
راوندی، قطبالدین سعید بن هبةالله، منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی العامه، ۱۴۰۶ق.
زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، به کوشش عبدالامیر مهنا، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1412ق/ 1992م.
سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص من الامّة فی ذکر خصائص الائمة، تحقیق حسین تقی زاده، قم، مرکز الطباعة و النشر، 1426ق.
سرخسی نیشابوری، علی بن ناصر، اعلام نهج البلاغه، به کوشش عزیزالله عطاردی قوچانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- سازمان چاپ و انتشارات، ۱۴۱۵ق.
سید رضی، نهج البلاغة، بهکوشش عطاردی قوچانی، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۴۱۳ق.
شهرستانی، سید هبة الدین و دیگران، مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۸۷ش.
صالح، صبحی، نهجالبلاغة، قم، مرکز البحوث الاسلامیه، 1374ش.
طبرسی، تفسیر مجمعالبیان، تحقیق و تعلیق: لجنة من العلماء و المحققین الأخصائیین، بیروت، مؤسسة العلمی للمطبوعات، 1415ق/ 1995م.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، به کوشش محمد ابولفضل ابراهیم، بیروت، 1408ق.
طوسی، محمد بن حسن، رجال، بهکوشش جواد قیومی اصفهانی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۳ش.
همو، اختیار معرفة الرجال، تصحیح و تعلیق: میرداماد الاسترآبادی، بهکوشش سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آلالبیت(ع)، ۱۴۰۴ق.
عبده، محمد، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد محییالدین، مصر، مطبعة الاستقامة، بیتا.
العیینی، بدرالدین، مغانی الاخیار فی شرح اسامی رجال معانی الاثار، بهکوشش محمد حسن محمد حسن إسماعیل، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1427ق/ 2006 م.
فاضلى، محمد، «ابنخشاب، ابومحمد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 3، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1383ش.
فیض‌الاسلام اصفهانی، علی‌نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فقیه، ۱۳۶۸ش.
کشى، محمد بن عمر، رجال الکشی- إختیار معرفة الرجال، بهکوشش محمد بن حسن طوسى و حسن مصطفوى، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.
کلاباذی، أحمد بن محمد بن الحسین بن الحسن، الهدایة و الإرشاد فی معرفة أهل الثقة و السداد، بهکوشش عبدالله اللیثی، بیروت، دارالمعرفة، 1407ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، بهکوشش علىاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
کیدری بیهقی، قطب الدین، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، بهکوشش عزیزالله العطاردی، تهران، موسسه نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، بهکوشش محمدرضا مامقانی و محیالدین مامقانی، قم، موسسه آلالبیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
مجلسی، محمّدباقر بن محمّدتقی، بحار الانوار، مؤسسة الوفاء، ١٤٠٣ق.
مدرس، میرزا محمد علی، ریحانة الادب، انتشارات خیام، ۱۳۶۹ش.
مزی، جمال الدین یوسف بن عبد الرحمن بن یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1400ق- 1980م.
مسعودی، علی‌بن حسین، مروج‌الذهب، بهکوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر، مطبعة السعادة، بیتا.
معارف، مجید و محمدعلی حیدری مزرعه آخوند، «کاوشی در پدیدآورنده کتاب الاختصاص»، حدیث پژوهی، شماره 20، پاییز و زمستان 1397ش.
مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، بهکوشش على اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم، المؤتمر العالمى لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.
همو، الجمل أو النصرة فی حرب البصرة، نجف، المطبعة الحیدریه، 1403ق.
مکی، ابوطالب محمد بن علی، قوت القلوب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
مهدوی دامغانی، محمود، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، نشر نی، 1375ش.
ناظمزاده قمی، سیداصغر، اصحاب امام علی(ع): شرح زندگی 1110 صحابی امیرالمومنین (ع)، قم، بوستان کتاب، 1386ش.
نجاشی، أبیالعبّاس احمد بن علی، رجال النجاشی، بهکوشش سید موسى شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب بن واضح، مشاکلة الناس لزمانهم، بهکوشش ولیم ملورد، بیروت، دارالکتاب الجدید، بیتا.
_||_Āmolī Bābāeī, Ebrāhīm, farhang aʻlām Nahj al-Balāghe, Qom, Ayin Dānesh, b.
Abuḥaiyān Toḥīdī, ʻAli b. Muḥammad b. al-ʻAbbās, al-Baṣāir and al-ḏakhāir, by the efforts of Waddad al-Qaḍi, Beirut, Dārṣādir, 1408 AH.
Amin, Sayyid Moḥsen, Aʻyān al-Shiʻah, by ḥasan Amin, Beirut, Dār al-Taʻārif for publishing, 1403 AH/1983 AD.
Amini, Muḥammad Hādi, Aṣḥāb Al Imam Amir al-Mumenin wa Al rovat ʻanh, Beirut, Dār al-Ghadīr/ Dār al-Kitāb al-Islāmia, 1412 AH.
ʻAbdoh, Muḥammad, Sharḥ Nahj al-Balāghah, with the efforts of Muḥammad Moḥii al-Dīn, Egypt, Maṭbaʻat Al-Istiqāma.
Balāḏori, Aḥmad b. Yaḥyā, Ansāb al-Ashrāf, by the efforts of Muḥammad Bāqer Maḥmoudi, Beirut, Al-ʻlmi Press Foundation, 2014.
Ibid, Fotuḥ al-Boldān, by the effort of Salāḥ al-Dīn al-Munjed, Al-Cairo, Maktabat Al-Nehḍat Al-Mesria, 1957.
Bayāt, ʻAli, "Aḥnaf bin Qays", Dāʾirat al- Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol. 7, Tehran, Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1375.
Bukhārī, Muḥammad b. Ismāil b. Ibrāhim, al- taʾrikh al-Kabir, Ḥydarābād-Dacan, Al-Othmāniyah Encyclopedia.
Dīnavarī, Abu ḥanīfa Aḥmad b. Dawud b. Vanand, Akhbār al- Ṭewāl, with the efforts of ʻAbd al Monʻim ʻAmr, referencing Jamāl al-Dīn Shayāl, Qom, Manshurat al-Raḍi, 1368.
ḏahabi, Shams al-Dīn, Taʾrikh Islām wa Wafayāt al- Mashāhīr wa Al aʻlām, al-Maktabat al-Tofīqīya.
Ibid, Seyar aʻlām al-Nobalāʾ, Cairo, Dār al-Ḥadith, 1427 AH/ 2006 AD.
Ibid, Mīzan Al Iʻtedal fī naqd Al rejal, by the efforts of ʻAli Muḥammad al-Bajawi, Beirut, Dār al-Maʻrefa li-ṭibāʻah wa al nashr, 1382 AH.
Fāḍeli, Moḥammad, "Ibn-Khashāb, Abu Moḥammad", Dāʾirat al- Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol. 3, Tehran, Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1383.
Fayḍ al-Islām Isfahāni, ʻAli Naqi, tarjama wa sharḥ Nahj al-Balāgheh, Tehrān, Faqih Printing and Publishing Organization, 1368.
Ḥāj Manouchehri, Farāmarz wa Muḥammad Javād Shams, "Ḥasan Baṣri", Dāʾirat al- Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol. 20, Tehran, Center For The Great Islamic Encyclopedia, 2013.
Ḥarrāni, Ibn Shuʻba, Toḥaf al-ʻoqool ʻan āl al-Rasoul, by ʻAli Akbar Ghafāri, Qom, Islāmic Publications, 1404 AH.
Ibn Abī l-Ḥadīd, ʻAbd al-Ḥamīd b. Hibat Allāh, Sharḥ Nahj al-balāgha, by the efforts of Muḥammad Abul Faḍl Ibrāhīm, Qom, Ayatollāh Marʻashi Najafi Publications, 1404 AH.
Ibn Athīr Jazari, ʻAli b. Muḥammad, osd al-Ghābah fī Mʻarefat al-Ṣaḥāba, Tehrān, Ismāʻīlīān Publications, B.
Ibid, Al-Kāmel fi al-taʾrikh, Beirut, Dārṣādir- Dārbeirut, 1385 AH.
Ibn Jawzī, Abul Faraj Jamāl al-Dīn ʻAbd al-Raḥmān b. ʻAlī b. Muḥammad, Ādāb al-Ḥasan al-Baṣri wa zohdehī wa mavaʻiẓehī, by Sulaymān al-Ḥarsh, Beirut, Dār al-Nawāder, 1429 AH/2008 AD.
Ibid, Tablis Iblis, Beirut, Dār al- Fikr, li-ṭibāʻ wa al nashr 1421 AH/2001 AD.
Ibn Ḥabbān, Muḥammad b. Ḥabbān b. Aḥmad, Al-Theqāḥt, Ḥyderābād -Dakan -Hind, Al-Othmāniyah Encyclopedia, 2013.
Ibid, Mashāhīr ʻAolamā al Amṣār wa aʻlām foqahā al aqṭār, research: Marzouq ʻAli Ibrāhīm, Al-Manṣourah, Dār al vafā li-ṭibāʻ wa al nashr, 1991/1411 AD.
Ibn-Ḥajar Asqalāni, Abul-Faḍl Aḥmad b. Ali, Tahḏib al- Tahḏib, ḤyDarābād, Al- Othmāniyah Encyclopedia, 1327-1325 AH.
Ibid, Lesān Al-Mīzān, Beirut, Al-ʻAlami Press Foundation, 1390 AH/ 1971 AD.
Ibn Khallakān, Aḥmad b. Muḥammad, Wafayāt Al-Aʻyān, Edited by Iḥsān ʻAbbās, Beirut, Dārṣādir, 1900 AD.
Ibn-Saʻd, Muḥammad b. Saʻd, Al- Ṭabaqāt Al -Kubrā, by the efforts of Muḥammad ʻAbd al Qādir ʻAṭā, Beirut, Dār al- Kotob al-ʻIlmiya, 1410 AH.
Ibn ʻAbd Rabbah, Abu ʻUmar Shahāb al-Dīn Aḥmad b. Muḥammad, Al-ʻAqd al-Farīd, Beirut, Dār al- Kotob al-ʻIlmiya, 1404 AH.
Ibn Ghaḍāerī, Aḥmad b. Ḥossein, Al-Rejāl, by the efforts of Muḥammad Reḍā Ḥosseinī Jalālī, Qom, Dār al-Ḥadith Scientific and Cultural Institute, Publishing Organization, 1422 AH.
Ibn-Qutaiba, Abu Muḥammad ʻAbdullāh b. Muslim b. Qutaiba Dīnavarī, al-Maʻārif, by the efforts of Therwat ʻAkāsha, Cairo, The Egyptian General Authority of the Book, 1992.
Ibn Kathir, Abu al-Fadā Ismāil b. ʻUmar b. Kathir al-Demashqi, Al-Badāya wa Al-Nahāya, Beirut, Dār al Fakr, 1407 AH.
Ibn-Nadīm, Muḥammad b. Isḥāq, Al-Fihrest, translation and effort of Muḥammad Reḍā Tajaddod, annotations: Mahīn Jahān Beglo, Tehrān, Amīr Kabīr Publications, 1366.
Iskāfi, Abu Jaʻfar, Al-Meʻyār wa Al-Mowāzenat fi Faḍāel ʻAli bin Abi ṭālib (a.s.), by the effort of Muḥammad Bāqer Maḥmoudī, 1402 AH.
Jaʻfari, Sayyid Muḥammad Mahdi, Sayyid Raḍi, Tehrān, Ṭarḥe no, 1375.
Kashi, Muḥammad b. ʻOmar, Rijal al-Kashi - Ikhtiyār Maʻrafaht al-Rijāl, by Muḥammad b. Ḥassan Ṭousi wa Ḥassan Moṣtafavi, Mashhad, Mashhad University Publishing, 1409 A.H.
Kalābāḏi, Aḥmad b. Muḥammad b.Ḥussein b. Ḥassan, Al- Hedāyat wa Al-Irshād Fi Maʻrfat ahl Al- theqat wa Al sadād, by ʻAbdullāh Al-Laythi, Beirut, Dāral al-Maʻrefat, 1407 AH.
Kaydari Bayhaqi, Qutb al Dīn, Ḥadāʾeq al-Ḥaqāʾeq in the description of Nahj al-Balāghah, with the efforts of Azizullāh Aṭārodi, Tehran, Nahj al-Balāghah Institute, 1375.
Khalīfat b. Khayāt, Abu ʻAmr, taʾrikh Khalīfat bin Khayāt, with the efforts of Muṣtafā Najīb Fawaz and ḥikmat Kashli Fawaz, Beirut, Dār al-Kotob Al-ʻelamiya, 1415 AH.
Khoʾi, Sayyid abul-Qāsim, Moʾjam Rejāl al-ḥadith wa Tfṣīl Ṭabaqāt Al-Rowat, Qom, Ayatollāh Al ʾoẓmā Khoʾi office, 1409 AH.
Koleini, Muḥammad b. Yaqub, Al-Kāfi, with the efforts of ʻAli-Akbar Ghafāri wa Muḥammad Ākhundi, Tehrān, Dār al-Kotob al-Islāmiya, 1407 AH.
Lesāni Feshāraki, Muḥammad ʻAli, "Ibn Moʻtaz", Dāʾirat al- Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī, Tehran, Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1377.
Māmaqāni, ʻAbdullāh, Tanqiḥ Al-Maqāl fi ʻilm al-Rejāl, corrected by: Muḥammad Reḍā Māmaqāni wa Moḥii-al-Dīn Māmaqāni, Qom, Āl-Al-Bayt Li Iḥiyā Al-Torāth Institute, 1423 AH.
Majlisi, Muḥammad Bāqer b. Muḥammad Taqi, Biḥār al-Anwār, Al-Wafā Foundation, 1403 AH.
Modarres, Mirzā Muḥammad ʻAli, Rayḥānat Al-Adab, Khayyam Publications, 1369.
Mizzī, Jamāl al-Dīn Abū al-Ḥajjāj Yūsuf b. al-Zakī ʻAbd al-Raḥmān b.Yūsuf, Tahḏeeb al-Kamāl fi Asmā al-Rejal, with the efforts of Bashshār ʻAwād Maʻrouf, Beirut, Al-Risālah Foundation, 1400 A.H.-1980 A.D.
Maʻsoudi, ʻAli b. Ḥossein, Moruj al-ḏahab, researched by Muḥammad Moḥii al Dīn ʻAbd al ḥamid, Egypt, Maṭbat Al-Saʻādah.
Maʻārif, Majid wa Muḥammad ʻAli Ḥaydāri, Mazraʻeh Ākhund, "kāveshi dr padid Āvarandeh ketāb Al-Ikhteṣāṣ", Scientific Journal of Ḥadith Research, Number 20, Fall and Winter 2018.
Mufīd, Muḥammad b. Muḥammad, Al-Ikhteṣāṣ, research by ʻAli Akbar Ghaffāri wa Maḥmoud Muḥarrami Zarandi, Qom, Al-ʻilmi Conference of the Millennium of Sheikh Al-Mufid, 1413 AH.
Ibid, Al-Jamal aw Al-Noṣrat fi Ḥarb al-Baṣra, Najaf, al-Maṭbaʻat al-Ḥaydriya, 1403 AH.
Makki, Abu Tālib Muḥammad b. ʻAli, Qut al-Quloob, Beirut, Dār al-Kotob Al-ʻIlmiya, 1417 AH.
Mahdavi Dāmghāni, Maḥmoud, Jelveh taʾrikh dr sharḥ Nahj al-Balāghah Ibn Abi al-Ḥadid, Nay publication, 1375.
Nāẓimzadeh Qomi, Sayyid Aṣghar, Aṣḥāb Imam ʻAli (a.s.): sharḥ zendegi 1110 ṣaḥābi Amir al Momineen (a.s.), Qom, Bustān Kitāb, 1386.
Najāshi, Abi-Al-ʻAbbas Aḥmad b. ʻAli, Rejāl al-Najāshi, with the efforts of Sayyid Muṣā Shobayri Zanjāni, Qom, Al-Nashar Islamic Foundation, 1407 AH.
ʻoyayni, Badr al-Dīn, Magāni al-Akhyār fi sharḥ asāmi Rejāl Maʻāni al-Āthār, in the effort of Muḥammad Ḥasan, Ismail, Beirut, Dār al-Kutub al-ʻElamiya, 1427 AH - 2006 AD.
Rāwandi, Qutb-al-Dīn Saeed b. Hebat-Allah, Minhāj al-Barāʻah fī Sharḥ Nahj al-Balāghah, Qom, Maktabat Ayatollah al-Marʻashi al-Najafi al-ʻāmmah, 1406 AH.
Ṣāleḥ, Ṣobḥi, Nahj-al-Balāgha, Qom, Islāmic Research Center, 1374.
Sarakhsi Neishābouri, ʻAli b. Naṣer, Aʻlām Nahj al-Balāgheh, by the efforts of ʻAzizullah ʻAṭārodi Guchāni, Tehrān, Ministry of Culture and Islamic Guidance - Printing and Publishing Organization, 1415 AH.
Sayyid Raḍi, Nahj al-Balāgha, by the efforts of ʻAṭārodi Guchāni, Tehran, Nahj al-Balāgha Foundation, 1413 AH.
Shahrestāni, Sayyid Hebat al-Dīn wa others, Mqālāti pirāmon Nahj al-Balāgheh, Tehrān, Nahj al-Balāgheh Foundation, 1387.
Sebṭ b. Jawzī, Yusuf b. Qez oghli, Taḏkirat al-Khawāṣ min al-Ummat fi ḏikr Khaṣāʾṣ al-ʾaemah, by Ḥossein Taqīzādeh, Qom, Printing and Publishing Center, 1426 AH.
Ṭabarsi, Tafsir Majmaʻ Al-Bayān, Research and Commentary: Committee of Men of Ulama and Al-Muḥaqqeqin Al-Akhṣāʾiin, Beirut, Al-ʻilmi Foundation for Press, 1995/1415 AD.
Ṭabari, Muḥammad b. Jarir, Taʾrikh Al-Rasul wa Al-Muluk, by the efforts of Muḥammad Abulfaḍl Ibrāhim, Beirut, 1408 AH.
Thobut, Akbar, "ḥasan Baṣri", Dāneshnāmeh jahān Islām, volume 13, under the supervision of Gholām ʻAli Ḥaddād ʻAdel, Tehrān, Islāmic Encyclopedia Foundation, 1388.
Thaʻālebī, Abu Manṣour ʻAbd al-Mālik b. Muḥammad b. Ismāʻīl, yatimat Al-Dahr fi maḥāsen al-ʻAṣr, by Mofid Muḥammad Qamḥiya, Beirut, Dār āl-Kotob Al- ʻilmiya, 1403 AH/ 1983 AD.
Thaqafi, Ibrāhim b. Muḥammad b. Saeed b. Hilāl, Al-Ghārāt, by the efforts of Jalāl al-Dīn Moḥaddith, Tehrān, National Antiquities Association, 1395 AH.
Tostari (Shoshtari), Muḥammad Taqi, Bahj al-ṣabāghat fi Sharḥ Nahj al-Balāghah, with the efforts of Aḥmad Pākatchi, Tehrān, Nahj al-Balāghah Foundation, 1368.
Ibid, Qāmoos al-Rejāl, Qom seminary community of teachers, Islamic publishing office, 1412 AH.
Ṭousi, Muḥammad b. Ḥassan, Rejāl, with the efforts of Javād Qayyumi Iṣfahāni, Islāmic Publications Office of the Qom Seminary Society of Teachers, 1373.
Ibid, Ikhtyār al-Maʻrifat al-Rejal, corrected and suspended: Mirdāmād Al-Astarābādi, with the effort of Sayyid Mahdi Rajāʾi, Qom, Ahl-Al-Bayt (A.S.) Foundation, 1404 AH.
Yaqoubi, Aḥmad b. Abi Yaqoub b. Wāḍeḥ, Mashākelat al-Nas Lezamānehem, with the efforts of William Melourd, Beirut, Dār al-Ketāb al-Jadeed.
Zamakhshari, Maḥmoud b. ʻOmar, Rabiʻ al-Abrār wa Noṣuṣ al-Akhbār, by the efforts of ʻAbd al Amir Mohanā, Beirut, Al-ʻilmi Foundation for Publications, 1412 AH/ 1992 AD.
