پزشکان غیرمسلمان در دربارهای اسلامی دوره میانه

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

بهروز شورچه ¹ (دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
معصومعلی پنجه ² (استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 23 الخميس , شوال, 1389 تاريخ التأكيد : 23 الخميس , شوال, 1389 تاريخ الإصدار : 22 الجمعة , ذو الحجة, 1440

الکلمات المفتاحية: اهل ذمه, پزشکان غیرمسلمان, پزشکان درباری, پزشکی و سیاست,

ملخص المقالة :

این جستار در پی بررسی زمینه ها، علل و پیامدهای حضور پزشکان غیرمسلمان (ذمّی) در دربارهای اسلامی در دوره میانه است. بنابر بررسی آماری کتاب های تراجم اطباء، نزدیک به نیمی از پزشکان حاذق و مشهور شاغل در دربارهای جهان اسلام، غیرمسلمانانِ مسیحی، یهودی و بعضا صابئی و سامری بودند. نیاز خلفا و درباریان به درمانگر، کمبود پزشکان حاذق مسلمان به نسبت پزشکان غیر مسلمان، و تساهل و تسامح خلفا و مصونیت نسبی این پزشکان زمینه ساز حضور آنان در دربارهای اسلامی بود. حضور این پزشکان در دربارها افزون بر درمانگری، نتایج و آثار دیگری، از جمله گسترش و پیشرفت دانش پزشکی و ورود به درگیری‌های سیاسی و اجتماعی را در پی‌داشت که در مواردی به تنزّل یا ارتقای جایگاه‌شان در دستگاه حکومت و میان مردم یا طرد و قتل آنان می‌انجامید.

المصادر:

إبن أبی اُصیبعه، موفق الدین ­­­أبوالعباس ­أحمدبن قاسم، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، ترجمه سید جعفر غضبان، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1386ش.

إبن أثیر، عزالدین أبوالحسن علی بن أبی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالصادر، 1385ﻫ.

إبن إخوه، ضیاءالدین محمدبن محمدبن أبی زید القرشی، معالم القربة فی أحکام الحسبة، به کوشش صدیق عیسی المطیعی و محمد محمود شعبان، قم، مکتبة الأعلام الإسلامی، 1408ﻫ.

إبن بحتری حلبی، صفی الدین أبی الفتح عیسی، أنس المسجون و راحة المحزون، به کوشش محمد ادیب الجادر، بیروت، دارصادر، 1997م.

إبن أزرق، محمدبن علی، بدائع السلک فی طبائع الملک، به کوشش علی سامی النشار، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، 1427م.

إبن جلجل، سلیمان بن حسان، طبقات الأطباء و الحکماء، ترجمه سید محمدکاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، 1349ش.

إبن حبیب بغدادی، أبو جعفرمحمد، أسماء المغتالین من الأشراف فی الجاهلیه و الإسلام، به­کوشش سید حسن کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ﻫ.

ابن ابی الحدید، عبدالحمید هبه الله، شرح نهج البلاغه، ج5، تهران، نی، 1368ش.

ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمن بن محمد، مقدمه، بیروت، دارالاحیاء تراث العربی.

إبن طقطقی، محمدبن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیه، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، چاپ، 1360ش.

إبن عبدالبر، أبوعمریوسف بن عبدالله النمری القرطبی، بهجه المجالس و انس المجالس، به­کوشش محمدمرسی الخولی، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1981م.

إبن العبری، غریغوریوس الملطی، تاریخ مختصر الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1377ش.

إبن قتیبه الدینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، عیون الأخبار، به­کوشش یوسف علی طویل، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ﻫ.

إبن قفطی، علی­بن­یوسف­بن­ابراهیم، تاریخ ­الحکماء، به­کوشش بهین­ دارائی، تهران، انتشارات­ دانشگاه­ تهران، 1371ش.

إبن موصلایا، امین الدوله ابوسعدبن ابی علی کاتب بغدادی، رسائل، به­کوشش عصام مصطفی عبدالهادی عقله، العین، مرکز زاید للتراث و التاریخ، 1424ﻫ.

إبن ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدّد، تهران، امیرکبیر، 1366ش.

أبوالفرج إصفهانی، علی بن حسین، الأغانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1944م.

احمدوند، عباس، «کارکرد سیاسی پزشکی در عصر اول عباسی(237-132)»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال هفتم، شماره بیست و سوم، تابستان 1395ش.

الگود، سیریل، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه باهر فرقانی، تهران، امیرکبیر، 1371ش.

باسورث، ادموندکلیفورد، تاریخ غزنویان، تهران، امیرکبیر، 1381ش.

بخاری، ابوعبداله محمد بن اسماعیل، صحیح، ترجمه عبدالعلی نور احراری، ناشر شیخ الاسلام احمدجام، 1390ش.

بلاذری، أحمدبن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمدمتوکل، تهران، نشر نقره،  1337ش.

بلوکباشی، علی، و یونس کرامتی، «پزشکی»، دبا، ج13، زیرنظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1383ش.

پنجه، معصومعلی، «شورش و گروش: قبطیان مسیحی و حاکمان مسلمان در مصر سده‌های دوم و سوم هجری»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره شانزدهم، پاییز و زمستان 1391ش.

جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، امیرکبیر، 1389ش.

جهشیاری، محمدبن عبدوس، الوزراء و الکتاب، بیروت، دارالفکر الحدیث، 1408ﻫ.

جیوسی، سلمی خضراء (زیرنظر)، میراث اسپانیای مسلمان، ترجمه عبدالله عظمایی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس، 1380ش.

حسینی، مجدالدین محمد، زینت المجالس، تهران، کتابخانه سنایی، 1363ش.

رکن الحکماء فیلسوف الدوله زنوزی تبریزی، عبدالحسین بن محمد حسن، مطرح الأنظار فی تراجم أطباء الأعصار و فلاسفه الأمصار، تهران، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه ایران، 1383ش.

رنان، کالین، تاریخ علم کمبریج، ترجمه حسن افشار، تهران، نشرمرکز، چاپ هشتم، 1394ش.

رُهاوی، إسحاق بن علی، أدب الطبیب، ترجمه محمدصادق شریعت پارسا و دیگران، تهران، انتشارات طب سنتی ایران، 1389ش.

شهرزوری، شمس الدین محمد بن محمود، نزهة الارواح و روضة الافراح، ترجمه ضیاءالدین دری، تهران، دانش، 1316ش.

شیرازی، شرف الدین عبدالله، تاریخ وصاف، تحریر عبدالمحمدآیتی، بنیاد فرهنگ،1346ش.

طبری، أبوجعفرمحمدبن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، به­کوشش محمدأبوالفضل إبراهیم، بیروت، دارالتراث، الطبعة الثانیة، 1387ﻫ.

طسوجی تبریزی، عبداللطیف(گردآورنده)، هزارویک شب، تهران، دنیای کتاب، 1387ش.

غزالی، ابو حامد محمد، کیمیای سعادت، تهران، مرکزی، 1319ش.

قلقشندی، أحمدبن عبدالله، صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، به­کوشش محمدحسین شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی تا.

کثیری، مسعود، طب در دوره مغول، اصفهان، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی، 1390ش.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، به کوشش سیدجواد مصطفوی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت(ع).

گردیزی، أبوسعید عبدالحی بن ضحاک ابن محمود، زین الأخبار، به­کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت مؤسسه الوفاء، 1403ﻫ.

مسعودی، أبوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.

مسلم، ابوالحسن مسلم بن حجاج قشیری، صحیح، ترجمه خالد ایوبی نیا، به کوشش حسین رستمی، ارومیه، مؤسسه انتشاراتی حسینی اصل، 1393ش.

مقدسی، أبوعبدالله محمد بن أحمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، قاهرة، مکتبة مدبولی، 1411ﻫ.

نصر، سیدحسین، علم وتمدن در اسلام، ترجمه احمدآرام، تهران، علمی و فرهنگی، 1391ش.

 نظام الملک، ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی، سیرالملوک (سیاست­نامه)، به کوشش هیوبرت دارک، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1378ش.

نگرامی، سیدمحمد حسان، تاریخ طب، ترجمه سیده جلیله شهیدی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1390ش.

نواب تهرانی، میرزا مهدی، دستور الأعقاب، به­ کوشش سیدعلی آل داود، تهران، نشر تاریخ ایران، 1376ش.

یعقوبی، إبن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1371ش.