بازتاب رویکرد دینی- قومی در فتوح نگاری دوره اسلامی: مطالعه ای برپایه فتوح مصر و أخبارها ابن عبدالحکم
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: تاریخ نگاری اسلامی, فتوح نگاری, فتح عربی/اسلامی, ابن عبدالحکم, فتوح مصر و أخبارها. ,
ملخص المقالة :
فتوح مصر و أخبارها نگاشته ابن عبدالحکم (د 257ﻫ) از نخستین فتوح نگاری های اسلامی درباره سرزمین های غربی جهان اسلام به‌ویژه مصر است. قدمت و اصالت کتاب و اقتباس های مورخان بعدی از آن، دستیابی به رویکرد و نگرش تاریخی نویسنده در نگارش آن را ضروری می سازد. به این مهم در پژوهش حاضر با واکاوی جزءنگرانه برخی از روایت های کتاب توجه شده است. رویکرد دینی نویسنده، عامل اصلی در گزینش و نقل روایت های تاریخی این کتاب بوده‌است. بر همین اساس، عنصر ایمان را عامل اصلی کامیابی مسلمانان در فتح مصر در مقابل مادی گرایی حاکمان بیزانسی می داند. عرب گرایی نیز از طریق تأکید نویسنده بر سبک زندگی بدوی عرب، رقابت‌های قبیله ای و ذکر اطلاعات نسب شناسی، بر تاریخ نگری ابن عبدالحکم مؤثر واقع شده‌است.
آزادی، فیروز، «فتوح ابنعبدالحکم؛ روایتی اصیل از فتح مصر بهدست مسلمانان»، کتابماه تاریخ و جغرافیا، ش101-103، اسفند 1384 و فروردین و اردیبهشت 1385.
ابراهیم، عزالدین، «پژوهشی در نامههای پیامبر(ص)»، ترجمه حسین علینقیان، آینه پژوهش، ش147، مرداد و شهریور 1393.
ابنتغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، وزارة الثقافة و الإرشاد القومی، 1392ق.
ابنحجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، 1325ق.
ابنعبدالحکم، عبدالرحمن، فتوح مصر و المغرب، به کوشش علی محمدعمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 1415ق.
ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، الخراج، قاهره، مطبعه السلفیة، 1352ق.
بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1992م.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1988م.
پنجه، معصومعلی، «خططنگاری در مصر اسلامی»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش2، پاییز و زمستان 1384.
حاتمی، امیرحسین، بینش و روش در تاریخنگاری تقیالدین مقریزی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1396.
حاجیخلیفه، مصطفی بن عبدالله،کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
دوری، عبدالعزیز، نشأة علم التأریخ عند العرب، امارات، مرکز زاید للتراث و التاریخ، 2000م.
روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخنگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1366ش.
زرکلی، خیرالدین، أعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، 1989م.
سیوطی، جلالالدین، حسن المحاضره فی أخبار مصر و القاهره، به کوشش خلیل عمران منصور، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1967م.
عبدالکاظم، میثم، وفاء عدنان حمید، «فرض الجزیة علی الذمیین کما وردت عند ابنعبدالحکم کتاب فتوح مصر و أخبارها»، مجلة کلیة الاسلامیة الجامعة البغداد، ش23، 2013.
عدوی، ابراهیم احمد، «فتوح مصر لإبنعبدالحکم»، تراث الانسانیه، ش8، 1420ق.
عروبة، حاتم عبید، «موارد مصر المالیة فی کتاب فتوح مصر و أخبارها لإبنعبدالحکم»، معهد إعداد المعلمات الصباحی، بیتا.
عزیزی، حسین، نقد و بررسی منابع فتوح ایران در سه قرن نخست هجری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393ش.
عمر، محمدعلی، مقدمه بر فتوح مصر و المغرب ابنعبدالحکم، قاهره، مکتبةالثقافة الدینیة، 1415ق.
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، 1967م.
قنوات، عبدالرحیم و دیگران، «آغاز تاریخنگاری محلی در ایران»، تاریخ و فرهنگ، ش84، بهار و تابستان 1389.
کراچکوفسکی، ایگناتی، تاریخ نوشتههای جغرافیایی در جهان اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1388ش.
کسائی، نورالدین، «ابنعبدالحکم»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1380ش.
کندی، محمد بن یوسف، الولاة و القضاة، به کوشش رفن کست، بیروت، مطبعة الآباء الیسوعیین، 1908م.
مزّی، جمالالدین، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1983م.
مسعودی، علی بنحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ق.
مقریزی، احمد بنعلی، المواعظ و الإعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، به کوشش أیمن فؤاد سید، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ق.
موسوی، جمال، «تحقیقی درباره تأسیس و وظایف نخستین دیوان در تشکیلات اسلامی»، مقالات و بررسیها، دفتر70، زمستان 1380.
نورانی، مرتضی و مهناز شعربافچیزاده، تاریخنگاری محلی و خططنویسی در مصر دوره اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.
واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1989م.
Barbara, Santa, Ibn ‘Abd al-Hakam’s Futūḥ Misr: An Analysis of the Text and New Insights into the Islamic Conquest of Egypt, PhD Thesis, California University, 2006.
Brockopp, Jonathan, "Ibn Abd Al-Hakam Family", Encyclopedia of Islam, Edition 3, Leiden: Brill, 2016. Consulted online on 26 July 2017.
Brunschvig, R., ‘Ibn Abd al-Hakam et la conqueˆte de l’Afrique du Nord par les arabes’, Annales de l’Institut d’E´tudes orientales, 6, 1942–1947.
Crone, Patricia and Michael Cook, Hagarism: The Making of the Islamic World, Cambridge: Cambridge University Press, 1977.
Edward Coghill, “Minority Representation in Futūḥ Miṣr of Ibn Abd Al-Hakam: Origins and Role”, The Late Antique World of Early Islam: Muslims among Christians and Jews in the East Mediterranean, Princeton: Darwin Press, 2015.
Hilloowala, Yasmin, The history of the Conquest of Egypt, being a partial translation of Ibn 'Abd al-Hakam's "Futūḥ Misr" and an analysis of this translation, PhD Thesis, Arizona University, 2013.
Kubiak, Wladyslaw, Al-Fustat Its Foundation and Early Urban Development, Cairo, The American University in Cairo Press, 1987.
Norris, H. T., “The Shu'ubiyyah in Arabic Literature”, Abbasid Belles-Letters, Edited by Julia Ashtiany, Cambridge Press, 1990.
Omar, Husayn, “The Crinkly-Haired People of the Black Earth: Examining Egyptian Identities in Ibn Abd al- Ḥakam’s Futūḥ”, History and Identity in the Late Antique Near East, Oxford University Press, 2013.
_||_Abd Al-Kāzim Meytham, Vafā ʾAdnan Hamīd, “Farz Al-Jizya ʾAlā Al-Zimmīyyīn kamā woredat ʾind Ibn ʾAbd Al-Hakam Kitab Futūḥ Misr va Akhbāruha”, Majalla Kulliyata Al-Islamiyya Al-Jameʾe Al-Baghdadiyya, No. 23, 2013.
Abū Yūsuf, Yaʿqūb Ibn Ibrāhīm, Al-Kharāj, Cairo: Matba’a Al-Salafiyya, 1352 A.H.
ʾAdwī, Ibrāhīm Ahmad, “Futūḥ Misr Li Ibn ʾAbd Al-Hakam”, Turāth Al-Insāniyya, No. 8, 1420 A.H.
Āzādī, Fīrūz, “Futūḥ Ibn ‘Abd Al-Hakam; Riwāyatī Asīl az Fatḥ-e Misr Bi Dast-e Musalmānān”, Kitab Māh-e Taʾrikh wa Goghrāfiā, N. 101-103, Isfand 1384 & Farvardin-Ordibehesht 1385.
ʾAzīzī, Husayn, Naqd va Barrisī Manābi’ Futūḥ-e Iran dar 3 Qarn-e Nokhost Hijrī, Qum: Pajuhishgāh Hawzih wa Danishgāh, 1393.
Bakrī, ʿAbd Al-Allāh, Al-Masālik va Al-Mamālik, Beirut: Dar Al-Gharb Al-Islāmī, 1992.
Balādhurī, Ahmad Ibn Yaḥyā, Futūḥ Al-Buldān, Beirut: Dar wa Maktab Al-Hilāl, 1988.
Duri, Abd Al-Aziz, Nash’at ʾIlm Al-Taʾrīkh ʾind Al-Arab, Emirates: Markaz Zāyid Al-Turāth va Al-Taʾrikh, 2000.
Hājī Khalifah, Muṣṭafā Ibn ʿAbdallāh, Kashf Al-Zunūn an Asāmī Al-Kutub va Al-Funūn, Beirut: Dar Al-Iḥyā Al-Turāth Al-Arabī.
Hātamī, Amīr Husayn, Bīnish va Ravish dar Taʾrīkh Negārī Taqī Al-Dīn Maqrīzī, Tehran: Pajūheshkade Taʾrikh Islām, 1396.
Ibn ʿAbd Al-Hakam, Futūḥ Miṣr wa Maghrib, Edited by ʿAli Muḥammad ʿUmar, Cairo, Maktab Al-Thaqāfa Al-Dīnīya, 145 A.H.
Ibn Ḥajar ʿAsqalānī, Taḥzīb Al- Taḥzīb, Beirut: Dār Al-Sādir, 1325 A.H.
Ibn Taghrī Bardī, Nujūm Al-Zāhira fī Mulūk Misr wa Qāhira, Cairo, Vizārat Al-Thaqāfa va Al-Irshād Al-Qawmī, 1392 A.H.
Ibrahim, ‘Izz Al-Dīn, “Pajoohishī dar Nāmehāye Payāmbar”, Translated By Husayn ʿAlinaqiyan, Āyneye Pajoohish, No. 147, Mordad & Shahrīvar 1396.
Kasāee, Nūr Al-Dīn, “Ibn ʾAbd Al-Hakam”, The Great Encyclopedia of Islam, Tehran, The Center of Great Encyclopedia of Islam, 1380.
Kindī, Muhammad Ibn Yūsuf, Al-Wulāt va Al-Quzāt, Edited by Van Kist, Beirut, Matba’a Al-Aba’ A;-Yasūiyyn, 1908.
Krachkovsky, Ignaty, Taʾrikh Nivishtehāy-i Goghrāfīyaee dar Jahān-e Islam, Translated by Abu Al-Qāsim Pāyandih, Tehran: ʾIlmī Farhangī, 1388.
Maqrīzī, Ahmad Ibn ʿAli, Al-Mawāʿiz va Al-ʿItibār fi Ẓikr Al-Khiṭaṭ va Al-Āthār, Edited by Ayman Fuʿad Seyyed, London, Turāth Al-Islami, 1422 A.H.
Masʿūdī, ʿAli Ibn Husayn, Murūj Al-Zahab va Ma’ādin Al-Jawāhir, Edited by Asʻad Dāghir, Qum, Dār Al-Hijra, 1409 A.H.
Mizzī, Jamāl Al-Dīn, Taḥzīb Al-Kamal fi Asmā Al-Rijāl, Edited by Bashār ʾAwwād Maʾrūf, Beirut, Muʾassisah Al-Risālat, 1983.
Mūsavi, Jamāl, “Tahqīqī Darbāriye Taʿsīs va Vazāyif Nokhostin Dīwān dar Tashkilāt Islamī”, Maqālāt va Barresihā, No. 70, Winter 2001.
Nūrāni, Murteza, Mahnāz Shaʿrbāfchī, “Taʾrīkh Negārī va Khiṭaṭ Nevīsī dar Miṣr Islāmī”, Qum, Pajūhishgāh va Dānishgāh, 1392.
Panjeh, Masoumali, “Khiṭaṭ Negārī dar Misr-e Islāmī”, Taʾrīkh & Tamaddun-e Islāmī, No. 2, Autumn 2005 & Winter 2006.
Qanavāt, Abd Al-Rahīm & Others, “Āghāz Tārīkh Negārī Mahallī dar Iran”, Tārīkh va Farhang, No. 84, Spring & Summer, 1389.
Qāzī ʾAyāz, Tartīb Al-Madārik, Edited by Ahmad Bukayr Mahmūd, Beirut, 1967.
Rosenthal, Franz, A History of Muslim Historiography, Leiden, Brill, 1997.
Suyūṭī, Jalal Al-Din, Husn Al-Muhāḏirah fī Akhbār Miṣr va Al-Qāhira, Edited by Khalil ʿUmrān Manṣūr, Beirut, Dār Al-Kutub Al-ʿIlmīyah, 1418 A.H.
Tabarī, Muhammad Ibn Jarīr, Taʾrikh Al-Rusul va Al-Mulūk, Edited by Muhammad Abulfazl Ibrāhīm, Beirut: Dār Al-Turāth, 1967.
ʾUmar, Muhammad Ali, Introduction on Futūḥ Miṣr wa Al-Maghrib Ibn ʾAbd Al-Hakam, Cairo, Maktab Al-Thaqāfa Al-Diniyyah, 1415 A.H.
ʾUrūba, Ḥātam ʾAbid, “Mawārid Miṣr Al-Māliyya fī Kitāb Futūḥ Miṣr va Akhbāruha li Ibn ʾAbd Al-Hakam”, Maʾhad ʾIdād Al-Muʾallimāt Al-Sabāhi, without pub date.
Wāqidī, Muhammad Ibn Umar, Al-Maghāzī, Edited by Marsden Jones, Beirut, Muʾassese Al-ʾAlamī, 1989.
Zariklī, Khayr Al-Din, Al-ʿAlām, Beirut, Dār Al-ʿIlm Li Al-Malāeen, 1989.
