نقش قبیله کلب در بحران‌های سیاسی دوره اموی: انتقال قدرت از شاخه سفیانی و تثبیت آن در شاخه مروانی (64-86ﻫ) با تأکید بر نقش خانواده‌های بَحدَل و ابواُمامه
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مهران اسماعیلی
1
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
میثم حبیبی کیان
2
(دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: ابوامامه, امویان, بحدل, قبایل عرب, قبیله کلب, فرماندهان عرب, جانشینی, سده نخست هجری,
ملخص المقالة :
دوره اموی عصر حکومتی با گرایش‌های عربی است. قبایل عرب در این دوره، نقش درخور توجهی در امور دیوانی و نظامی و به‌ویژه در ادامه فرایند فتوحات ایفا کردند. بااین‌حال، روابط قبایل عرب با کانون‌های سیاسی امویان، در یک سطح نبود. برخی قبایل روابطی تنگاتنگ و برخی دیگر روابطی دورادور با حاکمان اموی داشتند. یکی از قبایلی که روابط نزدیکی با حاکمان اموی به‌ویژه شاخه سفیانی داشت، قبیله کلب بود که از کلان‌قبیله قُضاعَه، منشق شده بود. جمعیت فراوان این قبیله و سابقه سکونت آن‌ها در بیابان‌های شام، معاویه را بر آن داشت تا با برقراری روابط خویشاوندی، از حمایت‌های این قبیله برخوردار شود. پسر معاویه، یزید، که از مادری کلبی زاده‌شد، حضور جدی قبیله کلب را در سطوح بالای سیاسی محقق ساخت. این مقاله درصدد است با تمرکز بر دو خانواده بحدل و ابوامامه از طایفه بنیحارثةبن جناب از قبیله کلب، میزان تأثیرگذاری قبیله کلب را در دوره بحران، از دوره یزید تا پایان دوره عبدالملک، واکاوی کند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که کلبیان مورد نظر، در دوره یزیدبن معاویه، به بالاترین سطح اداری نظامی رسیدند و در دوره بحران، که از سال 64 هجری و پس از درگذشت معاویه دوم آغاز شد و بررغم سقوط چهار جُند از پنج جند شام در دست زُبَیریان، توانستند در برابر این خیزش مقاومت کرده، قدرت را به امویان بازگردانند. در این مرحله، قبیله کلب و رهبرانشان از طایفه بنیحارثةبن جَناب، به‌ویژه خانواده بحدل نقش تعیین کننده ای داشتند. این قبیله در دوره عبدالملک بن مروان (حک 65-86ﻫ)، نیز نقش تأثیرگذاری در سرکوب شورش‌های متعدد در شام، جزیره، عراق و سرزمین فارس داشتند. در این دوره به‌مرور از نقش خانواده بحدل کاسته شد، اما خانواده ابوامامه در سرکوب شورش‌ها دست برتر را داشتند.
ابنابیطاهر، احمد، بلاغات النساء، قم، شریف رضی، بی‌تا.
ابناثیر، علی، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت، دار الصادر، 1414ﻫ.
ابنحزم، جمهرة أنساب العرب، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1403ﻫ.
ابنخیاط، ابوعمرو، تاریخ خلیفه، به کوشش مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1995م.
ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری: الطبقة الخامسة من الصحابه، به کوشش محمدبن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، بی‌تا.
همو، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1990م.
ابنعدیم، عمربن احمد، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
ابن عساکر، علی‌بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415ﻫ.
ابنکلبی، هشام‌بن محمد، مثالب العرب، به کوشش نجاح الطائی، بیروت، دار الهدی، 1419ﻫ.
همو، نسب مَعَد و الیمن الکبیر، به کوشش حسن ناجی، بیروت، عالم الکتب، 1425ﻫ.
ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن حسین، الاغانی، به کوشش مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ﻫ.
ابوحنیفه دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیّال، قم، منشورات الرضی، 1368ش.
ابوحیان توحیدی، علی‌بن محمد، البصائر و الذخائر، به‌کوشش وداد قاضی، بیروت، دار الصادر، 1419ﻫ.
بکری، عبدالله‌بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، عالم الکتب، 1403ﻫ.
بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1996م.
دینوری، احمدبن مروان، المجالسة و جواهر العلم، به کوشش مشهور حسن سلمان، بحرین، جمعیة التربیة الاسلامیة، 1419ﻫ.
شهابی، قتیبه، معجم دمشق التاریخی، منشورات وزارة الثقافه فی الجمهوریة العربیة السوریه، دمشق، 1999م.
صفدی، خلیل‌بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دار النشر، 1401ﻫ.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، نوبت دوم، 1967م.
مبرَّد، محمدبن یزید، المقتضب، به کوشش امیل یعقوب و حسن محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ﻫ.
مسعودی، ابوالحسن علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا.
مِنقَری، نصربن مزاحم، وقعة صفین، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، 1403ﻫ.
نویری، احمدبن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهره، وزارة الثقافه و الارشاد القومی، بی‌تا.
Dixon, A. A., “Kalb b. Wabra (Islamic Period)”, EI2, Leiden, Brill, 1997, 4/493-494.
Hawting, G. R., The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661-750, London, Routledge, 3rd ed. 2002.
Lammens, H., “Bahdal b. Unayf b. Waldja b. Kunāfa”, EI2, Leiden, Brill, 1986, 1/919-920.
Lammense, H, “al-Djābiyah”, EI2, Leiden, Brill, 1991, 2/360.
Marsham, Andrew, The Umayyad World, London, Routledge, 2021.
Rihan, Mohammad, The Politics and Culture of an Umayyad: Conflict and Factionalism in the Early Islamic Period, London, I.B.Tauris, 2014.
Wellhausen, Julius, Das arabische Reich und sein Sturz, De Gruyter, 1960.
_||_
Abū Ḥayyān al-Tawḥīdī, ‘Alī b. Muḥammad, al-Basa’ir wal-d̲h̲aK̲h̲ā’ir, ed.: Widād Ḳādi, Beirut, Dār al-Ṣādir, 1998.
Abū l-Faradj al-Iṣfahānī, ‘Alī b. al-Ḥusayn, al-Ag̲h̲ānī, ed.: Editor Office in Dār Iḥyā’ al-Turāt̲h̲ al-‘Arabī, Beirut, Dār Iḥyā’ al-Turāt̲h̲ al-‘Arabī, 1994.
al-Bakrī, ‘Abd Allah b. ‘Abd al-‘Azīz, Mu‘djam mā ’Ustu‘djim fī Asmā’ al-Bilād wa al-Mawaḍi‘, ed.: Musṭafā Saḳḳā, Beirut, ‘Alam al-Kutub, 1983.
al-Balād̲h̲urī, Aḥmad b. Yaḥyā, Ansāb al-As̲h̲rāf, eds.: Suhail Zakkār & Riyāḍ Ziriklī, Beirut, Dār al-Fikr, 1996.
al-Dīnawarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad, al-AK̲h̲bār al-Ṭiwāl, eds.: ‘Abd al-Mu’min ‘Āmir & Djamāl al-Din S̲h̲ayyāl, Ḳum, Mans̲h̲urat al-Rādī, 1989.
al-Dīnawarī, Aḥmad b. Marwān, al-Mudjālasa wa Djawāhir al-‘Ilm, ed.: Mas̲h̲hur Ḥasan Salmān, Baḥrain, Djām’īyat-ul-Tarbīyat-ul-Islamīyya, 1998.
al-Mas‘ūdī, ʿAlī b. al-Ḥusayn, al-Tanbīh wal-Is̲h̲rāf, ed.: ‘Abd allah al-Ṣāwī, Cairo, Dār al-Ṣāwī.
al-Mubarrad, Muḥammad b. Yazīd, al-Muḳtaḍab, eds.: Emīl Ya‘ḳub & Ḥasan Muḥammad, Beurut, Dar al-Kutub al-‘Ilmīyya, 1999.
Al-Nuwayrī, Aḥmad b. ‘Abd al-Wahhāb, Nihāyat al-Arab fī Funūn al-Adab, Wizarat al-T̲h̲aḳafa (Ministry of Culture) press.
al-Ṣafadī, K̲h̲alīl b. Aybak, al-Wāfī bil-Wafayāt, Beirut, Dar al-Nas̲h̲r, 1981.
al-S̲h̲ahābī, Ḳutayba, Mu‘djam Dimas̲h̲ḳ al-TarīK̲h̲ī, Damascus, Wizarat al-T̲h̲aḳafa (Ministry of Culture), 1999.
al-Ṭabarī, Muḥammad b. djarīr, TarīK̲h̲ al-Rusul wa al-Mulūk, ed.: Abu al-Faḍl Ibrahīm, Beirut, Dar al-Turāt̲h̲, 2nd ed, 1967.
Dixon, A. A., “Kalb b. Wabra (Islamic Period)”, EI2, Leiden, Brill, 1997, 4/493-494.
Hawting, G. R., The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661-750, London, Routledge, 3rd ed. 2002.
Ibn ‘Asākir, ‘Alī b. Ḥasan, TarīK̲h̲ Madīnat Dimas̲h̲ḳ, Beirut, Dār al-Fikr 1994.
Ibn abī Ṭāher, Aḥmad, Balāg̲h̲āt al-Nīsā’, ḳum, S̲h̲arīf al-Raḍī.
Ibn al-‘Adīm, ‘Umar b. Aḥmad, Bug̲h̲yat al-Ṭalab fī TārīK̲h̲ Ḥalab, ed.: Suhail Zakkār, Beirut, Dār al-Fikr.
Ibn al-At̲h̲īr, Alī, al-Lubāb fī tahd̲h̲īb al-ansāb, Beirut, Dār al-Ṣadir, 1993.
Ibn al-Ḥazm, Djamharat Ansāb al-‘Arab, Beirut, Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya, 1983.
Ibn al-Kalbī, His̲h̲ām b. Muḥammad, Mat̲h̲ālib al-‘Arab, ed.: Nadjah al-Ṭā’ī, Beirut, Dār al-Hudā, 1998.
Ibn al-Kalbī, His̲h̲ām b. Muḥammad, Nasab Ma‘ad wa al-Yaman al-Kabīr, ed.: Ḥasan Nādjī, Beirut, ‘Ālam al-Kutub, 2004.
Ibn K̲h̲ayyāṭ al-’Uṣfurī, Abu ‘Amr, TārīK̲h̲ K̲h̲alīfa, eds.: Musṭafā Nadjīb Fawwāz & Ḥīkmat Kis̲h̲lī Fawwāz, Beirut, Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya, 1995.
Ibn Sa‘d, Muḥammad, al-Ṭabaḳāt al-Kubrā, ed.: Abd al-Ḳādir ‘Aṭā, Beirut, Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya, 1990.
Ibn Sa‘d, Muḥammad, al-Ṭabaḳāt al-Kubrā: al-Ṭabaḳāt al-K̲h̲āmisah min al-Ṣaḥāba, ed.: Muḥammad b. Ṣāmil al-Sulamī, Ṭā’if, Maktabat al-Ṣiddīḳ.
Lammens, H., “Bahdal b. Unayf b. Waldja b. Kunafa”, EI2, Leiden, Brill, 1986, 1/919-920.
Lammense, H, “al-Djabīyah”, EI2, Leiden, Brill, 1991, 2/360.
Marsham, Andrew, The Umayyad World, London, Routledge, 2021.
Naṣr b. Muzāḥim al-Minḳarī, Abu l-Faḍl, Waḳ‘at Ṣīffīn, Ḳum, Ayat Allah Mar‘as̲h̲ī Nadjafī Library press, 1983.
Rihan, Mohammad, The Politics and Ccuture if an Umayyad: Conflict and Factionalism in the Early Islamic Period, London, I.B.Tauris, 2014.
Wellhausen, Julius, Das arabische Reich und sein Sturz, De Gruyter, 1960.
