کارکردهای نسب‌شناسی در مطالعات تاریخ اسلام
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مهدی بیگدلی
1
(دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
سیدابوالفضل رضوی
2
(دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران)
رضا شعبانی
3
(استاد گروه تاریخ، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: تاریخ, تمدن اسلامی, نسب, نسب‌شناسی, نسب‌شناسی و تاریخ‌نگاری,
ملخص المقالة :
بنا بر علل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، اهتمام به نسب در میان بسیاری از ملل جایگاه و اعتبار ویژه‌ای داشت. نیاز اعراب به شناخت تبار خود و بسترهای فکری و فرهنگی موجود در سنت‌های رایج در قلمرو اسلامی زمینه رونق نسب‌نامه نگاری را، به ویژه از قرن سوم هجری، در میان مسلمانان فراهم کرد و دانشی مستقل موسوم به علم الانساب در تمدن اسلامی پدید آورد که در قرون متمادی از پویایی و اهمیت چشم‌گیری برخوردار بود. نسب‌شناسی و ارتباط آن با تاریخ می‌تواند محمل پژوهش‌های مفیدی در حوزه فعالیت‌های میان‌رشته‌ای باشد. نوشتار حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی این پرسش اصلی را درافکنده است که نسب‌شناسی چه جایگاه و کارکردی در مطالعات تاریخی دارد. بر این اساس، با تبیین جایگاه تاریخی نسب‌شناسی، کارکردهای این دانش در تاریخ اسلام بررسی و تحلیل می‌گردد.
آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج 2، تصحیح سید ابراهیم میانجی، تهران، انتشارات اسلامی، 1381ش.
ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء الکتب العربی، 1378ﻫ .
ابن حجر أبوالفضل العسقلانی الشافعی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة، 1379ش.
ابن حزم، مراتب العلوم، ج 1، تحقیق دکتر احسان عباس، ترجمه محمد علی خاکساری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1369ش.
ابن خلدون، عبدالرحمن، العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363- 1371ش.
ابن طباطبا، ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر بن طباطبا، منتقلة الطالبیة (مهاجران آل‌ابواطالب)، ترجمه محمدرضا عطایی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1372ش.
ابن کلبی، ابومنذر هشام بن سائب، جمهرةالنسب، مقدمة سهیل زکار، تحقیق محمد فردوس العظم، دمشق، دارالیقظة العربیة، بی‌تا.
ابن منظور، لسان العرب، تصحیح امین محمد عبدالوهاب و محمد الصادق العبیدی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1416ﻫ .
احمدیاقی، اسماعیل، دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1393ش.
ازهری، ابی‌منصور محمد بن‌احمدی، معجم التهذیب اللغة، تحقیق ریاض زکی قاسم، بیروت، دارالمعرفة، 1422ﻫ .
استنفورد، مایکل، درآمدی بر تاریخ‌پژوهی، ترجمه مسعود صادقی، تهران، انتشارات سمت و دانشگاه امام صادق(ع)، 1384ش.
اصفهانی، راغب، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق محمد خلیل عتیانی، تهران، 1378ش.
امین، احمد، پرتو اسلام (ترجمه ضحی الاسلام)، ترجمه عباس خلیلی، تهران، 1358ش.
بجنوردی، کاظم، تاریخ جامع ایران، ج 6، تهران، ناشر مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1394ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ﻫ .
تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعرا بهار، تهران نشر کلاله خاور، 1314ش.
جوزجانی، منهاج السراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.
جلالی، غلامرضا، مزارات ایران، مشهد بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1392ش.
همو، تبارنامه سادات در متون کهن، بر اساس کتاب «المجدی فی انساب الطالبیین» نجم‌الدین ابی‌الحسن علوی، مشهد بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشراف، 1390ش.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، بیروت، داراالکتب العلمیة، 1992م.
حضرتی، حسن، دانش تاریخ و تاریخ نگاری اسلامی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۸۲ش.
حاکم نیشابور، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
خالقی، محمد هادی، پژوهشی درباره پیدایش و گسترش اولیه تشکیلات سرپرستی سادات، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387ش.
خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیع العلوم، ترجمه حسین خدیو جم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362ش.
خواند‌میر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، خیام، 1353ش.
همو، دستورالوزرا، تصحیح سعید نفسی، تهران، اقبال، 1317ش.
دوس، فرانسوا، تاریخ تکه تکه، از آنال تا تاریخ جدید، ترجمه عبدالله ناصری طاهری و سمیه‌سادات طباطبایی، تهران، انتشارات سمت، 1396ش.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحة‌الصدور و آیة‌السرور، تصحیح عباس اقبال، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
رضوی، سیدابوالفضل، درآمدی بر تاریخ‌نگاری ایرانی اسلامی (با تأکید بر یعقوبی، مقدسی، گردیزی و ابن فندق)، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1394ش.
رویمر، ه.ر، سلسله‌های ترکمانان، تاریخ ایران (دوره تیموریان)، پژوهش از دانشگاه کمبریج ترجمه یعقوب آژند، اژتهران، انتشارات جامی، 1387ش.
ستوده، غلامرضا، مرجع شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، تهران انتشارات سمت، 1375ش.
سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، نشر سمت،1380ش.
سالم، عبدالعزیز، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری‌نیا، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1391ش.
سلماسی، ابوعلی حسن، الرسالة الشرفیة فی تقاسیم العلوم الیقینیة، تصیحح و مقدمه حمیده نورانی نژاد و محمد کریمی زنجانی اصل، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دانشگاه تهران، 1383ش.
سلیمان، عباس محمد حسن، تصنیف العلوم بین نصیرالدین الطوسی و ناصرالدین البیضاوی، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1996م.
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، مقدمة محمد احمدحلاق، بیروت، داراحیاء الثراث العربی، 1419ﻫ .
سیدحسین‌زاده، هدی، تاریخ فراموش شده ایران در دوره سلطان یعقوب آق قویونلو، تهران، نشر تاریخ ایران، 1394ش.
شوشتری، مرتضی، نسب‌شناسان مسلمان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1393ش.
صدوق، ابو جعفر محمد بن علی، عیون‌الاخبار الرضا علیه‌السلام، تحقیق شیخ حسن الأعلی، بیروت، موسسه الأعلی للمطبوعات، 1404ﻫ .
طهرانی، ابوبکر، دیار بکریه، تصحیح نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، انتشارات طهوری، 1356ش.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، عدّة الاصول، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، نشر ستاره، 1417ﻫ .
فریر استواسر، باربارا، «دین و توسعه سیاسی ایده‌هایی درباره مقایسه ابن خلدون و ماکیاولی»، ترجمه مینا قاجارگر، ماهنامه فرهنگ امروز، ش 18 سال 3، مرداد 1396.
فصیح خوافی، احمد بن جلال‌الدین، مجمل فصیحی، تصحیح محمد فرخ، 3 ج، مشهد، باستان، 1339ش.
عُبیَدلی، شیخ‌الشرف ابی الحسن محمد بن ابی جعفر، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب، استدراک و تعلیق، الشریف ابو عبدالله الحسین بن القاسم ابن طباطبا، تحقیق شیخ محمد کاظم محمودی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1413ﻫ .
عُقیلی، سیف‌الدین حاجی بن نظام، آثار الوزرا، تصحیح میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1337ش.
عُمَری، سید شریف نجم‌الدین ابوالحسن علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق محمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ﻫ .
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السطانیة، قاهرة، مصطفی البابی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1406ﻫ .
مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل، مجمع التواریخ، تصحیح عباس اقبال ، تهران، سنایی و طهوری، 1362ش.
نظام‌الملک، ابوعلی حسن بن علی، سیاست‌نامه، تصحیح محمد قزوینی، تهران، اقبال، 1334ش.
نفیسی، سعید، تاریخ خاندان طاهری، تهران، 1335ش.
یوسفی، حسن، جواد نیستانی و دیگران، «تحلیلی بر سیادت صفویان در دوره پیش صفوی بر اساس سندی نو یافته باستان‌شناسی در مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی»، مجله پژوهش‌های باستان شناسی، ش 8، دوره پنجم، بهار و تابستان 1394ش.
www.wikipedia.confucius
_||_
آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج 2، تصحیح سید ابراهیم میانجی، تهران، انتشارات اسلامی، 1381ش.
ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء الکتب العربی، 1378ﻫ .
ابن حجر أبوالفضل العسقلانی الشافعی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة، 1379ش.
ابن حزم، مراتب العلوم، ج 1، تحقیق دکتر احسان عباس، ترجمه محمد علی خاکساری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1369ش.
ابن خلدون، عبدالرحمن، العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363- 1371ش.
ابن طباطبا، ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر بن طباطبا، منتقلة الطالبیة (مهاجران آل‌ابواطالب)، ترجمه محمدرضا عطایی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1372ش.
ابن کلبی، ابومنذر هشام بن سائب، جمهرةالنسب، مقدمة سهیل زکار، تحقیق محمد فردوس العظم، دمشق، دارالیقظة العربیة، بی‌تا.
ابن منظور، لسان العرب، تصحیح امین محمد عبدالوهاب و محمد الصادق العبیدی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1416ﻫ .
احمدیاقی، اسماعیل، دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1393ش.
ازهری، ابی‌منصور محمد بن‌احمدی، معجم التهذیب اللغة، تحقیق ریاض زکی قاسم، بیروت، دارالمعرفة، 1422ﻫ .
استنفورد، مایکل، درآمدی بر تاریخ‌پژوهی، ترجمه مسعود صادقی، تهران، انتشارات سمت و دانشگاه امام صادق(ع)، 1384ش.
اصفهانی، راغب، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق محمد خلیل عتیانی، تهران، 1378ش.
امین، احمد، پرتو اسلام (ترجمه ضحی الاسلام)، ترجمه عباس خلیلی، تهران، 1358ش.
بجنوردی، کاظم، تاریخ جامع ایران، ج 6، تهران، ناشر مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1394ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ﻫ .
تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعرا بهار، تهران نشر کلاله خاور، 1314ش.
جوزجانی، منهاج السراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.
جلالی، غلامرضا، مزارات ایران، مشهد بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1392ش.
همو، تبارنامه سادات در متون کهن، بر اساس کتاب «المجدی فی انساب الطالبیین» نجم‌الدین ابی‌الحسن علوی، مشهد بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشراف، 1390ش.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، بیروت، داراالکتب العلمیة، 1992م.
حضرتی، حسن، دانش تاریخ و تاریخ نگاری اسلامی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۸۲ش.
حاکم نیشابور، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
خالقی، محمد هادی، پژوهشی درباره پیدایش و گسترش اولیه تشکیلات سرپرستی سادات، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387ش.
خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیع العلوم، ترجمه حسین خدیو جم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362ش.
خواند‌میر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، خیام، 1353ش.
همو، دستورالوزرا، تصحیح سعید نفسی، تهران، اقبال، 1317ش.
دوس، فرانسوا، تاریخ تکه تکه، از آنال تا تاریخ جدید، ترجمه عبدالله ناصری طاهری و سمیه‌سادات طباطبایی، تهران، انتشارات سمت، 1396ش.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحة‌الصدور و آیة‌السرور، تصحیح عباس اقبال، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
رضوی، سیدابوالفضل، درآمدی بر تاریخ‌نگاری ایرانی اسلامی (با تأکید بر یعقوبی، مقدسی، گردیزی و ابن فندق)، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1394ش.
رویمر، ه.ر، سلسله‌های ترکمانان، تاریخ ایران (دوره تیموریان)، پژوهش از دانشگاه کمبریج ترجمه یعقوب آژند، اژتهران، انتشارات جامی، 1387ش.
ستوده، غلامرضا، مرجع شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، تهران انتشارات سمت، 1375ش.
سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، نشر سمت،1380ش.
سالم، عبدالعزیز، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری‌نیا، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1391ش.
سلماسی، ابوعلی حسن، الرسالة الشرفیة فی تقاسیم العلوم الیقینیة، تصیحح و مقدمه حمیده نورانی نژاد و محمد کریمی زنجانی اصل، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دانشگاه تهران، 1383ش.
سلیمان، عباس محمد حسن، تصنیف العلوم بین نصیرالدین الطوسی و ناصرالدین البیضاوی، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1996م.
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، مقدمة محمد احمدحلاق، بیروت، داراحیاء الثراث العربی، 1419ﻫ .
سیدحسین‌زاده، هدی، تاریخ فراموش شده ایران در دوره سلطان یعقوب آق قویونلو، تهران، نشر تاریخ ایران، 1394ش.
شوشتری، مرتضی، نسب‌شناسان مسلمان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1393ش.
صدوق، ابو جعفر محمد بن علی، عیون‌الاخبار الرضا علیه‌السلام، تحقیق شیخ حسن الأعلی، بیروت، موسسه الأعلی للمطبوعات، 1404ﻫ .
طهرانی، ابوبکر، دیار بکریه، تصحیح نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، انتشارات طهوری، 1356ش.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، عدّة الاصول، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، نشر ستاره، 1417ﻫ .
فریر استواسر، باربارا، «دین و توسعه سیاسی ایده‌هایی درباره مقایسه ابن خلدون و ماکیاولی»، ترجمه مینا قاجارگر، ماهنامه فرهنگ امروز، ش 18 سال 3، مرداد 1396.
فصیح خوافی، احمد بن جلال‌الدین، مجمل فصیحی، تصحیح محمد فرخ، 3 ج، مشهد، باستان، 1339ش.
عُبیَدلی، شیخ‌الشرف ابی الحسن محمد بن ابی جعفر، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب، استدراک و تعلیق، الشریف ابو عبدالله الحسین بن القاسم ابن طباطبا، تحقیق شیخ محمد کاظم محمودی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1413ﻫ .
عُقیلی، سیف‌الدین حاجی بن نظام، آثار الوزرا، تصحیح میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1337ش.
عُمَری، سید شریف نجم‌الدین ابوالحسن علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق محمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ﻫ .
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السطانیة، قاهرة، مصطفی البابی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1406ﻫ .
مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل، مجمع التواریخ، تصحیح عباس اقبال ، تهران، سنایی و طهوری، 1362ش.
نظام‌الملک، ابوعلی حسن بن علی، سیاست‌نامه، تصحیح محمد قزوینی، تهران، اقبال، 1334ش.
نفیسی، سعید، تاریخ خاندان طاهری، تهران، 1335ش.
یوسفی، حسن، جواد نیستانی و دیگران، «تحلیلی بر سیادت صفویان در دوره پیش صفوی بر اساس سندی نو یافته باستان‌شناسی در مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی»، مجله پژوهش‌های باستان شناسی، ش 8، دوره پنجم، بهار و تابستان 1394ش.
www.wikipedia.confucius
