«شونیزیه»های بغداد و جایگاه آن‌ها در تاریخ تصوف
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
سیده فاطمه زارع حسینی
1
(استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران)
حمیدرضا ثنائی
2
(استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران)
الکلمات المفتاحية: شونیزیه‌های بغداد, مسجد شونیزیه, گورستان شونیزیه, خانقاه شونیزیه,
ملخص المقالة :
در منابع رجالی، جغرافیایی و تاریخی از پنج مکان در شهر بغداد که نام شونیزیه داشته اند، یاد شده : گورستان شونیزیه، مسجد شونیزیه، رِباط شونیزیه، محله شونیزیه و خانقاه شونیزیه. از این میان، گورستان و سپس رِباط بسامد بیشتری در این منابع دارند. با این همه، آنچه در منابع صوفیانه بازتاب بیشتری یافته، مسجد و سپس گورستان شونیزیه است. صوفیان نامداری با مسجد شونیزیه پیوند داشته و پس از وفات در گورستان مجاور آن به خاک سپرده شده اند. در این مقاله ضمن بررسی تاریخی و موضع نگاری این مکان‌ها، نقش و جایگاه مسجد و گورستان شونیزیه در تاریخ تصوف بررسی خواهد شد. بر پایه یافته‌ها می‌توان گفت که از حیث تاریخی گورستان شونیزیه از همه کهن‌تر، و نزد صوفیه مسجد شونیزیه دارای شهرت و محبوبیت بیشتری بوده‌است. گورستان و مسجد دست‌کم تا سده هشتم برقرار بوده، ولی از آن زمان به دلایلی که بر ما پیدا نیست، به‌مرور از رونق و اشتهار افتاده‌اند. با وجود اطلاع از مکان‌هایی به نام رباط، محله و خانقاه شونیزیه، این جای‌ها هرگز به پای شهرت گورستان و مسجد شونیزیه نرسیدند.
ابن‌ابیالوفاء، محییالدین عبدالقادر، الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیه، کراچی، میرمحمدکتبخانه، بیتا.
ابن‌تغری بردی، ابوالمحاسن، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، دار الکتب، بیتا.
ابن‌جزری، شمسالدین محمد، غایه النهایه فی طبقات القراء، بهکوشش ج. برجستراسر، بیجا، مکتبه ابن تیمیه، 1351ق.
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، مشیخه ابن الجوزی، بهکوشش محمد محفوظ، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2006م.
همو، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
ابن‌حجر، ابوالفضل احمد، تبصیر المنتبه بتحریر المشتبه، بهکوشش محمد علی النجار، بیروت، المکتبه العلمیه، بیتا.
ابن‌خلکان، احمد بن ابیبکر، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، بهکوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، 1977م.
ابن‌رجب، زینالدین عبدالرحمن، ذیل طبقات الحنابله، بهکوشش عبدالرحمن بن سلیمان العثیمین، ریاض، مکتبه العبیکان، 1425ق.
ابن‌‌زغدان، محمد بن احمد، تحقیق: محمد الشریف الرحمونی، فرح الاسماع برخص السماع، بیجا، الدار العربیه للکتاب، 1985م.
ابنعربی، محیالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بیتا.
ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بهکوشش محمد الارناؤوط، دمشق و بیروت، دار ابن کثیر، 1406ق.
ابن‌قیسرانی، ابوالفضل محمد، الأنساب المتفقه فی الخط المتماثله فی النقط و الضبط، لیدن، بریل، 1865م.
ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل، البدایه و النهایه، بیجا، دار الفکر، 1407ق.
ابن‌ملقن، طبقات الاولیاء، تحقیق نورالدین شریبه، قاهره، مکتبه الخانجی، 1415ق.
ابن‌ناصرالدین، شمسالدین، توضیح المشتبه، بهکوشش محمدنعیم العرقسوسی، بیروت، مؤسسه الرساله، 1993م.
اسفراینی، نورالدین عبدالرحمان، کاشف الاسرار، بهکوشش هرمان لندلت، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مکگیل، 1358ش.
افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، بهکوشش منصوره اتحادیه (نظام وافی) و سیروس سعدوندیان، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361ش.
انصاری، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، بیجا، بینا، بیتا.
تفسیر امام جعفر صادق(ع) در مجموعه آثار سلمی، بهکوشش پل نویا، تهران، نشر دانشگاهی، 1369ش.
توحیدی، ابوحیان، اخلاق الوزیرین، بهکوشش محمد الطنجی، بیروت، دار صادر، 1412ق.
جامی، نورالدین عبدالرحمان، نفحات الانس، بهکوشش محمود عابدی، تهران، اطلاعات، 1372ش.
جنید بغدادی، رسائل الجنید، بهکوشش جمال رجب سیدبی، دمشق، دار اقرا، 1425ق.
همو، السر فی انفاس الصوفیه، بهکوشش عبدالباری محمد داوود، قاهره، دار جوامع الکلم، 1426ق.
حازمی، الاماکن ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الأمکنه، بهکوشش حمد الجاسر، بینا، دار الیمامه، 1415ق.
حسینی، محمدخلیل، سلک الدرر فی اعیان القرن الثانی عشر، بیجا، دار البشائر الاسلامیه و دار ابن حزم، 1408ق.
خرگوشی، ابوسعد، تهذیب الاسرار فی اصول التصوف، بهکوشش امام سید محمدعلی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1427ق.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد و دیگران، تاریخ بغداد و ذیوله، بهکوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد، تاریخ بغداد، بهکوشش بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1422ق.
خوافی، زینالدین ابوبکر، منهج الرشاد، در این برگهای پیر، بهکوشش نجیب مایل هروی، تهران، نی، 1383ش.
دیلمی، ابوالحسن، سیرت شیخ کبیر ابوعبدالله ابن خفیف شیرازی، ترجمه رکنالدین شیرازی، بهکوشش آن‌ماری شیمل، تهران، بابک، 1363ش.
ذهبی، شمسالدین، تاریخ الاسلام، بهکوشش عمر عبدالسلام التدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، 1413ق.
سامرائی، ابراهیم، تاریخ مساجد بغداد الحدیثه، بغداد، وزاره الاوقاف، 1397ق.
سلفی، ابوطاهر، معجم السفر، بهکوشش عبدالله عمر البارودی، مکه، المکتبه التجاریه، بیتا.
سمعانی، ابوسعد، الأنساب، بهکوشش عبدالرحمن المعلمی، حیدرآباد، مجلس دائره المعارف العثمانیه، 1382ق.
سمنانی، علاءالدوله، مصنفات فارسی، بهکوشش نجیب مایل هروی، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش.
صفدی، خلیل بن آیبک، الوافی بالوفیات، بهکوشش احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث، 1420ق.
شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، بهکوشش احمد عبدالرحیم السایح، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، 1426ق.
شکری آلوسی، سید محمود، تاریخ مساجد بغداد و آثارها، بغداد، مطبعه دارالسلام، 1346ق.
طبری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ، بهکوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربی، 1387ق.
طوسی، احمد بن محمد، قصه یوسف (الجامع الستین للطائف البساتین)، بهکوشش محمد روشن، تهران، علمی و فرهنگی، 1382ش.
طهرانی، قاسم، القول المتین فی تشیع الشیخ الاکبر، بیروت، دار المحجه البیضاء، 1424ق.
عطار نیشابوری، تذکره الاولیاء، بهکوشش ر. ا. نیکلسن، لیدن، بریل، 1325ق.
غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه حسین خدیو جم، تهران، علمی و فرهنگی، 1386ش.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن، الرساله القشیریه، بهکوشش عبدالحلیم محمود و محمود بن الشریف، قم، بیدار، 1374ش.
قفطی، جمالالدین علی، انباه الرواه علی انباه النحاه، بیروت، المکتبه العنصریه، 1424ق.
کاشانی، عبدالرزاق، مجموعه رسائل و مصنفات کاشانی، بهکوشش مجید هادیزاده، تهران، میراث مکتوب، 1379ش.
کشمیری، عبدالکریم، بیان واقع، بهکوشش داکرکی بی نسیم، لاهور، دانشگاه پنجاب، 1970م.
کیانی، محسن، تاریخ خانقاه در ایران، تهران، طهوری، 1369ش.
مستملی بخاری، محمد، شرح تعرف لمذهب التصوف، بهکوشش محمد روشن، تهران، اساطیر، 1363ش.
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف الاسرار و عده الابرار، بهکوشش علیاصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، 1371ش.
نجمالدین کبری، فوائح الجمال و فواتح الجلال، بهکوشش یوسف زیدان، مصر، دار السعاد الصباح، 1426ق.
نجمرازی، عبداللهبن محمد، مرصاد العباد، بهکوشش محمدامین ریاحی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1373ش.
هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، بهکوشش محمود عابدی، تهران، سروش، 1383ش.
هروی، ابوالحسن علی، الإشارات الی معرفه الزیارات، قاهره، المکتبه الثقافه الدینیه، 1423ق.
یافعی، عفیفالدین، مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
یاقوت‌حموی، ابوعبدالله، معجم الادباء، بهکوشش احسان عباس، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1414ق.
همو، ابوعبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، البلدان، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.
Le Strange, Guy, Baghdad during the Abbasid Caliphate, Oxford, The Clarendon Press, 1900.
_||_Afẓal-u l-Mulk, Ghulām Ḥusiyn, Afẓal-u l-Tawārīkh, ed. Manṣūri Ittiaḥādiyyi (Niẓām Wāfī) and Sīrūs Saʻdwandiyān, Tihrān, nashr-i Tārīkh-i Iran, 1361.
Anṣārī, Khwāja ʻAbdullāh, Ṭabaqāt-u l-Ṣūfiyya, n.p., nd.
ʻAttār Niyshābūrī, Tadhkirat-u l-Awliāyʼ, ed. R. A. Nicholson, Leiden, Brill, 1325.
Dhahabī, Shams l-Dīn, Tārīkh-u l-Islām, ed. ʻUmar ʻAbd-u l-Salām l-Tadmurī, Biyrūt, - Dār al-Kitāb al-ʻ Ᾱrabī, 1413.
Diylamī, Abū al-Ḥasan, Sīrat-u l-Shaykh-u l-Kabīr Abū Abdullāh b. Khafīf Shīrāzī, tr. Rukn al-Dīn Shīrāzī, ed. AnneMarie Schimmel, Tihrān, Bābak, 1363.
Ghazzālī, Abū Ḥāmid Muḥammad, Iḥyāʼ-u ʻUlūm-i l-Dīn, tr. Ḥusiyn Khadīw Jam, Tihrān, ʻIlmī wa Farhangī, 1386.
Ḥāzimī, Al-Amākin mā Ittafaqa Lafḍuhu wa Iftaraqa Musammāhu Min l-Amkina, ed. Ḥamd l-Jāsir, n.p., Dār al-Yamāma, 1415.
Hirawī, Abū l-Ḥasan ʻAlī, Al-Ishārāt-u Ilā Maʻrifa l-Ziyārāt, Qāhira, al- Maktaba l-Thiqāfa al-Dīniyya, 1423.
Hujwīrī, ʻAlī b. ʻUthmān, Kashf-u l-Maḥjūb, ed. Maḥmūd ʻᾹbidī, Tihrān, Surūsh, 1383.
Ḥusiynī, Muḥammad Khalīl, Silk-u l-Durar fī Ᾱʻyān l-Qarn l-Thānī ʻᾹshar, n.p., Dār al-Bashāʼir al-Islāmiyya wa Dār Ibn Ḥazm, 1408.
Ibn Abī l-Vafā, Muḥyī l-Dīn, ʻAbd-u l-Qādir, Al- jawāhir-u l- muḍῑʼa fī Ṭaabaqāt l- Ḥanafiyya, Karāchῑ, Mīr Muḥammad Kitābkhāna, n.d.
Ibn ʻArabī, Muḥyī l-Dīn, Al-Futūḥāt-u l-Makkiyya, Biyrūt, Dār Ṣādir, n.d.
Ibn Ḥajar, Abū l-Faẓl Aḥmad, Tabṣir-u l-Muntabah Bitḥarir l-Mushtabah, ed. Muḥammad ʻAlī al-Najjār, Biyrūt, al-Maktaba al-ʻIlmiyya, n.d.
Ibn Jawzī, Abū l-Faraj, ʻAbd-u l-Raḥmān, Mashīkhat-u Abn l-Jawzī, ed. Muḥammad Mahfūz, Biyrūt, Dār al-Gharb al-Islāmī, 2006.
Ibn Jawzī, Abū l-Faraj, ʻAbd-u l-Raḥmān, Al-Muntaẓam fī Tārīkh l-Mulūk wa l-Umam, Biyrūt, Dār al-Kutub al-ʻIlmiyya, 1412.
Ibn Jazarī, Shams l-Dīn Muḥammad, Ghāya-u l-Nihāya fī Ṭabaqāt l-Qurrāʼ, ed. Gotthelf Bergsträßer, np., Maktaba Ibn Taymiyya, 1351.
Ibn Kathīr, Abū l-Fidāʼ Ismāʻīl, Al-Bidāya wa l-Nihāya, n.p., Dār al-Fikr, 1407.
Ibn Khallakān, Aḥmad b. Abī Bakr, Wafayāt-u l- ʻAyān, wa Inbāʼ Abnāʼ l-Zamān, ed. Ihsān ʻAbbās, Biyrūt, Dār Ṣādir, 1977.
Ibn Mulaqqin, Ṭabaqāt-u l-Awliyāʼ, ed. Nūr l-Dīn Shūrayba, Qāhira, Maktaba al-Khānjī, 1415.
Ibn Nāṣir l-Dīn, Shams l-Dīn, Tawḍīḥ-u l-Mushtabah, ed. Muḥammad Naʻīm l- ʻarqasūsī, Biyrūt, Muʼssisa al-Risāla, 1993.
Ibn Qaysarānī, Abū l-Faẓl Muḥammad, Al-Ansāb-u l-Muttafiqa fī l-Khatt l-Mutamāthila fī l-Nuqat wa l- ẓabṭ, Brill, Leiden, 1865.
Ibn Rajab, Zayn l-Dīn ʻAbd-u l-Raḥmān, Dhayl-u Ṭabaqāt l-Ḥanābila, ed. ʻAbd-u l-Raḥmān b. Sulaymān l- ʻAthīmīn, Riyāḍ, Maktaba al- ʻAbīkān, 1425.
Ibn Taghrī Bardī, Abu l-Maḥāsin, Al- Nujūm-u l-Zāhira fi Mulūk Miṣr Wa Qāhira, Miṣr, Dār al-Kutub, n.d.
Ibn ʻῙmād, ʻAbd l-Ḥayy, Shadharāt-u l-Dhahab, ed. Muḥammad l-Arnāʼūt, Damishq & Biyrūt, Dār Ibn Kathīr, 1406.
Ibn Zaghdān, Muḥammad b. Aḥmad, Faraḥ-u l-Asmāʻ birukhaṣ l-Ṣamāʻ, ed. Muḥammad l-Sharīf l-Raḥmūnī, np., al-Dār al-ʻArabiyya, lil- Kitāb, 1985.
Isfarāyinī, Nūr l-Dīn ʻAbd-u l-Raḥmān, Kashif-u l-Asrār, ed. Hermann Landolt, Tehrān, Institution of Islamic Studies at the Mc gill University, 1358.
Jāmī, Nūr l-Dīn ʻAbd-u l-Raḥmān, Nafaḥāt-u l-Uns, ed. Maḥmūd ʻᾹbidī, Tihrān, Ittilāʻāt, 1372.
Junayd l-Baghdādī, Rasāiʼl-u l-Junayd, ed. Jamāl Rajab Sīdbī, Damishq, Dār Ῑqrāʼ, 1425.
Junayd l-Baghdādī, Al-sirr fī Anfās l- Ṣūfiyya, ed. ʻAbd-u l-Bārī, Muḥammad Dāwūd, Qāhira, Dār Jawāmiʻ l-Kalim, 1426.
āKshānī, ʻAbd-u l-Razzāq, Majmūʻa Rasāʼil wa Muṣnnafāt Kāshānī, ed. Majīd Hādīzāda, Tihrān, Mīrāth Maktūb, 1379.
Khargūshī, Abū Saʻd, Tahdhīb-u l-Asrār fī Usūl l-Taṣawwuf, ed. Imām Sayyid Muḥammad ʻAlī, Biyrūt, Dār al-Kutub al-ʻIlmiyya, 1427.
Khatīb al-Baghdādī, Abū Bakr Aḥmad, Tarīkh Baghdād, ed. Bashshār ʻᾹwwād Maʻrūf, Biyrūt, Dār al-Gharb al-Islāmī, 1422.
Khatīb al-Baghdādī, Abū Bakr Aḥmad, and et. al, Tarīkh-u Baghdād wa Dhuyūluhu, Muṣtafā ʻAbd-u l-Qādir ʻAtā, Dār al-Kutub al-ʻIlmiyya, 1417.
Khwāfī, Zayn l-Dīn Abū Bakr, Manhaj-u l-Rashād, in In Barghāyi pīr,ed. Najīb Māyil Ḥirawī, Tihrān, Ney, 1383.
Kishīmrī, ʻAbd-u l-Karīm, Bayān Wāqiʻ, ed. Dakirkī B. Nasīm, Lahūr, Dānishgāh Punjāb, 1970.
Kiyānī, Muḥsin, Tārīkh Khānqāh Dar Iran, Tihrān, Ṭahūrī, 1369.
Le Strange, Guy, Baghdad during the Abbasid Caliphate, Oxford, The Clarendon Press, 1900.
Miybudī, Abū l-Faẓl Rashīd l-Dīn, Kashf-u l-Asrār wa ʻUdda l-Abrār, ed. ʻAli Aṣghar Ḥikmat, Tihrān, Amīrkabīr, 1371.
Mustamlī Bukhārī, Muḥammad, Sharḥ-u l-Taʻarruf li-Madhhab Ahl l-Taṣwwuf, ed. Muḥammad Rowshan, Tihrān, Asāṭīr, 1363.
Mustawfī, Ḥamdullāh, Tārīkh Guzīda, ed. ʻAbd l-Husayn Nawāyī, Tihrān, Amīrkabīr, 1364.
Najm l-Dīn Kubrā, Fawāʼiḥ-u l-Jamāl wa Fawātiḥ-u l-Jalāl, ed. Yūsuf Zaydān, Miṣr, Dār al-Suʻād al- Ṣabāḥ, 1426.
Najm Rāzī, ʻAbdullāh b. Muḥammad, Mirṣād-u l-ʻIbād, ed. Muḥammahamīn Riyāḥī, Tihrān, Bunyād Farhang Iran, 1373.
Qifṭī, Jamāl l-Dīn Al, Inbāh-u l-Ruwāt ʻAlā Anbāh l-Nuḥāt, Biyrūt, al-Maktaba al-ʻUnṣuriyya, 1424.
Qushayrī, ʻAbd-u l-Karīm b. Hawāzin, Al-Risāla-u l-Qushayriyya, ed. ʻAbd l-Ḥalīm Maḥmūd wa Maḥmūd b. al-Sharīf, Qum. Bīdār, 1374.
Safadī, Khalīl b. Ᾱybek, Al-Wāfī bi l-Wafayāt, ed. Amad l-Arnāʼūt and Turkī Muṣtafā, Biyrūt, Dār Iḥyāʼ al-Turath, 1420.
Salafī, Abū Ṭāhir, Muʻjam-u l-Safar, ed. ʻAbdullāh ʻUmar l-Bārūdī, Makki, al-Maktaba al-Tijāriyya, n.d.
Samʻānī, Abū Saʻd, Al-Ansāb, ed. ʻAbd-u l-Raḥmān l-Maʻlamī, Heidarabad, Majlis Dāʼira al-Maʻārif al-Uthmāniyya, 1382.
Sāmirrāʼī, Ibrābīm, Tārīkh-u Masājid Bghdād al-Ḥadītha, Baghdād, Wizāra al-Awqāf, 1397.
Shaʻrānī, ʻAbd-u al-Wahhāb, Al-Ṭabaqāt-u al-Kubrā, ed. Aḥmad ʻAbd-u l-Raḥīm l-Sāyiḥ, Qāhira, Maktaba al-Thiqāfa al-Dīniyya, 1426.
Shukrī Ᾱlūsī, Sayyid Maḥmūd, Tārīkh-u Masājid Baghdād wa Ᾱthāruhā, Baghdād, Maṭbaʻa Dār al-Salām, 1346.
Simnānī, ʻAlāʼ-u l-Dawla, Muṣannafāt Fārsī, ed. Najīb Māyil Ḥirawī, Tihrān, ʻIlmī wa Farhangī, 1383.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr b. Yazīd, Tarīkh, ed. Muḥammad Abū l-faẓl Ibrāhīm, Biyrūt, Rawāʼiʻ al-Turāth al-ʻArabī, 1387.
Tafsīr Imām Jaʻfar Ṣādiq, in Majmūʻa Ᾱthār Sulamī, ed. Paul Nwyia, Tihrān, Nashr Dānishgāhī, 1369.
Tawḥīdī, Abū Ḥayyān, Akhlāq-u l-Wazīrīn, ed. Muḥammad l-Tanjī, Biyrūt, Dār Ṣādir, 1412.
Tehrānī, Qāsim, Al-Qawl-u l-Matīn fī Tashayyuʻ l-Shaykh l-Kabīr, Biyrūt, Dār al-Maḥajja al-Bayḍāʼ, 1424.
Tūsī, Aḥmad b. Muḥammad, Qiṣṣat-u Yūsuf (al-Jāmiʻ-u l-Sittīn li- Latāʼif l-Basātīn), ed. Muḥammad Rowshan, Tihrān, ʻIlmī wa Farhangī, 1382.
Yāfiʻī, ʻAfīf l-Dīn, Mirʼāt-u l-Janān wa ʻIbra-u l-Yaqẓān, Biyrūt, Dār al-Kutub al-ʻIlmiyya, 1417.
Yaʻqūbī, Aḥmad b. Abī Yaʻqūb, Al-Buldān, Biyrūt, Dār al-Kutub al-ʻIlmiyya, 1422.
Yāqūt Ḥimawī, Abū ʻAbdullāh, Muʻjam-u l- Buldān, Biyrūt, Dār Ṣādir, 1995.
Yāqūt Ḥimawī, Abū ʻAbdullāh, Muʻjam-u l-Udabāʼ, ed. Eḥsān ʻAbbās, Biyrūt, Dār al-Gharb al-Islāmī, 1414.
www.rashedinia.blogfa.com
