تجارت یمن در قلمرو رسولیان (626- 858ﻫ)

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

ابراهیم محمدی ¹ , هادی عالم زاده ²

1 - دانشجوى دکترى تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استاد گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 18 الإثنين , صفر, 1437 تاريخ التأكيد : 24 الأربعاء , رمضان, 1437 تاريخ الإصدار : 19 الإثنين , ذو القعدة, 1437

الکلمات المفتاحية: تاریخ تجارت در یمن, رسولیان, تجارت دریای سرخ, تجارت اقیانوس هند, تجّار کارمی,

ملخص المقالة :

یمن به سبب موقعیت ممتاز جغرافیایی و قرارداشتن بر سر راه های تجاری شرق و غرب، به ویژه مسیر جاده بخور پیوسته مرکز صادرات و واردات کالاهای مختلف بوده است. با سلطه رسولیان (626- 858ﻫ)بر یمن ارتباطات بازرگانی با مناطق گوناگون، به ویژه هند، مصر و حجاز رونق بیشتری یافت؛ بازرگانان کالاها و محصولات یمن را از طریق دریا و پس از گذر از بنادر و جزایر متعدد به بنادر هند و مصر می‌رساندند و در برگشت، کالاهای گوناگون آن مناطق را به یمن وارد می کردند. علاوه بر تجارت با هند و مصر، یمن از طریق زمین و دریا با مناطق داخلی جزیرةالعرب به ویژه حجاز هم ارتباط تجاری داشت. این مقاله در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که رونق تجاری یمن در دوره زمامداری رسولیان معلول چه عواملی بوده است؟ یافته های تحقیق، نشان می دهد که در این دوره، تجارت یمن شرایطی متفاوت با دوره‌های پیش از آن را تجربه کرد؛ زیرا به علت استیلای مغولان بر شرق دور تا بغداد، راه های تجاری این مناطق ناامن گشت و در نتیجه راه تجاری دریای سرخ اهمیت یافت؛ این تحول مهم و ظهور تجّار کارِمی که تجارت میان سواحل مدیترانه و سواحل اقیانوس هند تا چین را از طریق دریای سرخ در اختیار و انحصار خود داشتند، سبب رونق فعالیت های تجاری در منطقه یمن گردید.

المصادر:

کتابشناسی

ابن­اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1965م.

ابن­بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه ابن بطوطه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359ش.

ابن­تغری بردی، جمال­الدین ابی­المحاسن یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، مطبعة الدارالکتب المصریة، 1935م.

ابن­جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار للطباعة و النشر، 1984م.

ابن­دُقماق، ابراهیم بن محمد، الانتصار لواسطة عقد الامصار، بیروت، منشورات دارالآفاق، 1893م.

ابن­دَیبَع، عبدالرحمن بن علی، قرة العیون بأخبار الیمن المیمون، تحقیق محمد بن علی اکوع، قاهرة، مطبعة السلفیة، 1374ﻫ.

همو، بغیة المستفید فی تاریخ مدینة زبید، تحقیق عبدالله الحبشی، صنعاء، مرکز الدراسات و البحوث، 1374ﻫ.

ابن­رسته، احمد بن عمر، الأعلاق النفیسة، بیروت، دار صادر، 1892م.

ابن­عبدالمجید، تاج الدین عبدالباقی، بهجة الزمن فی تاریخ الیمن، تحقیق محمد الحبشی، صنعاء، دارالحکمة الیمانیة، 1408ﻫ.

ابن­عبری، غریغوریوس ملطی، تاریخ مختصر الدول، بیروت، دارالمشرق، 2007م.

ابن­الفرات، ناصرالدین محمد، تاریخ ابن الفرات، تحقیق زریق قسطنطین ، بیروت، 1942م.

ابن­فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف هادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ.

ابن­مجاور، یوسف بن یعقوب، صفة بلاد الیمن و مکّة و بعض الحجاز، تحقیق ممدوح حسن محمد، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1996م.

ابومخرمة، ابومحمد عبدالله طیب، تاریخ ثغر عدن و تراجم علمائها، تحقیق اوسکر لوفجرین، لیدن، 1936م.

ادریسی، ابی­عبدالله محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت، عالم الکتب، 1409ﻫ.

الفیفی، محمد بن یحیی، الدولة الرسولیة فی الیمن، الدار العربیة الموسوعات، 2005م.

بادکوبه، احمد و تاجبخش، قدریه، «روابط بازرگانی آراگون و قشتاله با بیبرس و تحریم اقتصادی مصر»، مجله تاریخ و تمدن اسلامی، شماره دهم، 1388ش.

باسورث، ادموند کلیفورد، سلسله­های اسلامی جدید، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران، انتشارات باز، 1381ش.

بروسَوی، محمد بن علی، اوضح المسالک الی معرفة البلدان، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1427ﻫ.

پیگولوسکایا، نینا ویکتوروونا، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان قرن هجدهم میلادی، ترجمه کریم کشاورز، تهران، موسسه علوم اجتماعی دانشگاه تهران، 1349ش.

حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، 1340ش.

حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار فی خبر الأقطار، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1984م.

خزرجی، علی بن حسن، العقود اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، تحقیق محمد بسیونی، صنعاء، دارالادب، 1403ﻫ.

خلیفه، مجتبی، «تفوق تجاری دریای سرخ بر خلیج فارس در سده­های پنجم و ششم هجری: با تأکید بر نقش تجّار کارم»، کتاب خلیج فارس فرهنگ و تمدن، مجموعه مقالات، 1387ش.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الأخبار­ الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات­ الرضی، 1368ش.

رشیدالدین همدانی، فضل­الله، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، 1362ش.

عمارة الیمنی، نجم الدین، تاریخ الیمن، تحقیق محمد بن علی الاکوع، قاهرة، 1967م.

غسانی، اسماعیل بن عباس، العسجد المسبوک و الجوهر المحکوک فی طبقات الخلفاء و الملوک، تحقیق شاکر محمود عبدالمنعم، بغداد، دارالتراث الاسلامیة، 1395ﻫ.

فاسی، تقی­الدین محمد بن احمد، العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، بیروت، موسسة الرسالة، 1406ﻫ.

فیاض، علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1385ش.

قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه محمد مراد بن عبدالرحمان، دانشگاه تهران، 1371ش.

قلقشندی، احمد بن عبدالله، صبح الأعشی فی صناعة الانشاء، تحقیق محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1915م.

کریمی، علیرضا و رضایی، محمد، «روابط تجاری ایران و جنوا در دوره ایلخانان»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران،دانشگاه الزهراء، شماره 18، تابستان 1392ش.

لبیب، صبحی، «التجارة الکارمیة و تجارة مصر فی العصور الوسطی»، المجلة التاریخیة المصریّة، شماره 4، 1952م.

لقمان، حمزة علی ابراهیم، تاریخ عدن و جنوب الجزیرة العربیة، قاهرة، دارمصر للطباعة، 1379ﻫ.

ماجد، عبدالمنعم، العلاقات بین الشرق و الغرب، بیروت، مکتبة الجامعة العربیة، 1966م.

محمدکریم، ابراهیم، «العلاقات التجاریة بین عدن و الهند خلال القرنین السادس و السابع الهجریین»، بصرة، مجلة المورخ العربی، شماره 33، 1407ﻫ.

مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق یوسف اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ.

مقحفی، ابراهیم احمد، معجم المدن و القبائل الیمنیة، صنعاء، دارالکلمة، 1985م.

مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، تحقیق جمال الدین الشیال، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1955م.

مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، بیروت، دار صادر، بی تا.

وثوقی، محمد باقر، علل و عوامل جابجایی کانون­های تجاری در خلیج فارس، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1389ش.

همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرةالعرب، تحقیق محمد بن علی الاکوع، صنعاء، مکتبة الارشاد، 1410ﻫ.

یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.

یوسف، عبدالقادر احمد، العصور الوسطی الاروبیة، بیروت، المکتبة العصریة، 1967م.

Ashtor, Eliyahu, “The Karimi Merchants”, London, Studies on the Levanin Trade in Middle Ages, 1978.

Fischel, Walter, “The Spice trade in Mamluk Egypt”, JESHO, I, 1958.

Goitein, S.D, “New Lights on the Beginnings of the Karim Merchants”, Journal of the Economic and Social History of Orient, 1958.

Heyd, W, Histoire du Commerce du Levant au Moyen Age, Leipzig, 1889.

Shamrookh, Nayef Abdullah, The Commerce of the Rasulids in the Yemen, Kuwait, 1996.

---

[1]. تاریخ دریافت: 9/9/1394، تاریخ پذیرش: 9/4/1395

2. رایانامه: [e-mail]

3. رایانامه (مسؤول مکاتبات):[e-mail]

 

[4]. فیاض، 5.

[5]. عَدَن،از جمله شهرهای بندری مهم یمن است که در جنوب غرب یمن و کنار دریاى عرب واقع است. اهمیت این شهر هم ناشی از وضع جغرافیایی و طبیعی آن بود؛ چون در مسیر کشتی­هایی قرار داشت که از اقیانوس هند عازم دریای سرخ و قلمرو دولت روم یا سواحل آفریقا و مراکز بازرگانی آنجا بودند و می­توانستند پس از طی مسافت­های زیاد در آنجا لنگر انداخته و به­رفع نیازهای خود و هم به­ مبادله کالا و دادوستد بپردازند. هم­چنین عدن یکی از مراکز تجاری مهم بر سر راه بخور بود و عطریاتی چون عود، کندر، مشک، کافور، عنبر و وَرس (گیاهى چون کنجد) و غالب کالاهای وارداتی هند و چین در آنجا یافت می­شد (مقدسی، 98 ،101؛حمیری، 408).

[6].مِرباط، ادریسی آن را به­صورت مِربَط ضبط کرده است (1/75)، شهری در جنوب یمن که میان حضرموت و عمان قرار داشت (قزوینی، 61؛ بروسوی، 584).

[7]. تَعِزّ،شهر منطقه کوهستانی جنوب یمن است. این شهر بر دامنه جبل صَبِر (عُدَینَه) واقع است. هرچند تاریخچه بنای این شهر به روایتی به سده سوم هجری باز می­گردد، اما اهمیت و شهرت و رونق آن از اواخر سده ششم هجری به­بعد در دوران ایوبیان یمن (حک. 569-626ﻫ) و دوران رسولیان (حک. 626-858ﻫ) که این شهر را پایتخت خود قرار دادند به­چشم می­خورد (مقحفی، 69؛عمارۀ، 148).

5.صَنعاء، مرکز منطقه کوهستانی (جبل­السراة) یمن و در میان دو کوه عَیبَان و تُقَم واقع است؛ این شهر به­لحاظ قدمت و عظمتش در دوره اسلامی از مراکز مهم یمن به شمار می­رفته است. صنعاء پایتخت یمن بود و در یمن، تهامه و حجاز شهری بزرگ­تر، پرجمعیت­تر و پربرکت­تر از شهر صنعاء نبوده است (ابن رسته، 127؛ مقحفی، 252).

[9]. منابع به­تفصیل به حملات بنیان­کن مغولان و تسلط آنان بر شهرها و راه­های آسیایی پرداخته­اند (رشیدالدین فضل الله، 2/1050-1053؛ ابن اثیر،12/358-394).

[10].بادکوبه و تاجبخش، 86؛ نیز نک. وثوقی، 165؛ هم­چنین این نکته را باید متذکر شد که در سده پنجم هجری نیز تجارت خلیج فارس و موقعیت دریایى این آبراه مهم بین‌المللى با افول جدى مواجه شده بود که در این میان، فاطمیان مصر نقشى اساسى در تغییر جهت تجارت بین­المللى از خلیج فارس به سمت دریاى سرخ بر عهده داشتند. آنها به­خوبى با بهره­بردن از ضعف خلافت عباسى، ضعف ایالت فارس، کم­توجهى به سواحل جنوبى ایران در اواخر عهد آل­بویه و دوره سلجوقیان به­تقویت نفوذ خود در سواحل دریاى سرخ و اقیانوس­ هند پرداختند (خلیفه، 214).

[11]. بازرگانان پس از رسیدن به دریای سرخ از دو راه خود را به اروپا می­رساندند: راه­ نخست، از طریق صحرای سینا به دمشق و سپس به دریای مدیترانه و اروپا بود و دیگری پس از عبور از رود نیل به قاهره و اسکندریه و سپس به دریای مدیترانه و اروپا متصل می­شد (Heyd,1/306-307, 2/28-29).

[12]. پژوهش­گران تا­کنون نتوانسته­اند معناى مقبولى براى کلمه کارم یا کارمیه که در منابع عربى و اسناد گنیزه وارد شده، بیابند. گویتن معتقد است که این کلمه غیرعربى است و در زبان تامیلى در جنوب هند وجود دارد و به­معنى اعمال و شغل­هاست و چون روابط اصلى خاورمیانه با ساحل هند شرقى بر پایه روابط تجارى بوده احتمال دارد که این نام بر صاحبان کشتى­ها و بازرگانانى که به این سرزمین‌ها تردد داشته‌اند اطلاق شده باشد (لبیب، 406).

[13]. غسانیان: منسوب به قبیله غسان اند که از جنوب جزیرةالعرب به سمت شمال و شامات کوچ کرده و با تسلط بر برخی اراضی شامات، دولت غسانی را پی‌ریزی کردند و تحت حمایت رومیان بر این نواحی فرمان می­راندند. آخرین آنان، جبلة بن اَیهم است که با پذیرش اسلام با رومیان وارد نبرد شد (خزرجی، 1/24، 36؛  همدانی، 326-329).

[14]. ابن عبدالمجید، 139؛ خزرجی، 1/36-37.

[15]. ابن تغری بردی، 2/396.

[16]. مقریزی، 79.

[17]. خزرجى، 1/37.

[18]. همو، 204.

[19]. فاسى، 6/344.

[20]. خزرجى، 185.                                                                                                       

[21]. باسورث، 163.

[22]. همو، 218.

[23]. طاهریان یا بنى­طاهر خاندانی سنّى­مذهب از بومیان یمن بودند که در روزگار ضعف رسولیان به قدرت رسیدند و سرزمین‌هاى رسولیان را در جنوب یمن و تهامه پس از پایان دولت آنها متصرف شدند. چهار سلطان از این خاندان یکى بعد از دیگرى سلطنت کردند و سیاست­ها و سنت­هاى ادارى حامیان پیشین خود را به­کار بستند. نیز نقش رسولیان را به­عنوان بانیان بزرگ عمارات در شهرهایى چون زبید که مرکز سنت­گرایى دینى یمن بود و ساختن مسجد و مدرسه را به­ارث بردند. طاهریان در عدن که بندرگاه اصلى یمن بود، ارگى در برابر مملوکان مصر و پرتغالیان ساختند که آلفونسو دالبو کرک نخستین کسى بود که آن را در 919ﻫ محاصره کرد. آنها هم­چنین در آنجا ساختمان­هاى بازرگانى و استحکاماتی پدید آوردند و در جبال یمن قدرت خود را علیه امامان زیدى بسط دادند و صنعا را تسخیر کردند. مملوکان مصر که آرزوى تسلط بر یمن را به­عنوان پایگاهى براى عملیات علیه پرتغالیان در اقیانوس­ هند در سر مى­پروراندند بعد از 921ﻫ حملات خود را به یمن آغاز کردند که به اشغال بیشتر خاک یمن و پایان یافتن حکومت بنى­طاهر منجر شد. گویا تنها چند تن از امیران طاهرى در نقاط کوهستانى برجای ماندند، تا این‌که حکمران عثمانى سلیمان پاشا، آخرین آنان، عامر سوم، را در 945 ﻫ به هلاکت رسانید (نک. باسورث، 220).

[24]. باسورث، 218.

[25]. مسعودی، 1/133؛ قزوینی، 127.

[26]. دینوری، 321.

[27]. ابن­فقیه، 72.

[28]. مسعودی، 1/123؛ حدود العالم، 440.

[29]. مقدسی، 85؛ یاقوت، 4/89.

[30]. ابن مجاور، 142-143؛ لقمان، 299.

[31]. محمدکریم، 227.

[32]. سَندابور، جزیره­ای در هند، مشتمل بر 63 آبادی است که گرداگرد آن­ر­ا خوری فرا گرفته؛ در مواقع جزر، آب جزیره، شیرین و خوش­طعم و به­هنگام مدّ تلخ و شور می­باشد (ابن بطوطه، 2/429).

[33]. ابن مجاور، 161.

[34]. مهره­های زینتی و اسباب خرده فروشی را گویند از مهره و آیینه و شانه و امثال آن، چه خَرَزی خرده فروش باشد (دهخدا، ذیل «خَرَز»).

[35]. ابن مجاور، 162.

[36]. لقمان، 302؛ محمدکریم، 227.

[37]. ابن مجاور، 163-164؛ همو می‌افزاید: ارسال این محموله‌ها در روزگار ما، سال 625ﻫ قطع شده است (164).

[38]. ابن الدیبع، قرة العیون، 2/96؛ خزرجی، 2/139.

[39]. خزرجی، 2/135؛ ابن الدیبع، 2/96.

[40]. ثنه در غرب بمبئی قرار دارد.

[41]. خزرجی، 2/297؛ غسانی، 213.

5. ابن الدیبع، بغیة المستفید، 107.

[43]. خزرجی، 1/252

[44]. غسانی، 129.

[45]. خزرجی، 2/145؛ غسانی، 187.

[46]. همانجا.

47. Ashtor,52: Goitein, “New light”, 175.

48. خلیفه، 216.

49. Goitein, 182.

50. fischel, 164.

51. Ibid, 158.

52. ابن­جبیر، 101.

[53]. ابو­مخرمة، 169.

[54]. همو، 170؛ ابن­دقماق، 40.

[55]. قزوینى، 65.

[56]. همو، 129؛ برای اطلاع بیشتر نک. خلیفه، «تفوق تجاری دریای سرخ بر خلیج فارس با تأکید بر تجّار کارِم».

[57]. ماجد، 225؛ یوسف،368.

[58]. ابن­عبری، 318؛ در دوره ارغون (683-690ﻫ) تلاش شد ضربه شدیدی بر تجارت یمن و مصر وارد شود و مسیر دریای ­سرخ از کنترل تجار مصری و یمنی خارج گردد. احتمالا مسیحیان ارغون را تشویق به این اقدام کرده بودند تا جهازاتی را که از هندوستان از طریق دریای­ سرخ به مصر می­رفتند مجبور کنند به هرمز در خلیج­ فارس بروند (پیگولوسکایا، 356)؛ به­نوشته­ ابن­عبری، ارغون در­صدد اجرای این طرح بود و به­همین دلیل نهصد دریانورد و کشتی­ساز جنوایی را به­خدمت گرفت و وسایل و چوب مورد نیاز تهیه شد؛ ولی نقشه او به­دلیل درگیری بین خود جنوایی­ها بی­نتیجه ماند (کریمی، 64).

[59]. ابن­الفرات، 7/65.

[60]. قلقشندى، 11/320.

61. shamrookh, 248.  

[62]. ابن­جبیر، 97.

63. الفیفی، 155.

64. خزرجی، 1/130، 152، 163.

65. فاسى، 7/87؛ مقریزى، 3/563

66. همو، 212؛ برای اطلاع بیشتر نک. شمروخ.

67. همو، 91

68. همو، 210.

[69]. همو، 4/90؛ قلقشندی، 4/276.

[70]. فاسى، 4/95

[71]. همو، 128.