نقش بیوت در عملکرد مراجع تقلید شیعه؛ نمونه‌ها: بیوت آیات حائری یزدی، بروجردی و حکیم
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامیحمید انصاری 1 , حمید بصیرت منش 2 , مجتبی شهرآبادی 3
1 - استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 - استادیار تاریخ انقلاب اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشجوی دکتری تاریخ انقلاب اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: نهاد مرجعیت, مرجع تقلید, زعامت سیاسی, بیت مرجع, عبدالکریم حائری یزدی, سید حسین بروجردی, سید محسن حکیم,
ملخص المقالة :
نهاد مرجعیت تقلید شیعه و تثبیت آن در پاسخ به نیاز به زعامت سیاسی-اجتماعی و رهبری دینی در جامعه شیعی شکل گرفت. مطالعه سیر تکوین این نهاد چه در بعد نظری و چه در بعد اقتصادی و تاریخی آن، واقعیت این پاسخ را نشان می‌دهد. بر اساس این واقعیت تاریخی، مرجع تقلید در جایگاه زعیم جامعه شیعه و بیت او در جایگاه مرکز تصمیم‌سازی و احتمالا تصمیم‌گیری اوست. این موضوع اهمیت بررسی و شناخت بیوت مراجع را چه به لحاظ ساختار و چه از نظر افراد آن نشان می‌دهد. در این مقاله، تلاش شده‌است با بهره‌گیری از نوشته‌ها و خاطرات افراد مشهور نزدیک به بیوت مراجع، نقش و تأثیر آن‌ها در گرایش و عملکرد سه تن از مراجع تقلید معاصر، عبدالکریم حائری یزدی، سید حسین بروجردی و سید محسن حکیم، بازنمایی شود. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه استقلال فکری و عملی مراجع را نمی‌توان منکر شد، اما نقش و تأثیر پر رنگ بیوت آنان در بسیاری از عملکردها و سوگیری‌های آنان قابل توجه است.
اباذری، عبدالرحیم (1386). خاطرات آیت‌الله مسلم ملکوتی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
احمدی، مجتبی و دیگران (1379). چشم و چراغ مرجعیت: مصاحبه‌های ویژه مجله حوزه با شاگردان آیت‌الله بروجردی. قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.
اکبری‌آهنگر، رضا و وحید خضاب (1401). ماجرای علامه و انقلاب؛ تقابل یا حمایت؟. قم: نشر شهید کاظمی.
امامی، جواد (1381). خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
امینی، ابراهیم (1392). خاطرات آیت‌الله امینی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
آصفی، محمدمهدی و دیگران (1379). شکوه فقاهت: یادنامه آیت‌الله العظمی بروجردی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
بدلا، سید حسین (1379). هفتاد سال خاطره. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
بروجردی، محمود (بی‌تا). خاطرات منتشر نشده دکتر محمود بروجردی. آرشیو موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
بشارت، مهدی (1391). اصول و مبانی مکتب سیاسی نجف. تهران: دانشگاه امام صادق.
بصیرت‌منش، حمید (1392). علما و رژیم رضاشاه؛ نظری بر عملکرد سیاسی – فرهنگی روحانیون در سال‌های 1305 تا 1320. چ5. تهران: نشر عروج.
بصیرت‌منش، حمید (1397). حوزه نجف و تحولات سیاسی ایران: از جنبش مشروطه تا انقلاب اسلامی. تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
بهبودی، هدایت‌الله (1397). الف لام خمینی. چ2. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
همو (1392). شرح اسم. چ2. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
تبرائیان، صفاءالدین (1387). احیاگر حوزه نجف؛ زندگی و زمانه آیت‌الله‌العظمی سیدمحسن حکیم. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حاجی بیگی کندری، محمدعلی (1379). خاطرات حجه‌الاسلام و المسلمین عباسعلی عمید زنجانی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حائری، عبدالهادی (1364). تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق. چ2. تهران: امیرکبیر.
خلخالی، صادق (1379). خاطرات آیت‌الله خلخالی؛ اولین حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب. تهران: نشر سایه.
دوانی، علی (1372). زندگانی زعیم بزرگ آیت‌الله بروجردی. تهران: نشر مطهر.
رشیدی، احمد (1383). خاطرات آیت‌الله سیدهاشم رسولی محلاتی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
رضوی، کمال (1398). دو راهی روحانیت: جستارهایی درباره مرجعیت شیعه در ایران معاصر. تهران: سرو (مطالعات فرهنگ شیعی).
رضوی، عباس (1372). «مرجعیت، خطرها و هشداره». فصلنامه حوزه، تابستان 1372. صص 82-51.
ریحان یزدی، علیرضا (1372). آئینه دانشوران. تصحیح: ناصر باقری بیدهندی. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
شریف رازی، محمد (1332). آثار الحجه. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
شعاع‌حسینی، فرامرز و رحیم روح‌بخش (1387). خاطرات حجه‌الاسلام فردوسی‌پور. تهران: نشر عروج.
صانعی، یوسف (1369). «مصاحبه با آیت‌الله صانعی». فصلنامه حوزه. سال هفتم. شماره 40. صص 56-35.
صبوریان، محسن (1398). تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه. چ2. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
عالمیان، علیاکبر (1390). رایت دین؛ بررسی اندیشه و رفتار سیاسی آیت‌الله‌العظمی بروجردی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
فراهانی، مجتبی (1387). سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین. چ4. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
فروغی، محمدحسین و محمدامین رفیعی (1401). زندگی فردی ناشناخته؛ سال‌های نخستین حوزه علمیه قم به روایت شیخ محمد حجتی بروجردی. قم: نشر شهید کاظمی.
قلی‌زاده علیار، مصطفی (1389). مراجع ثلاث. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
قمی، شیخ عباس (1367ق). فوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه. تهران: کتابخانه مرکزی.
کرباسچی، غلامرضا (1380). تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی(تاریخ حوزه علمیه قم). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
کریمی جهرمی، علی (1372). آیت‌الله موسس. قم: دارالحکمه.
گلپایگانی، سیدجواد (1387). «به فقیه گلپایگانی رجوع شود». هفته‌نامه شهروند. شماره 53. تیر 1387.
مطهری، مرتضی و دیگران (1341). بحثی درباره مرجعیت و روحانیت. تهران: شرکت سهامی انتشار.
ملکی، علی (1384). خاطرات حجه‌الاسلام محمد سمامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
منتظری. حسینعلی (1379). خاطرات آیت‌الله‌العظمی منتظری. بیجا: بی نا.
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1386). سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد (به روایت ساواک). جلد 9. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسوی کرمانی، سید حسین (1384). خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی کرمانی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
_||_Abadharī, ʿAbd al- Raḥīm (1386/2007). Khāṭirāt- i Āyat Allāh Muslim- i Malakūtī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.
Ahmadi , Mojtaba & Others (1379/2000). Ĉishm wa Ĉirāgh- i Marjaʿiyyat: Muṣāḥiba- hā- yi Vīzha- yi Majala- yi Ḥawza bā Shāgirdān- i Āyat Allāh Burūjirdī. Qom: Daftar- i Tablīghāt- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya - yi Qom.
Akbari Ahangar, Reza & Khazzab, Vahid (1401AH/1980). Mājarā- yi ʿAllāma wa Inqilāb; Taqābul yā Ḥimāyat?. Qom: Nashr- i Shahīd Kāẓimī.
Alamiyan, Ali- Akbar (1390/2011). Rāyat- i Dīn; Barrisī- yi Andīsha wa Raftār- i Siyāsī- yi Āyat Allāh al- ʿUẓmā Burūjirdī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.
Amini, Ibrahim (1392/2013). Khāṭirāt- i Āyat Allāḥ Amīnī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.
Asefi, Mohammad- Mahdi & Others (1379/2000). Shukūh- i Fiqāhat: Yād- Nāma- yi Āyat Allāḥ al- ʿUẓmā Burūjirdī. Qom: Daftar- i Tablīghāt- i Islāmī- yi Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom.
Basirat Manesh, Hamid (1392/2013). ʿUlamā wa Rizhīm- i Riḍā- Shāh; Naẓarī bar ʿAmalkard- i Siyāsī- Farhangī- yi Rūḥāniyyūn dar Sāl- hā- yi 1305 tā 1320. Vol. 5, Tehran: Nashr- i ʿUrūj.
Idem (1397/2018). Ḥawza- yi Najaf wa Taḥawwulāt- i Siyāsī- yi Iran: Az Junbish- i Mashrūṭa tā Inqilāb- Islāmī. Tehran: Research Institute Of IMAM KHOMEINI And Islamic Revolution.
Behboodi, Hedayat Allah (1397/2018). Alif Lām Khumīnī. Vol. 2, Tehran: Mawʾassisa- yi Muṭāliʿāt wa Pazhūhish- hā- yi Siyāsī.
Idem (1392/2013). Sharḥ- i Ism. Tehran: Mawʾassisa- yi Muṭāliʿāt wa Pazhūhish- hā- yi Siyāsī.
Besharat, Mahdi (1391/ 2012). Uṣūl wa Mabānī- yi Maktab- i Siyāsī- yi Najaf. Tehran: Imam Sadiq University.
Bodala, Seyyed Hossain (1379/2000). Haftad Sāl Khāṭira. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.
Boroujerdi, Mahmoud (Und.). Khāṭirāṭ- i Muntashir Nashuda- yi Duktur (Dr.) Maḥmūd- i Burūjirdī. Ārshīw- i Mawʾassisa- yi Tanẓīm wa Nashr- i Āthār- i Imām Khumīnī.
Davani, Ali (1372/1993). Zindigānī- yi Zaʿīm- i Buzurg Āyat Allāḥ Burūjirdī. Tehran: Nashr- i Muṭahhar.
Farhani, Mojtaba (1387/2008). Silsila- yi Mū- yi Dūst: Khāṭirāt- i Dawrān- i Tadrīs- i Imām Khumīnī bih Naql az Shāgirdān, Dustān Wa Mansūbīn. Vol. 4, Tehran: Mawʾassisa- yi Tanẓīm wa Nashr- i Āthār- i Imām Khumīnī.
Foroughi, Mohammad Hossein & Rafiee, Mohammad- Amin (1401AH/1980). Zindigī- yi Fardī- yi Nāshinākhta; Sāl- hā- yi Nukhustīn- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom Bih Rawāyat- i Shiykh Muḥammad Ḥujjatī- yi Burūjirdī. Qom: Nashr- i Shahīd Kāẓimī.
Gholizadeh Aliyar, Mostafa (1389/2010). Marājiʿ Thalāth. Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.
Golpayegani, Seyyed Javad (2008/1387). Bih Faqīh- i Gulpāyigānī Rujūʿ Shawad. Hafte- Nāma- yi Shahrwand. No. 53.
Haeri, Abdolhadi (1364/1985). Tashayyuʿ wa Mashrūṭiyyat dar Iran wa Naqsh- i Iraniyyān- i Muqīm- i Iraq. Vol. 2, Tehran: Amīrkabīr.
Haji beygi Kondori, Mohammad- Ali (1379/2000). Khāṭirāt- i Ḥujat al- Islām wa-ʾl- Muslimīn ʿAbāsʿalī ʿAmīḍ Zanjānī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.
Imami, Javad (1381/2002). Khāṭirāt- i Āyat Allāḥ Masʿūdī- i Khumiynī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.
Karbaschi, Gholamhossein (1380/2001). Tārīkh- i Shafāhī- yi Inqilāb- i Islāmī (Tārīkh- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom). Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.
Karimi Jahromi, Ali (1372/1952). Āyat Allāh Mawʾassis. Qom: Dār al- Ḥikmat.
Khalkhali, Sadeq (1379/2000). Khāṭirāt- i Āyat Allāḥ Khalkhālī; Awwalīn Ḥākim Sharʿ Dādgāh- hā- yi Inqilāb. Tehran: Nashr- Sāya.
Maleki, Ali (1384/2005). Khāṭirāṭ- i Ḥujat al- Islām Muḥammad Samāmī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.
Mawʾassisa- yi Tanẓīm wa Nashr- i Āthār- i Imām Khumīnī (1386/2007). Siyr- Mubārizāt- i Imām Khumīnī Dar Āyina- yi Asnād (Bih Rawāyat- i Sāwāk). Vol. 9, Tehran: Mawʾassisa- yi Tanẓīm wa Nashr- i Āthār- i Imām Khumīnī.
Montazeri, Hussein-Ali (Und). Khāṭirāṭ- i Āyat Allāḥ al- ʿUẓmā Muntaẓirī.
Motahhari, Morteza & Others (1341/1962). Baḥthī Darbāra- yi Marjaʿiyyat wa Rūḥāniyyat. Tehran: Shirkat- i Sahāmī- yi Intishār.
Mousavi Kermani, Seyyed Hossein (1384/2005). Khāṭirāṭ- i Āyat Allāḥ Siyyid Ḥusayn Mūsawī Kirmānī. Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.
Qummī, Shaykh ʿAbbās (1367AH/1947). al-Fawāʾid al-Raḍawiyya fī Aḥwāl ʿUlamāʾ al-Madhhab al-Jaʿfariyy. Tehran: Kitāb- Khāna- yi Markazī.
Rashidi, Ahmad (1383/2004). Khāṭirāt- i Āyat Allāḥ Seyyed Hāshim Rasūlī- yi Maḥāllātī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.
Razavi, Abbas (1372/1993). Marjaʿiyyat, Khaṭar- hā wa Hushdāra. ISCA. pp. 82- 51.
Razavi, Kamal (1398/2019). Dū-Rāhī- yi Rūḥāniyyat: Justār- hā- iy Darbāra- yi Marjaʿiyyat- i Shīʿa Dar Iran- i Muʿāṣir. Tehran: Sarw (Muṭāliʿāt- i Farhang- i Shīʿī).
Reyhan Yazdi, Alireza (1372/1993). Āʾyina- i Dānishwarān. Revised by Naser Baqeri Bidhandi. Qom: Marashi Najafi Library.
Saanei, Yousef (1369/1990). Muṣāḥiba bā Āyat Allāh Ṣāniʿī. ISCA. Vol. 7, No. 40. pp. 56- 35.
Saborian, Mohsen (1398/2019). Takwīn- i Nahād- i Marjaʿiyyat- i Taqlīd- i Shīʿa. Vol. 2, Tehran: Research Center For Culture, Art And Communications.
Sharif Razi, Mohammad (1332/1953). Āthār al- Ḥujjah. Tehran: Kitābfurūshī- yi (Book Store) Islāmiyya.
Shua Hosseini, Faramarz & Rouh Bakhsh, Rahim (1387/2008). Khāṭirāt- i Ḥujat al- Islām Firdawsī Pūr. Tehran: Nashr- i ʿUrūj.
Tabarayian, SafaAdin (1387/2008). Iḥyāgar- i Ḥawza Najaf; Zindigī wa Zamāna- yi Āyat Allāḥ al- ʿUẓmā Siyyid Muḥsin Ḥakīm. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.
