نظریه جنگ عادلانه و اخلاق مداری در جنگ در میان مسلمانان (برپایه آدابالحربها
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامیمحمد نورمحمدی نجف‌آبادی 1 , محسن معصومی 2 , ابراهیم موسی‌پور بشلی 3 , محمدحسین فرجیهای قزوینی 4
1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران
2 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3 - استادیار گروه تاریخ اجتماعی، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، تهران، ایران
4 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران
الکلمات المفتاحية: جنگ, متون آموزشی نظامی, اخلاق جنگ, جنگ عادلانه, آداب‌الحرب,
ملخص المقالة :
متون و آثار آموزشی نظامی (آدابالحربها)، به‌مثابه مهم‌ترین متون تخصصی نبرد تاکنون، در بررسی‌های تاریخ جنگ و خشونت جمعی در قرون میانی تاریخ اسلام چندان موردتوجه قرار نگرفته‌اند. این متون افزون بر داده‌های تخصصی مرتبط با جنگ، دربردارنده اطلاعات ارزشمندی درباره موضوعات و مسائل پیرامونی جنگ است. این منابع برای بررسی‌های تاریخی در حوزه اخلاق جنگ بسیار کارآمد و راه‌گشاست؛ آن‌چنان‌که می‌توان با غور در این دسته از میراث مکتوب اسلامی، تصویری از اخلاق جنگ و جنگاوری در تمدن اسلامی نیز به‌دست داد. در جهان امروز، دست‌کم از نیم قرن پیش به این سو پاره‌ای تلاش‌های نظری برای توجیه و توضیح چگونگی و چرایی جنگ‌ها به‌عمل آمده است. تولد نظریه‌هایی هم‌چون جنگ عادلانه از نتایج این تلاش‌هاست. در این مقاله، با تمرکز بر آداب‌الحرب‌های شناخته‌شده اسلامی ضمن معرفی نظریه جنگ عادلانه، انطباق آن با بایدها و نبایدهای اخلاقی جنگ از منظر مؤلفان این متون آموزشی نشان داده شده است. بر اساس این بررسی تاریخی به‌نظر می‌رسد جنگ عادلانه پیشینه‌ای اسلامی نیز داشته است؛ افزون بر این، در این پژوهش به جنبه‌ها و وجوه دیگری از اخلاق جنگ در این آثار مکتوب قرون میانی تاریخ اسلام (قرن دوم تا قرن نهم هجری‌قمری) پرداخته شده که در قالب توصیه‌های اخلاقی به فرماندهان و جنگ‌جویان آمده است.
ابن ابی‌عاصم، السبیل الهاد الی تخریج احادیث کتاب الجهاد، تحقیق و مقدمه ابوعبدالرحمن مساعدبن‌سلیمان الراشد الحمید، دمشق، دارالقلم، 1409ﻫ/1989م.
ابن‌تغری بردی، جمال‌الدین ابوالمحاسن، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، 1348ﻫ.
ابن‌جماعة، مختصر فی فضل الجهاد، تحقیق اسامة ناصر النقشبندی، دمشق، دارالوثائق، 1428ﻫ/2008م.
ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل‌بن‌عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ﻫ.
ابن‌منکلی، «التدبیرات السلطانیة فی سیاسة الصناعة الحربیة»، تحقیق صادق محمود الجمیلی، المورد، شماره 48، زمستان 1362ش.
همو، الادلة الرسمیة فی التعابی الحربیة، تحقیق محمود شیت خطاب، بغداد، مطبعه المجمع العلمی العراقی، 1409ﻫ/1988م.
ابن‌هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا، دمشق، دارالخبر، بی‌تا.
ابی‌یعلی الفراء، محمدبن‌الحسین، الاحکام السلطانیة، چاپ محمد حامد الفقی، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ﻫ/۲۰۰۰م.
باقری، سمیه و محمدی‌بخش، لیلا، «اخلاق نظامی پیامبر(ص) در جنگ»، بصیرت و تربیت اسلامی، سال دهم، شماره ۲۶، پاییز ۱۳۹۲.
برزنونی، محمدعلی، «اسلام، اصالت جنگ یا اصالت صلح؟»، مجله حقوقی بین‌المللی، شماره 33، پاییز و زمستان 1384.
برنی، ضیاء‌الدین، تاریخ فیروزشاهی، کلکته، 1862م.
ثعالبی، ابی‌منصور عبدالملک‌بن‌محمد‌بن‌اسماعیل، آداب‌الملوک، چاپ جلیل العطیة، بیروت، لبنان، دارالغرب الاسلامی، 1990م.
جاحظ، کتاب التاج، چاپ احمد زکی باشا، قاهرة، مطبعة الامیریة، 1332ﻫ/1914م.
حاج اسماعیلی، محمدرضا و حبیب‌اللهی، مهدی، «بررسی و تحلیل نظری اخلاق جنگ در قرآن و حدیث»، پژوهش‌نامۀ اخلاق، سال پنجم، شماره 15، بهار1391.
حر عاملی، وسائل الشیعة، بیروت، مکتبه‌الاسلام، بی‌تا.
حسن‌زاده کلشانی، جعفر و جلیلی، مهدی، «طباق آموزشکده‌های نظامی دولت ممالیک»، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 21، بهار و تابستان13۹۴.
حلی، محمدبن‌منصوربن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزۀ علمیه قم، 1410ﻫ.
حلی، نجم‌الدین جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، موسسه اسماعیلیان، 1408ﻫ.
خواجه نظام‌الملک، سیاستنامه، چاپ جعفر شعار، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1375ش.
سلیمان محمود، حسن، لیبیا بین الماضی و الحاضر، قاهرة، 1962م.
شیزری، عبدالرحمن‌بن‌نصربن‌عبدالله، النهج المسلوک فی سیاسة الملوک، چاپ محمد احمد دمج، بیروت، لبنان، دارالمنال، 1994م.
طرابلسی، احمد نائب الانصاری، المنهل العذب فی تاریخ طرابلس الغرب، بی‌جا، بی‌تا.
طرسوسی، مرضی‌بن‌علی‌بن‌مرضی، موسوعة الاسلحة القدیمة الموسوم تبصرة ارباب الالباب فی کیفیة النجاة فی الحروب من الانواء و نشر اعلام الاعلام فی العدد و الآلات المعینة علی لقاء الاعداء، تحقیق کارین صادر، بیروت، دارصادر، 1998م.
طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبه المرتضویه، 1387ﻫ.
همو، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1400ﻫ.
عباسی، حسن‌بن‌عبدالله، آثار الاول فی ترتیب الدول، تحقیق عبدالرحمن عمیرة، بیروت، دارالجیل، 1409ﻫ/1989م.
عمرو، عبدالله‌بن‌محمد، «المنهج فی رعایة القادة فی عهد النبوی و عهد الخلافة الراشدة»، جامعة الامام محمدبن‌سعود الاسلامیة، العدد52، شوال1426.
فخر مدبر، محمدبن‌منصوربن‌سعید، آداب الحرب و الشجاعه، به سعی و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران، اقبال، 1346ش.
فروشانی، نعمت الله، «درآمدی بر صلح‌نامه‌های مسلمانان با ایرانیان در آغاز فتح ایران»، تاریخ اسلام، شماره 702، تابستان 1379.
الفیاض، زیاد محمود و عبدالغنی، عارف احمد، تحقیق و مقدمة بغیة المرام و غایة الغرام فی رمی السهام، دمشق، دار کنان للنشر و التوزیع، 1431ﻫ/2010م.
قابوس‌بن‌وشمگیر، قابوسنامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران، 1352ش.
قائدان، اصغر، «ترجمه رساله التذکرة الهرویة فی فنون الحربیة»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال هفتم، شمارۀ مسلسل 25، بهار 1385.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
ماوردی، ابوالحسن علی‌بن‌محمد‌بن‌حبیب، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، تحقیق احمد مبارک البغدادی، کویت، جامعة الکویت، 1409ﻫ/1989م.
محلاتی، محمدجعفر، «اخلاق جنگ در متون ادبی و حماسی فارسی»، پژوهشنامه ادب حماسی، سال دوم، شماره 3، زمستان 1385.
محمد الرشیدی، محمد، تفریج الکروب فی تدبیر الحروب، تحقیق عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان للطباعة و النشر و التوزیع، 1415ﻫ/1995م.
مدیری، محمد، «نقد و بررسی کتاب آداب الحرب و الشجاعه»، تاریخ‌پژوهی، سال چهارم، شماره ۱۲و۱۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۱.
مقریزی، احمدبن‌علی، السلوک لمعرفة دول الملوک، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1418ﻫ/1997م.
موزلی، الگزاندر، «نظریه جنگ عادلانه»، ترجمه خشایار دیهیمی، مهرنامه، پاییز ۱۳۹۱.
میرشریفی، علی، سرنوشت اسیر در اسلام بررسی تاریخی فقهی جنگ، اسارت، بردگی، تهران، سمت، 1395ش.
نوین، حسین، «نگاهی به کتاب آداب الحرب و الشجاعه نوشته مبارک‌شاه، آیین و فرهنگ مقاومت ایرانی»، کیهان فرهنگی، شماره ۱۹۸، فروردین ۱۳۸۲.
واقدی، ابی‌عبدالله محمدبن‌عمر، فتوح الشام، تحقیق عبداللطیف عبدالرحمن، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیة، 1417ﻫ/1997م.
هرثمی شعرانی، مختصر سیاسة الحروب، تحقیق عبدالرووف عون، بی‌جا، الموسسة المصریة العامة للتالیف و الترجمة و الطباعة و النشر، بی‌تا.
الهروی، علی‌بن‌ابی‌بکر، التذکرة الهرویة فی الحیل الحربیة، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
Athar, Ali, Military Technology and Warfare in the Sultanate of Delhi, Delhi, 2006.
Floor, Willem, Safavid Government Institutions, Mazda Publishers, 2001.
Irvine, Willam, The Army of the Indian Moghuls: its Organization and Administration, London, 1903.
Orend, Brian, War Ethics, Standford University Enclopedia of Philosophy, 2005.
Walzer, M, and D. Miller, Pluralism, Justice and Equality, Oxford, 1995.
_||_References
ʿAbbāsī, Ḥasan b. ʿAbdallāh, Āthār al- Awwal Fī Tartīb al- Duwal, Revised by ʿAbd al- Raḥman ʿUmayra, Beirut, Dār al- Djīl, 1409 AH/ 1989 AD.
Abū Yūsuf, Yaʿḳūb b. Ibrāhīm, Kitāb al- Kharādj, Cairo, al- Maṭbaʿa al- Salafiyya wa Maktabihā, 1352 AH/ 1934 AD.
al- ʿAmr, ʿAbdallāh b. Muḥammad, "al- Minhadj Fī Raʿāyat al- Ḳāda Fī ʿAhd al- Nabawī wa ʿAhd al- Khilāfa al- Rāshida", Imam Muhammad Ibn Saud Islamic University, No. 52, December 2005/ Shawāl 1426 AH.
Athar, Ali, Military technology and warfare in the Sultanate of Delhi, Delhi, 2006.
Baranī, Ḍiyā al- Dīn, Taʾrīkh- i Fīrūz- Shāhī, Kolkata, 1862/ 1241.
Barzanooni, Mohammad-Ali, "Islām, Iṣālat- i Djang yā Iṣālat- i Ṣulḥ?", International Law Review (ILR), No. 33, Fall & Winter, 1384/ 2005.
Djāhiẓ, Kitāb al- Tādj, Revised by Aḥmad Zakī Pāshā, Cairo, -Maṭbaʿa al- Amīriyya, 1332/ 1914.
Fakhr Mudabbir, Muḥammad b. Manṣūr b. Saʿīd, Ādāb al- Ḥarb wa ʾl- Shadjāʿa, Revised by Ahmad Soheili Khansari, Tehran, Iḳbāl, 1346/ 1967.
al- Fayyāḍ, Ziyād Maḥmūd & ʿAbd al- Ghanī, ʿĀrif Aḥmad, Taḥḳīḳ wa Muḳaddama- yi Bughyat al- Marām wa Ghāyat al- Gharām Fī Ramī al- Sahām, Damascus, Dār Kanān Lil- Nashr wa al- Tawzīʿ, 1431AH/ 2010 AD.
Floor, Willem, Safavid Government Institutions, Mazda Publishers, 2001.
Forooshani, Nematollah Safari, "Dar- Āmadī Bar Ṣulḥ- Nāma- Hā- yi Musalmānan Bā Irāniyyān (Iran) Dar Āghāz- i Fatḥ Iran", Tārīkh- i Islām, No. 702, Summer 1379/ 2000.
Ghaedan, Asghar, "Tardjuma- yi Risāla al- Tadhkirat al- Harawiyya Fī Funūn al- Ḥarabiyya", History of Islam, Vol. 7, No. 25, Spring 1385/ 2006.
Haj Ismaeli, Mohammad Reza & Habib allahi, Mahdi, "Barrisī wa Taḥlīl- i Naḍarī- yi Akhlāḳ- i Djang Dar Ḳurān wa Ḥadīth", Islamic Knowledge University, Vol.5, No. 15, Spring 1391/ 2012.
al- Harawī, ʿAlī b, Abībakr, al- Tadhkirat al- Harawiyya fī al- Ḥīl al- Ḥarbiyya, (Und.), Maktaba al- Thaḳāfa al- Dīniyya, (Und.).
Harthamī, al- Shaʿrānī, Mukhtaṣar Siyāsat al- Hurūb, Revised by ʿAbd al- Rawʾūf ʿAwūn, (Und.), al-Muʾassasa al-Miṣriyya al-ʿĀmma lil- Taʾlīf Wa al- Tardjuma wa al- Ṭabāʿa wa al- Nashr, (Und.).
Hasan Zadeh Kalashani, Jafar & Jalili, Mahdi, "Ṭibāḳ Āmūzish- Kadih- hā- yi Niẓāmiyya Dawlat- i Mamālīk", The Journal of Islamic History and Civilization, No.21, Spring & Summer 1394/ 2015.
Ḥillī, Muḥammad b. Manṣūr b. Aḥmad, al- Sarāʾir al- Ḥāwī li- Taḥrīr al- Fatāwī, Qom, Daftar- i Intishārāt- i Islāmī- yi Wābasta ba Djāmiʿa- yi Mudarrisīn- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom, 1410 AH/ 1990.
Ḥillī, Nadjm al- Dīn Djafar b. Ḥasan, Sharaʾʿ al- Islām Fī Masāʾil al- Ḥalāl wa al- Ḥarām, Qom, Mawassisa- yi Ismāʿīliyyān, 1408 AH/ 1988 AD.
Ḥurr ʿĀmulī, Wasāʾil al- Shīʿa, Beirut, Maktaba al- Islām, (Und.).
Ibn Abī ʿĀṣim, al- Sabīl al- Hād Ilā Takhridj Aḥādīth Kitāb al- Djihād, Revised by Abū ʿAbd al- Raḥman Musāʿad b. Sulaymān al- Rāshid al- Ḥamīd, Damascus, Dār la- Ḳalam, 1409 AH/ 1989 AD.
Ibn Djamāʿa, Mukhtaṣar Fī Faḍl al- Djihād, Revised by Usāma Nāṣir al- Naḳshbandī, Damascus, Dār al- Wathāʾiḳ, 1428 AH/ 2008 AD.
Ibn Hishām, al- Sīra al- Nabawiyya, Revised by Muṣṭafā al- Saḳā, Damascus, Dār al- Khabar, (Und.).
Ibn Kathīr, Abū ʾl- Fidāʾ Ismāʿīl b. ʿUmar, al- Bidāya wa ʾl- Nihāya, Beirut, Dār al- Fikr, 1407 AH/ 1986 AD.
Ibn Munklī, "al- Tadbīrāt al- Sulṭāniyya fī Siyāsat al- Ṣanāʿat al- Ḥarbiyya", Revised by Ṣadiḳ Maḥmūd al- Djamīlī, al- Mūrid, No. 48, Winter, 1362/ 1983.
Ibid, al- Adilla al- Rasmiyya fī al- Taʿābī al- Harbiyya, Revised by Maḥmūd Shayth Khaṭṭāb, Baghdad, al- Maṭbʿa al- Madjmaʿ al- ʿIlmī al- ʿArāḳī (Iraq), 1409 AH/ 1988 AD.
Ibn Taghrībirdī, Djāmāl al- Dīn Abū al- Maḥāsin, al-Nudjūm al-Zāhira fī Mulūk miṣr wa ʾl- ḳāhira, Cairo, 1348 AH/ 1929 AD.
Ibn Saʿd, Ṭabaḳāt ʾl--kubrā, Beirut, , Dār Ṣādir, 1388 AH/ 1968 AD.
Irvine,Willam, The Army of the Indian Moghuls: its organization and administration, London, 1903.
Ḳābūs b. Wushmgīr, Ḳābūs- Nāma, Revised by Gholamhossein Yousefi, Tehran, 1352/ 1973.
Khwādja Niẓām al- Mulk, Abū ʿAlī Ḥasan b. ʿAlī, Siyāsat- Nāma, Revised by Jafar Shoar, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Kitāb- Hā- yi Djībī, 1375/ 1996.
Kulaynī, Muḥammad b. Yaʿḳūb, al- Kāfī, Tehran, Dār al- Kutub al- Islāmiyya, 1365/ 1986.
Mahallati, Mohammad Jafar, "Akhlāḳ- i Djang dar Mutūn- i Adabī wa Ḥimāsī- yi Fārsī", The journal of Epic Literature, Vol. 2, No. 3, Winter 1385/ 2006.
Maḳrīzī, Aḥmad b. ʿAlī, al- Sulūk li- Maʿrifat Duwal al- Mulūk, Revised by Muḥammad ʿAbd al- Ḳādir ʿAṭā, Beirut, 1418 AH/ 1997 AD.
Māwardī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Muḥammad, al- Aḥkām al- Sulṭāniyya wa al-Wilāyāt al-Dīniyya, Revised by Aḥmad Mubārak al- Baghdādī, Kuwait, Kuwait University, 1409 AH/ 1989 AD.
Mir Sharifi, Ali, Sarniwisht- i Asīr Dar Islām Barrisī- yi Tārīkhī- i Fiḳhī- yi Djang, Isārat, Bardigī, Tehran, SAMT, 1395/ 2016.
Muḥammad al- Rashīdī, Muḥammad, Tafrīdj al- Kurūb fī Tadbīr al- Ḥurūb, Revised by ʿĀrif Aḥmad ʿAbd al- Ghanī, Damascus, Dār Kanān Lil- Nashr wa al- Tawzīʿ, 1415 Ah/ 1995 AD.
Moseley, Alexander, "Naẓariyya- yi Djang- i ʿĀdilāna", Trans. Khashayar Deihimi, Mihr- Nāma, Fall 1391/ 2012.
Orend, Brian, War Ethics, Standford University Enclopedia of Philosophy, 2005.
Shayzari, ʿAbd al- Raḥman b. Naṣr b. ʿAbdallāh, al- Nahdj al- Maslūk fī Siyāsat al- Mulūk, Revised by Muḥammad Aḥmad Damadj,Beirut- Lebanon, Dār al- Manāl, 1994/ 1373.
Sulaymān Maḥmūd, Ḥasan, Lībayā Bayn al- Māḍī wa al- Ḥāḍir, Cairo, 1962/ 1341.
Tarabulusi, Aḥmad Nāʾib al- Anṣārī, Manhal al- ʿAdhab fī Taʾrīkh Tarabulus al- Gharb, (Und.), (Und.).
Ṭarsūsī, Marḍī b. ʿAlī b. Marḍī, Mawsūʿa al- Aslaha al- Ḳadīmiyya al- Mawsūm Tabṣirat Arbab al-Albab Fī Kayfiyat al-Nadjah Fī al-Ḥurūb Min al-Anwaʾ wa-Nashr Aʿlam al-Aʿlam Fī al-ʿUdad wa-al-Alat al-Muʿīnah ʿAlā Liḳaʾ al-Aʿdaʾ, Revised by Karīn Ṣādir, Beirut, Dār Ṣādir, 1998/ 1377.
Thaʿlābī, Abī Manṣūr ʿAbd al- Malik b. Muḥammad b. Ismāʿīl, Ādāb al- Mulūk, Revised by Djalīl al- ʿAṭiyya, Beirut- Lebanon, Dār al- Gharb al- Islāmiyya, 1990/ 1369.
Ṭūsī, Abū Djaʿfar Muḥammad b. Ḥasan, al- Mabsūṭ Fī ʾl- Fiḳh al- Imāmiyya, Tehran, al- Maktaba al- Murṭaḍawiyya, 1387 AH/ 1968 AD.
Ibid, al- Nihāya Fī Mudjarrad al- Fiḳh wa ʾl- Fatāwī, Beirut, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1400 AH/ 1980 AD.
Walzer, M, and D. Miller, Pluralism, Justice and Equality, Oxford, 1995.
Wāḳidī, Abī ʿAbd allāh Muḥammad b. ʿUmar, Futūḥ al- Shām, Revised by ʿAbd al- Laṭīf ʿAbd al- Raḥman, Beirut- Lebanon, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1417 AH/ 1997 AD.
