مقایسه قواعد بصری حاکم بر طراحی در نگارگری ایرانی- اسلامی با قواعد بصری منتَج از نظریه اِبصار ابن‌هیثم

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

پروانه دلفانی ارکسی ¹ (استادیار گروه نقاشی، دانشکده مهندسی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران)
اسماعیل بنی اردلان ² (دانشیار گروه پژوهش هنر، دانشگاه هنر، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 04 الجمعة , رمضان, 1442 تاريخ التأكيد : 04 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443 تاريخ الإصدار : 15 الأحد , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: ابن‌هیثم, پرسپکتیو, نظریه اِبصار, نگارگری ایرانی,

ملخص المقالة :

برپایه الگوی طبیعت گرای نقاشی اروپایی، ساختار پرسپکتیو در نگارگری ایرانی ناشیانه توصیف می شود، درحالی که توانایی نگارگر ایرانی در بازنمایی جهان باید برپایه اصول دیگری بررسی شود. هدف این پژوهش تبیین دلایل روی گردانی از بازنمایی منظر و هندسه بینایی، در فرایند تولید نگارگری ایرانی در قیاس با قواعد بصری منتج از نظریه ابصار ابن هیثم در قالب پرسپکتیو خطی است. دست یابی به این هدف، ذیل تبیین ساختار پرسپکتیو خطی در نقاشی اوایل دوره رنسانس و ارتباط آن با چهارچوب فکری مسلط بر علم و جهان بینی رایج در آن دوره، در مقایسه با ساختار پرسپکتیو در نگارگری مکتب تبریز دوم و ارتباط آن با چهارچوب فکری مسلط بر علم و جهان بینی اسلامی، ممکن شده است. این پژوهش کیفی با مشاهده آثار و مطالعه کتابخانه‌ای به انجام رسیده است. براساس یافته ها، قواعد بصری منتج از نظریه ابصار ابن هیثم، سرشتی کمّی دارد که بر اساس ساختار هندسه بینایی و در قالب پرسپکتیو خطی نوعی بازنمایی سوبژکتیو را هم سو با چهارچوب فکری مسلط بر علم و جهان بینی دوره رنسانس نمایش می دهد. در مقابل، ساختار پرسپکتیو در نگارگری ایرانی نوعی بازنمایی ابژکتیو است که اشیا و جهان دیداری را فارغ از منظر سوژه و در قالب ساختار هندسه اسلامی و زاویه دیدِ قائم نمایش می دهد. این نوع زاویه دید که برپایه دریافت و تفسیر جهان به صورت سلسله مراتبی و مستقل از فاعل شناسا در جهان بینی اسلامی ممکن می شد، از درون اجازه پیدایش و پرورش فن پرسپکتیو خطی را که از رویکردی کمی به مطالعه فرایند احساس بینایی منتج شده است، نمی داد.

المصادر:

آژند، یعقوب، هفت اصل تزیینی هنر ایران، تهران، پیکره، 1393ش.

آقایی، عبدالله، «مواجهه دو مفهوم فضا در تماس نگارگری ایرانی با نقاشی رنسانس»، متافیزیک،‌ سال ششم دوره جدید، ش۱۸، 1394ش.

همو، «هستی­شناسی پیدایش پرسپکتیو خطی در نقاشی ایرانی»، پایان­نامه دکتری رشته پژوهش هنر، دانشگاه هنر اصفهان، 1396ش.

اردلان،‌ نادر، لاله بختیار، حس وحدت (نقش در سنت معماری ایرانی)، ترجمه ونداد جلیلی، تهران، علم معمار، 1391ش.

برت،‌ ادوین آرتور، مبانی مابعدالطبیعی علوم نوین، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1369ش.

بهشتی، محمدرضا، «سرآغازهای سوبژکتیویسم در فلسفه و هنر»، فلسفه، ش۱، 1385ش.

پاکباز، رویین، دایرة المعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر، 1389ش.

ترکی شریف آبادی، داریوش، ‌ندا ابراهیمی،‌ علم مناظر و مرایا، تهران، مدرسه، 1384ش.

دلفانی، پروانه، «تأثیر نظریه ابصار ابن هیثم بر رواج پرسپکتیو خطی در نقاشی دوره رنسانس»، تاریخ و تمدن اسلامی،‌ ش ۲۸، 1397ش.

همو، «مقایسه قواعد بصری حاکم بر طراحی در نگارگری ایرانی- اسلامی با نظریه ابصار ابن‌هیثم»، پایان­نامه دکتری رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه هنر تهران، 1398ش.

رجبی، محمدعلی، آناهیتا مقبلی، شاهنامه شاه­طهماسبی، ‌تهران، فرهنگستان هنر، 1392ش.

ضیمران، محمد، «نقدی بر موضوعیت ذهن بر پایه تحلیل ماهیت علم و تکنولوژی»، زیباشناخت، ش۱۰، 1383ش.

همو، نگاهی به فلسفه روشنگری و بازتاب آن در هنر، تهران، نقش جهان، 1393ش.

کاسیرر، ارنست، فرد و کیهان در فلسفه رنسانس، ترجمه یدالله موقن، تهران، ماهی، 1393ش.

کریچلو، کیت، تحلیل مضامین جهان شناختی نقوش اسلامی، ترجمه سیدحسن آذرکار، تهران، حکمت، 1389ش.

گرابر، اولگ، مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران، متن، 1390ش.

موقن، یدالله، مقدمه مترجم بر کتاب فرد و کیهان در فلسفه رنسانس، تهران، ماهی، 1393ش.

نجیب اوغلو،‌ گل­رو، هندسه و تزیین در معماری اسلامی، طومار توپقاپی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، روزنه، 1389ش.

نصر، سیدحسین، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران، دانشگاه تهران، 1395ش.

همو، صدرالمتألهین شیرازی و حکمت متعالیه، ترجمه حسین سوزنی، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1382ش.

همو، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.

نصری، عبدالله، انتظار بشر از دین، (بررسی دیدگاه‌ها در دین‌شناسی معاصر)، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۳ش.

نظیف، مصطفی، ابن­هیثم دانش نورشناسی، آراء و اکتشافات، ترجمه فاطمه موحدی طوسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۴ش.

هوسرل، ادموند، بحران علوم اروپایی و پدیدارشناسی استعلایی: مقدمه­ای بر پدیدارشناسی، ترجمه غلام­عباس جمالی، تهران، گام نو، ۱۳۸۸ش.

Belting, Hans, Florance and Baghdad Renaissance Art and Arab Science, Translated by Deborah Lucas Schneider, Cambridge, Massachusetts, and London, England: Belknap Press of Harvard University, 2011. 

Damisch, Hubert, The Origin of Pespective, Translated by Jhone Goodman, Cambridge, Massachusset: The MIT Press, 1995.

Aqaī, Abdallah, “The Metaphysic of Encounter of Space at The Meet of Persian Miniature with Renaissance Painting”, Metaphysic, vol. 50, Issue. 18, pages. 33-48, 1394 AH/ 2015AD.

Idem, Ontology of Appearance of linear Perspective in Persian Painting, Ph.d Thesis in Art Research, Art University of Iṣfahan, 1396 AH/ 2017 AD.

Ardalan, Nader, Bakhtīar, Laleh, The Sense of Unity(The Sufi Tradition in Persian Architecture), Translated by Vandad Jalīlī, Tehran, ‘Elm Me’mar, 1391 AH/ 2012 AD.

Azhand, Ya’qoub, Seven Decorative Principles of Iranian Art, Tehran, Peīkareh, 1393 AH/ 2014 AD.

Beheshtī, Moḥammad Reḍa, “The Beginnings of Subjectivity in Philosophy and Art”, Falsafeh, Vol.1, Pages. 71- 86, 1385 AH/ 2006 AD.

Belting, Hans, Florance and Baghdad Renaissance Art and Arab Science, Translated by Deborah Lucas Schneider, Cambridge, Massachusetts, and London, England: Belknap Press of Harvard University, 2011 AD. 

Burtt, Edwin Arthur, The Metaphysical Foundations of Modern Science, Translated by Abd al-karīm soroūsh, Tehran, Elmī Farhangī, 1369 AH/ 1990 AD.

Cassirer, Ernst, The Individual and the Cosmos in Renaissance Philosophy, Translated by Yadallah Moqen, Tehran, Mahī, 1393 AH/ 2014 AD.

Critchlow, Keith, Islamic Patterns/ Analytical and cosmological Approach, Translated by Seīīed ḥassan Adharkar, Tehran, Ḥekmat, 1389 AH/ 2010 AD.

Damisch, Hubert, The Origin of Pespective, Translated by Jhone Goodman, Cambridge, Massachusset: The MIT Press, 1995 AD.

Delfanī, parvaneh, Banīardalan, Esma’el, “The Effect of Ibn al-Haytham’s Vision Theory on the Prevalence of Linear Perspective in the Renaissance Painting”, Islamic History and Civilisation, Vol.14,  Issue. 28, Pages. 159- 183. 1397 AH/ 2018 AD.

Delfanī, Parvaneh, Comparison of Visual Principles Governing Design in Islamic-Iranian Paintings with Ibn Al- Haytham’s Theory, Ph.d Thesis in Comparative and Analytical Historial of Islamic Art, University of Art, 1398 AH/ 2019 AD.

Grabar, Oleg, Mostly mimiatures: An Introduction to Persian Painting, Translated by Mehrdad Vaḥdatī Daneshmand, Tehran, Matn, 1390 AH/ 2011 AD.

Husserl, Edmund, The Crisis of European Sciences and Transcendental Phenomenology: An Introduction to Phenomenological Philosophy, Translated by Gholam Abbas Jamalī, Tehran, Gam nw, 1388 AH/ 2009 AD.

Moqen, Yadallah, Introduction to the Translator of the book of the The Individual and the Cosmos in Renaissance Philosophy, Tehran, Mahī, 1393 AH/ 2014 AD.

Naṣr, Seyed Ḥosseīn, Ṣadr Al-Din Shirazi and His Transcendent Theosophy, Translated by Ḥosseīn Suzanī, Tehran, Sūhrawardī research and publishing Office, 1382 AH/ 2003 AD.

Idem, Science & Civilization in Islam, Translated by Aḥmad Aram, Tehran, E’lmī Farhangī, 1384 AH/ 2005 AD.

Idem, Conceptions of Nature in Islamic Thought, Tehran, University of Tehran Press, 1395 AH/ 2016 AD.   

Naṣrī, Abdallah, Human Expectation from Religion, Tehran, Danesh and Andīsheh Mo’aser, 1383 AH/ 2004 AD.

Nazīf, Moṣṭafa, Al- Ḥassan ibn al- Haytham, his Optical researches discoveries, Translated by Faṭemeh Movvaḥedī Moḥaşṣel Ṭosi, Tehran: University of Tehran, 1394 AH/ 2015 AD.

Necipoğlu, Gülru, The Topkapi Scroll- Geometry and Ornament in Islamic Architecture, Translated by Mehrdad Qaīomi Bīdhendī, Tehran, Rozaneh, 1389 AH/ 2010 AD.

Pakbaz, Ruyīn, Encyclopedia of Art, Tehran: Farhang mo’aser, 1389 AH/ 2010 AD. 

Rajabī, Moḥammad Ali, Moqbelī, Anahīta, Shahnameh of Ṭahmasebi, Tehran, Farhangestan Honar, 1392 AH/ 2013 AD.

Turkī Sharīfabadī, Darīush, Ebrahīmī, Neda, Science Of Landscapes and Mirrors, Tehran, madreseh, 1384 AH/ 2005 AD.

Ḍeīmaran, Moḥammad, “A Critique of the subject matter of the Mind based on an Analysis of the nature of Science and Technology”, Zībashenakht, Issue. 10, Pages. 425- 440, 1383AH/ 2004 AD.

Ḍeīmaran, Moḥammad, A Look at the Philosophy of the Enlightenment and Its Reflection in Art, Tehran, Naqsh Jahan, 1393 AH/ 2014 AD.