جریانهای متمهدیانه در هند و ایران: مورد مطالعه، مهدویه و نوربخشیه
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
حسام الدین حجت زاده
1
(دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران)
محمد باغستانی کوزه گر
2
(استادیار گروه هنر و تمدن اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مشهد، ایران)
شهربانو دلبری
3
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران)
الکلمات المفتاحية: ایران عصر تیموری, تصوف هند, مهدویه, جونپوریه, نوربخشیه, هند عصر گورکانی, جریانهای متمهدیانه,
ملخص المقالة :
هم زمان با اوج گیری کنش های جریان های متمهدیانه ایرانی هم چون نوربخشیه در عصر تیموری، حرکت هایی مشابه از اواخر سده نهم هجری در شبه قاره هند آغاز شد که هدف اصلی رهبران آن ها مانند سیدمحمد جونپوری، مؤسس جریان مهدویه که به اهل سنت نزدیک بودند، جریان سازی اجتماعی حول محور ادعاهای مهدویت شان بود. سؤال پژوهش حاضر این است که تشابهات و تفاوت های احتمالی دو جریان مهدویه و نوربخشیه کدام اند؟ در این مقاله مهم ترین تشابهات و تفاوت های دو جریان از منظر باورها، روش های تعامل اجتماعی و کنش های سیاسی و نظامی مقایسه می شوند. در این پژوهش نشان داده شده است که رهبران مهدویه و نوربخشیه در مواردی مانند تلاش برای جلب حمایت بزرگان صوفیه، تحریف برخی اصول طریقت های صوفیانه شان و تشکیل گروه های مسلح به هم شباهت دارند. در عین حال، تلاش رهبران مهدویه برای جلوگیری از علم آموزی و ارتباط مریدان با غیرمهدویان و اعتقاد نوربخشیه به تقدم شریعت بر طریقت و به نوعی تناسخ، مهم ترین تفاوت های دو جریان است.
آزاد، ابوالکلام، تذکره، لاهور، مرتبه مالک رام، 1999م.
ابنکربلایی، حسین تبریزی، روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرائی، تهران، بینا، 1344ش.
ابنمیانیوسف، میانولی، انصاف نامه معروف به متن شریف، مشیرآباد حیدرآباد ـ هند، دارالاشاعت کتب سلف صالحین جمعیت مهدویه، 1987م.
اسیری لاهیجی، شیخ محمد، مثنوی اسرار الشهود، تهران، امیرکبیر، 1365ش.
بداؤنی، عبدالقادر بن ملوک شاه، منتخب التواریخ، تصحیح مولوی احمد علی صاحب، با مقدمه و اضافات توفیق سبحانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380ش.
همو، نجات الرشید، ترتیب و حواشی و مقدمه از سیدمعینالدین، لاهور، اداره تحقیقات پاکستان ـ دانشگاه پنجاب، 1972م.
بهشتی، محمد، ادیان و مهدویت، بیجا، چاپخانه بهمن، 1361ش.
چشتی، معینالدین، دلیل‌العارفین، ترتیب و تبویب قطب‌الدین بختیار کاکی اوشی، دهلی، چاپ محمد عبدالاحد، 1311ھ.
همو، دیوان حضرت خواجه معین الدین چشتی، کانپور، نولکشور، 1865م.
حسنی ندوی، عبدالحی بن فخرالدین، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، بیروت، دارابنحزم، 1420ھ.
حسینی (فرصت الدوله)، محمدنصیر، آثارالعجم،درتاریخوجغرافیای مشروحبلادواماکنفارس، به کوشش علی دهباشی، تهران، فرهنگسرا، 1362ش.
داراشکوه بابری، محمد، سفینه الاولیا،کانپور، بینا، 1318ھ.
درویزه ننگرهاری، عبدالکریم بن مخدوم، تذکرة الأبرار و الأشرار، دهلی، هند پرلیس، 1308ھ.
رازی، امین احمد، تذکره هفت اقلیم، تصحیح، تعلیقات و حواشی محمدرضا طاهری، تهران، سروش، 1378ش.
رحمن علی، محمد عبدالشکور، تحفة الفضلاء فی تراجم الکملاء (تذکره علمای هند)، لکهنو، بینا، 1913م.
رضوی، اطهر عباس، تاریخ تصوف در هند، ترجمه منصور معتمدی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1380ش.
همو، شیعه در هند، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376ش.
رویمر، هانس روبرت، تاریخ ایران، دوره صفویان (پژوهشگاه کمبریج)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی، 1388ش.
زرین کوب، عبدالحسین، دنباله جست و جو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، 1369ش.
زمجی اسفزاری، معینالدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، تصحیح محمدکاظم امام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1339ش.
شاهنواز خان، نواب صمصام الدوله، مآثر الامراء، تصحیح مولوی عبدالرحیم، کلکته، اردوگائید، 1888م.
شفیع، مولوی ﻣﺤﻤد، «نوربخشیان»، مترجم مهدی سیدمحمد، مجله ﻣﻌﺎرف، ش27، آذر ـ اسفند 1371ش.
شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1376ش.
شیبی، مصطفی کامل، الصلهبینالتصوفوالتشیع، مصر، دارالمعارف، بیتا.
شیمل، آنه ماری، در قلمرو خانان مغول، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، تهران، امیرکبیر، 1386ش.
عطایی، عبدالله، «نقش و جایگاه میر شمس الدین عراقی در گسترش تشیع در کشمیر؛ بر اساس تحفه الحباب»، ویژهنامه نامه فرهنگستان (شبه قاره)، سال اول، ش1، 1392ش.
علامی، ابوالفضل بن مبارک، آیین اکبری، لکهنو، نولکشور، 1893م.
کنبو لاهوری، محمدصالح، عمل صالح موسوم به شاه جهان نامه، ترتیب و تحشیه غلام یزدانی و ترمیم و تصحیح وحید قریشی، لاهور، مجلس ترقی ادب، 1967م.
لاهوری، غلامسرور، خزینة الاصفیاء، کانپور، بینا، 1332ھ.
لعلی بدخشی، لعل بیگ، ثمرات القدس من شجرات الانس، مقدمه، تصحیح و تعلیقات کمال حاج سیدجوادی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1376ش.
مجهول، رساله معجزات المهدی (افضل المعجزات)، پالنپورـ هند، کتابخانه درگاه عالیه مهدویه، بیتا.
مرکز بینالمللی میکروفیلم نور، کتابخانه‌های گجرات: کتابخانه درگاه عالیه مهدویه، دهلی نو، به آدرس:
https://www.noormicrofilmindia.com/libfMahdaviya.htm
مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد، شرح التعرف لمذهب التصوف، مقدمه، تصحیح و تحشیه محمد روشن، تهران، اساطیر، 1363ـ1366 ش.
مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، با مقدمه و توضیحات کاظم مدیر شانهچی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1387ش.
مولوی، جلالالدین محمد بن محمد، مثنوی معنوی، مطاب‍ق نسخه تصحیح شده ری‍ن‍ول‍د ن‍ی‍ک‍ل‍س‍ون، تهران، بهنود، 1375ش.
میرخواند، غیاثالدین محمد بن همامالدین، تاریخ روضه الصفا،تهران، خیام، 1339ش.
ندوی، مسعود، تاریخ الدعوة الاسلامیه فی الهند، بیروت، دارالعربیه، 1370ھ.
نظامی باخرزی، عبدالواسع، ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺟﺎمی، ﮔﻮﺷهﻫایی از ﺗﺎرﻳﺦ فرهنگی و اجتماعی ﺧﺮاﺳﺎن در ﻋﺼر تیموریان، تصحیح نجیب ﻣﺎﻳﻞ ﻫﺮوی، ﺗﻬﺮان، نشر نی، 1371ش.
نوربخش، سیدمحمد، غزلیاتسیدمحمدنوربخش، تصحیح محمد شفیع، ضمیمه اورینتل کالج مگزین، ش1، 1925م.
همو، صحیفهالاولیاء، نسخه خطی، ش 4190، تهران، کتابخانه ملک، بیتا.
همو، من مهدی هستم (ترجمه رسالة الهدی)، به کوشش رسول جعفریان، فصلنامه بهارستان، دفتر دوم، سال پنجم، ش17، 1391ش.
وان برویین سن، مارتین، «کردها و اسلام»، ترجمه هوشیار ویسی، مریوان، فصلنامه زریبار، دوره جدید (9-8)، سال دهم، ش 62-61، تابستان – پاییز 1385.
هندوشاه استرآبادی، ملا قاسم، تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی)،لکهنو، نولکشور، 1323ھ.
Bashir, Shahzad, Messianic hopes and mystical visions: the Nūrbakhshīya between medieval and modern Islam, Columbia, University of South Carolina Press, 2003.
Rizvi, Sayyid Athar Abbas, Muslim Revivalist Movement In Northern India (In the Sixteenth and Seventeenth Centries), with a forward by professor Muhammad Habib, New Delhi, Munshiram Manoharlal Publisher, 1995.
_||_Āzad, Abū al-Kalām, Tad̲h̲kira, Lāhawr, Martabe-yi Mālik Rām, 1999.
ʿAllamī, Abū ’l-Faḍl b. Mubārak, Āʾīn-i Akbarī, Lak̲h̲naw, Nūl Kis̲h̲war, 1893.
Asīrī Lāhīd̲j̲ī, Shayk̲h̲ Muḥammad, Mat̲h̲nawī ʾAsrār al-Sh̲uhūd, Tehrān, Amīr Kabīr, 1365.
ʿAṭāʾi,ʿAbd Allāh, “Naḳsh wa Djāīgah-i Mīr Shams al-DīnʿIrāḳī dar Gustarish-i Tashayyuʿ dar Kashmīr; Bar Asās-i Tuḥfa ’l-ʾAḥbāb”, Wīzha-nāma-yi Nāma-yi Farhangistān (Shibha Ḳārra), Sāl-i awwal, Shomāra-yi 1, 1392.
Badāʾūnī,ʿAbd al-Ḳādir, Montak̲h̲ab al-Tawārīk̲h̲, taṣḥīḥ-i Mawlawī Aḥmad Alī, bā muḳaddima wa iḍāfat-i Tawfīḳ-i Subḥānī, Tehrān, End̲j̲umen-i Āt̲h̲ār wa Mafāk̲h̲ir-i Farhangī, 1380.
Badāʾūnī, Nad̲jāt al-Rash̲īd,tartīb wa hawās̲h̲i wa muḳaddima az Sayyid Muʿīn al-Dīn, Lāhawr, Idāra-yi Taḥḳīḳāt-i Pākistān – Dānis̲h̲gāh-i Pand̲j̲āb, 1972.
Bashīr, Shahzād, Messianic hopes and mystical visions: the Nūrbakhshīya between medieval and modern Islam, Columbīa, University of South Carolina Press, 2003.
Bihis̲h̲tī, Muḥammad, Adiyyān wa Mahdawīyya, bī-d̲j̲ā, Čāpk̲h̲āna-yi Bahman, 1361.
Čish̲tī, Muʿīn al-Dīn, Dalīl ’l-Ārifīn, tartīb wa tabwīb-i Ḳuṭb al-Dīn Bak̲h̲tiyār Kākī Us̲h̲ī, Dihlī, čāpp-i Muḥammad ʿAbd al-Aḥad, 1311.
Čish̲tī, Dīwān-i Ḥaḍrat-i K̲h̲wād̲j̲a Muʿīn al-Dīn-i Čish̲tī, Kānpur, Nūl Kis̲h̲war, 1865.
Dārā S̲h̲ukōh Bāburī, Muḥammad, Safīnat ’l-Awliya, Kānpur, bī-nā, 1318.
Darwīza Nangrahārī,ʿAbd al-Karīm b. Mak̲h̲dūm, Tad̲h̲kirat al-Abrār wa-l-As̲h̲rār, Dihlī, Hind Pirlīs, 1308.
Ḥasanī Nadwī,ʿAbd al-Ḥayy b. Fak̲h̲r al-Dīn, Nuzhat ’l Khawāṭer wa Bahd̲j̲at ’l Masāmʿ wa-l-Nawāẓir, Bayrūt, Dār-i Ibn Hazm, 1420.
Hindū S̲h̲āh Astarābādī, Mullā Ḳāsim, Taʾrīk̲h-i-Firishta (Gulshan-i Ibrāhīmī), Lak̲h̲naw, Nūl Kis̲h̲war, 1323.
Ḥusaynī (Furṣat al-Dawla), Muḥammad Naṣīr, Āt̲h̲ār ’l-Ad̲j̲am, dar Taʾrīk̲h̲ wa Djug̲h̲rāfiyā-yi Mas̲h̲rūḥ-i Bīlād wa Amākin-i Fārs, bi kūs̲h̲es̲h̲-i Alī-i Dahbās̲h̲ī, Tehrān, Farhang-sarā, 1362.
Ibn Karbalāī, Ḥasan Tabrīzī, Rawḍāt ’l-Djanān wa Djannāt ’l-Djanān, taṣḥīḥ wa taʿliḳ-i Djaʿfar Sulṭān al-Kurrāʾī, Tehrān, bī-nā, 1344.
Ibn Miān-yūsuf, Miān-walī, Inṣāf Nāma al-Maʿrūf bi Matn-i Sharīf, Mos̲hīrābād -Ḥaydarābād, India, Dār al-Es̲h̲āʿt-i Kotob-i Salaf-i Sāleḥīn-i Dj̲amʿiat-i Mahdawīyya, 1987.
Kańbō Lāhawrī, Muḥammad Ṣālīḥ,ʿAmal-i Ṣālīḥ Mawsūm bi Shāh Djahān-nāma, tartīb wa taḥs̲h̲īa-yi Gh̲ulām Ḳurayshī wa tarmīm wa taṣḥīḥ-i Waḥīd Ḳurayshī, Lāhawr, Mad̲j̲lis-i Taraḳī-yi-Adab, 1967.
Lāhawrī, Gh̲ulām Sarwar, Khazīna ’l-Aṣfīa, Kānpur, bī-nā, 1332.
Laʿlī Badakhshī, Laʿl Bēg, Thamarāt ’l-Ḳuds min Shadjarāt ’l-ʾUns, muḳaddima, taṣḥīḥ wa taʿliḳāt-i Kamāl-i Ṣadr-i Ḥādjdj-Sayyid Djawādī, Tehrān, Paz̲h̲ōhishgah-i ʿUlūm-i Insānī wa Moṭāliāt-i Farhangī, 1376.
Madjhūl, Risāla-yi muʿdjizāt ’l-Mahdī (Afḍal ’l-Moʿdjizāt), Pālānpur-India, Kitābkhāna-yi Dargāh-i ʿĀlīa-yi Mahdawīyya, bī-tā.
Markazi-i Bain’l-Milalī-i Mīcrofīlm-i Nūr, Kitābkhānihā-yi Gūdjrāt;Kitābkhāna-yi Dargāh-i ʿĀlīa-yi Mahdawīyya, Dihlī-i Naw, bi ādris-i:
https://www.noormicrofilmindia.com/libfMahdaviya.htm
Mashkūr, Muḥammad Djawād, Farhang-i Firaḳ-i Islāmī, bā muḳaddima wa tawḍīḥāt-i Kāẓim-i Mudīr Shāničī, Mashhad, Āstān-i Ḳuds-i Rīḍawī, Bunyād-i Paz̲h̲ōhis̲hhā-yi Islāmī, 1387.
Mawlawī, Dj̲ālal al-Dīn Muḥammad b. Muḥammad, Mat̲h̲nawī Maʿnawī,moṭābiḳ-i nuskha-yi taṣḥīḥ-shoda-yi Reynold Nīcholson, Tehrān, Bihnūd, 1375.
Mīrkhwānd, Ghīāt̲h̲ al-Dīn Muḥammad b. Humām al-Dīn, Taʾrīk̲h̲-i Rawḍat al-Ṣafāʾ, Tehrān, Khayyām, 1339.
Mustamlī Bukhārī, Abū Ibrāhīm Ismāʿīl b. Muḥammad, Sharḥ al-Taʿrruf li-Mad̲h̲hab al-Taṣawwuf, muḳaddima, taṣḥīḥ wa taḥshīa-yi Muḥammad-i Rawshan, Asāṭīr, 1363-1366.
Nadwī, Masʿūd, Taʾrīk̲h̲ al-Daʿwa al-Islāmīa fī l-Hind, Bayrūt, Dār al-ʿArabiyya, 1370.
Niẓāmī Bākharzī,ʾAbd al-wāsiʾ, Maḳāmāt-i Djāmī, Gūshiha-yi az Taʾrīk̲h̲-i Farhangī wa Id̲j̲timāʿī-yi Khurāsān dar Aṣr-i-Taymūrīan, taṣḥīḥ-i Nadjīb-i Māyil-i Hirawī, Tehrān, Nashr-i Niy, 1371.
Nūrbak̲h̲s̲h̲, Sayyid Muḥammad, Ghazalīat-i Sayyid Muḥammad-i Nūrbak̲h̲s̲h̲, taṣḥīḥ-i Muḥammad Shafīʿ, ḍamīma-yi Orīentāl Magazine, Shomāra-yi 1, 1925.
Nūrbak̲h̲s̲h̲, Ṣaḥīfā ’l-Awliya, Nuskhi-yi Khaṭṭī, Shomāra-yi 4190, Tehrān, Kitābkhāna-yi Malik, bī-tā,
Nūrbak̲h̲s̲h̲, Man Mahdī Hastam (Tard̲j̲ama-yi Risāla al-Hudā(, bi kūshish-i Rasūl-i Djaʿfarīān, Faṣl-nāma-yi Bahāristān, Daftar-i Duwwum, Sāl-i Pandjum, Shomāra-yi 17, 1391.
Raḥmān ʿAlī, Muḥammad ʿAbd š-Šakör, Toḥfa ’l-Foḍalāʾ fī Tarād̲j̲īm ’l-Kumalāʾ (Tad̲h̲kira-yi ʿUlamāʾ-yi Hind), Lak̲h̲naw, bī-nā, 1913.
Rāzī, Amīn Aḥmad, Tad̲h̲kira-yi Haft Iḳlīm, taṣḥīḥ, taʿliḳāt wa ḥawāsh̲i-yiMuḥammad Riḍā Tāhirī, Tehrān, Surüs̲h̲, 1378.
Rīḍwī, Aṭhar Abbās, S̲h̲īʿa dar Hind, Tard̲j̲ama-yi Markaz-i Motāliʿāt wa Taḥḳīḳāt-i Islāmī, Ḳum, Daftar-i Tablīg̲h̲āt-i Islāmī-i Ḥawzi-yi-ʿlmīyya-yi Ḳum, 1376.
Rīḍwī, Taʾrīk̲h̲-i Taṣawwuf dar Hind, Tard̲j̲ama-i Manṣūr-i Moʿtamidī, Tehrān, Markaz-i Nas̲h̲r-i Dānis̲h̲gāhī, 1380.
Rizvi, Sayyid Aṭhar Abbās, Muslim Revivalist Movement In Northern India (In the Sixteenth and Seventeenth Centries), with a forward by professor Muḥammad Ḥabīb, Dihlī-i Naw, Munshiram Manoharlal Publisher, 1995.
Römer, Hāns Robert, Taʾrīk̲h-i Iran, Dawra-yi-Ṣafawiān (Paz̲h̲ōhis̲hgah-i Cambridge), Tard̲j̲ama-yi Yaʿḳūb-i Āz̲h̲and, Tehrān, Djāmī, 1388.
Sh̲afīʿ, Mawlawī Muḥammad, “Nūrbak̲h̲s̲h̲iyyan”, motard̲j̲im Mahdī-i SayyidMuḥammad, Mad̲j̲alla-yi Maʿārif, Sh̲omāra-yi 27, Ād̲h̲ar – Isfand 1371.
Sh̲āhnawāz Khān, Nawwāb Ṣamṣām al-Dawla, Maʿt̲h̲ir ’l-Omarāʾ, taṣḥīḥ-i Mawlawī ʿAbd al-Raḥīm, Calcutta, Urdū-guide, 1888.
Shaibī, Muṣṭafā Kāmil, al-Ṣila Bain al-Taṣawwuf wa al-Tashayyuʿ,Miṣr, Dār al-Maʿārif, bī-tā.
Schīmmel, Ānnemarie, Dar Ḳalamrū-yi Khānān-i Mughul, Tard̲j̲ama-yi Farāmarz-i Nad̲j̲d-i Samīʿī, Tehrān, Amīr Kabīr, 1386.
S̲h̲us̲h̲tarī, Nūr Allāh, Mad̲j̲ālis ’l-Muʾminin, Tehrān, Islāmīa, 1376.
Vān Brūinessen, Mārtīn, “Kurdhā wa Islām”, Tard̲j̲ama-yi Hūshyār Waysī, Marīwān, Faṣl-nāma-yi Zarībār, dawra-yi Djadīd (8-9), Sāl-i Dahum, Shomāra-yi 61-62, Tābistān wa Paʾiyyz-i 1385.
Zamčī Isfizārī, Muʿīn al-Dīn Muḥammad, Rawḍāt ’l-Dj̲annāt fi Awṣāf-i Madīna Harāt, taṣḥīḥ Muḥammad Kāẓim Imām, Tehrān, Intis̲h̲ārāt-i Dānis̲h̲gāh-i Tehrān, 1339.
Zarrīnkub,ʿAbd al-Ḥusayn, Dunbāli-yi Dj̲ost wa Dj̲oo dar Taṣawwuf-i Iran, Tehrān, Amīr Kabīr, 1369.
