تصوف در صورت‌بندی گفتمانی رساله ردّ صوفیه
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
ایمان امینی
1
(دانش‌آموخته دکتری تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران، ایران)
شهرام پازوکی
2
(استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: ملا محمدطاهر قمی, صفویه, اخباریگری, تحلیل انتقادی گفتمان, صوفی‌ستیزی,
ملخص المقالة :
هم‌زمان با عزم پادشاهان صفویه بر حاشیه رانی و کوتاه کردن دست صوفیان قزلباش از دستیابی به قدرت و تنفیذ شریعت به مثابه ابزار کسب مشروعیت، متون ردّیه برخی فقیهان بر ضد تصوف نیز در نیمه دوم عصر صفوی رشد قابل توجهی یافت. یکی از فقیهان اخباری اثرگذارِ این عرصه ملا محمدطاهر قمی است که با نگارش رسائل متعددی در مخالفت با تصوف، حکمت و فلسفه از پرکارترین ردّیه نویسان این برهه زمانی محسوب می شود. این مقاله با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی و با بهره جستن از الگوی تحلیل لاکلاو ـ موفه در پی واکاوی گزاره های زبانی و آشکارسازی ساخت‌های گفتمان مدار یکی از این متون جنجال‌برانگیز یعنی رساله ردّ صوفیه برآمده است. دستاوردهای مقاله حاکیست که مؤلف از منظر دال برتر گفتمان خود، یعنی تشیع و شریعت اسلام به ستیزه با گفتمان رقیب که حول دال مرکزی طریقت و حقیقت دین نظم یافته، برآمده و بر این اساس با سوء تشخیص و تقلیل معنایی عناصر گفتمان غیرخودی، تصوف را بی بهره از اسلام و در بعضی مواقع برآمده از تسنن معرفی می نماید. این وانمایی ها و شدت یافتن غیریت سازی میان دو گفتمان تأثیر بسزایی در دخالت های هژمونیک بعدی خصوصا در دوره قاجاریه داشت. هژمونی با ابزار زور، قطعیت و عدم ابهام در منازعات را به گفتمان صوفی ستیزان هدیه داد. بر اثر این مداخله به طور رسمی تصوف و قرائت های باطنی از دین در گفتمان عامه به حاشیه رانده شد و گفتمان ظاهرگرایانه گفتمان غالب فهم دینی جامعه واقع گشت.
آقاجری، سیدهاشم، مقدمهای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران، طرح نو، 1389ش.
آقاگلزاده، فردوس و مریم سادات غیاثیان، «رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی»، مجله زبان و زبان‌شناسی، دوره سوم، شماره 5، بهار و تابستان 1386.
ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، المقابسات، قاهرة، المکتبة التجاریة الکبری، 1922م.
اصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف إصفهان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، امیرکبیر، 1368ش.
امینی، ایمان، «بررسی انتقادات اخباریان بر متصوفه در عصر صفوی: تحلیل موردی آثار و آراء انتقادی ملا محمدطاهر قمی و پاسخ‌های مجلسی اول»، دانشگاه تربت حیدریه و دانشگاه فرهنگیان، کنگره بینالمللی زبان و ادبیات، 1395ش. به نشانی:
https://www.civilica.com/Paper-LPMCONF01-LPMCONF01_0655.html
امینی، ایمان، «محمدمؤمن طبیب تنکابنی و آثارش: آگاهیهایی از تقابل صوفیان و اخباریون عصر صفوی»، مجله عرفان ایران، شماره 39، پاییز 1394.
امینی، عبدالحسین، الغدیر، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، 1378ﻫ.
بهبهانی، احمد، مرآت الاحوال جهاننما به انضمام انساب خاندان مجلسی، تصحیح علی دوانی، تهران، امیرکبیر، 1370ش.
بهرامپور، شعبانعلی، درآمدی بر تحلیل گفتمان: درج در مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی، به اهتمام محمدرضا تاجیک، تهران، فرهنگ گفتمان، 1378ش.
پازوکی، شهرام، عرفان و هنر در دوره مدرن، تهران، علم، 1393ش.
پایون، رویا، «سیر تاریخی تصوف در عصر صفویه»، فرهنگ اصفهان، شماره 19، بهار 1380.
ترکمان، اسکندربیک، تاریخ عالمآرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1350ش.
تنکابنی، میرزا محمد، قصص العلما، چاپ سنگی محمد صالحی مجرّد، بیجا، بیتا.
جامی، نورالدین عبدالرحمان، نفحات الأنس من حضرات القدس، تصحیح محمود عابدی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1370ش.
جعفریان، رسول، دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انتشارات انصاریان، 1370ش.
همو، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، چاپ اول، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش.
همو، میراث اسلامی ایران، قم، انتشارات کتابخانه عمومی مرعشی نجفی، ج 4، 1376ش.
حرّ عاملی، محمد بن حسن، الرسالة الإثناعشرّیه فی الردّ علی الصوفیة، تصحیح عباس جلالی، چ 1، قم، انصاریان، 1432ﻫ.
حقیقت، عبدالرفیع، مکتب‌های عرفانی در دوران اسلامی، تهران، انتشارات کومش، 1383ش.
خاتونآبادی، سید عبدالحسین، وقایع السنین و الاعوام: گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1352ش.
خواجگی اصفهانی، محمدمعصوم، خلاصة السیر، به اهتمام ایرج افشار، تهران، علمی، 1368ش.
خوشنویس، حمید، «معرفی ردیّههای نگاشته شده بر تصوف»، آینه پژوهش، شماره 85، فروردین و اردیبهشت 1383.
دهگان، ابراهیم، تاریخ ملا کمال، اراک، بینا، 1334ش.
دیلمی، ابوالحسن، سیرت الشیخ الکبیر ابوعبدالله ابن الخفیف الشیرازی، ترجمه رکنالدین یحیی بن جنید شیرازی، تصحیح آن ماری شیمل، به کوشش توفیق سبحانی، تهران، انتشارات بابک، 1363ش.
زرینکوب، عبدالحسین، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، 1380ش.
ژندهپیل، احمد بن ابوالحسن، مفتاح النجات، تصحیح علی فاضل، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1347ش.
همو، انس التائبین، تصحیح علی فاضل، تهران، توس، 1368ش.
سانسون، نیکلاس، سفرنامه سانسون (وضع کشور ایران در زمان شاه سلیمان صفوی)، به اهتمام تقی تفضلّی، تهران، ابنسینا، 1346ش.
سرّاج طوسی، أبونصر، اللّمع فی التصوف، تصحیح رینولد نیکلسون، لیدن، 1914م، چاپ افست تهران، بیتا.
سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله، کلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، انتشارات نگاه، 1373ش.
سلطانی، علی اصغر، قدرت، گفتمان و زبان، چ 3، تهران، نشر نی، 1391ش.
سلمی، محمد بن حسین، غلطات الصوفیة، در: پورجوادی، نصرالله و محمد سوری، مجموعه آثار ابوعبدالرحمان سلمی، ج 3، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین و مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1388ش.
سماهیجی، عبدالله، نسخه 6320، النفحة العنبریة، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تصحیح سید محمدتقی مدرس رضوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1359ش.
سهروردی، شهابالدین عمر بن محمد، عوارف المعارف، بیروت، دارالکتاب العربی، 1403ﻫ.
سیوری، راجر مروین، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، 1385ش.
همو، تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی، ترجمه عباسعلی غفاری فرد و محمدباقر آرام، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1394ش.
ضیمران، محمد، میشل فوکو: دانش و قدرت، چ 6، تهران، هرمس، 1390ش.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق احمد حسینی اشکوری، تهران، نشر مرتضوی، 1375ش.
عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم، اسرارنامه، تصحیح صادق گوهرین، تهران، نشر زوّار، 1361ش.
عظیمزاده، طاهره، «درآمدی بر ردّیهنویسی دینی در عصر صفویه و دوران نخستین قاجاریه»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر 61، تابستان 1376.
عقیلی، سید وحید و امیر لطفی حقیقت،«کاربرد روش تحلیل گفتمان در علوم رفتاری»، دانشنامه، شماره 78 (علوم سیاسی)، پاییز 1389.
غزالی، ابوحامد محمد، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1364ش.
فقهی، عبدالحسین و محمدرضا غفاری، «بررسی تطور خطابه در دوره جاهلی و صدر اسلام»، لسان مبین (پژوهش ادب عربی)، سال دوم، دوره جدید، شماره 4، تابستان 1390.
قزوینی، ابوالحسن، فوائد الصفویه، تصحیح مریم میراحمدی، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367ش.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن، رساله قشیریه، ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیعالزمان فروزانفر، چ 10، تهران، علمی و فرهنگی، 1388ش.
قمی، محمدطاهر، نسخه 5468، ردّ صوفیه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
کربلایی تبریزی (ابن الکربلایی)، حافظ حسین، روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرائی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344ش.
کلاباذی، ابوبکر، التعرّف لمذهب أهل التصوف، تصحیح عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهرة، دار إحیا الکتب العربیة، 1380ﻫ.
کهنوی کشمیری، میرزا محمدمهدی، نجوم السماء، با مقدمه آیت الله مرعشی، قم، انتشارات بصیرتی، 1379ﻫ.
لاکهارت، لارنس، انقراض سلسله صفویه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344ش.
متولی حقیقی، یوسف، «کنکاشی پیرامون جایگاه تشیع و تصوف در ساختار سیاسی دولت صفویه»، پژوهشنامه تاریخ، سال 3، شماره 11، تابستان 87.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، قم، تحقیق مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام، 1408ﻫ.
محیط طباطبایی، محمد، تطور حکومت در ایران بعد از اسلام، تهران، بعثت، 1367ش.
مدرّس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و الالقاب، تهران، نشر خیام، 1374ش.
مرعشی صفوی، میرزا محمدخلیل، مجمع التواریخ در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال 1207 هجری قمری، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران، سنایی/طهوری، 1362ش.
مقدس اردبیلی، احمد (منسوب به)، حدیقة الشیعة، تصحیح صادق حسنزاده، ج 2، چ 3، قم، انصاریان، 1383ش.
مکدانل، دایان، مقدمهای بر نظریههای گفتمان، ترجمه حسینعلی نوذری، چ 1، تهران، فرهنگ گفتمان، 1380ش.
مکاریک، ایرناریما، دانشنامه نظریههای ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، چ 4، تهران، آگه، 1390ش.
ملکم، سر جان، تاریخ ایران، به اهتمام میرزا اسماعیل حیرت و مرتضی سیفی قمی تفرشی، تهران، فرهنگسرای یساولی، 1362ش.
موسوی خوانساری، میر محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، دهاقانی (اسماعیلیان)، 1390ﻫ.
مولانا، جلالالدین محمد، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، تهران، مولی، 1366ش.
میرلوحی سبزواری، سید محمد، نسخه 5/4426، اصول فصول التوضیح، مرکز احیاء میراث اسلامی.
نجم رازی، عبدالله بن محمد، مرصاد العباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، چ 11، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الإقتباس، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1326ش.
نهج البلاغة.
هجویری، ابوالحسن، کشف المحجوب، تصحیح والنتین ژوکوفسکی، لنینگراد، بینا، 1926، چاپ افست تهران، 1371ش.
هدایت طبرستانی، رضا قلیخان، تاریخ روضة الصفای ناصری، جلد 8 (صفویان و افشاریان)، تصحیح جمشید کیانفر، تهران، اساطیر، 1380ش.
یارمحمدی، لطف الله، گفتمان شناسی رایج و انتقادی، تهران، هرمس، 1383ش.
یورگنسن، ماریان و فیلیپس لوئیز، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، چ 1، تهران، نشر نی، 1389ش.
Anzali, ata & Gerami, s. m. Hadi, Opposition to Philosophy in Safavid Iran, Mulla Muhammad-tahir Qummi, Hikmat al-Arifin (Critical Edition), Boston-Leiden, 2018.
Fairclough, N., Language and Power, London, Longman, 1989.
Howarth, David, Norval Aletta J and Stavrakakis, Yannis (ed), Discourse Theory and Political Analysis (Identies, Hegemonies and Social Change), Manchester University Press, Manchester and New York, 2000.
Laclau, E. & Mouffe, C., Hegmony and Socialist Strategy: Towards a Radical Discours Politics, Verso, London,
_||_