فضای مجازی و زبان فارسی: غیرمعیارهای نوشتاری در شبکه ی اجتماعی تلگرام
الموضوعات :
مسیحه هدایت مفیدی
1
(گروه زبانشناسی - دانشگاه فردوسی مشهد)
عطیه کامیابی گل
2
(گروه زبانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد)
علی علیزاده
3
(گروه زبانشناسی- دانشگاه فردوسی مشهد)
الکلمات المفتاحية: اینترنت, زبان فارسی, الگوهای غیرمعیار, خطاهای نوشتاری, فضای مجازی,
ملخص المقالة :
زبان از یک سو وسیله ارتباط بین افراد جامعه است یعنی نقطه مرکزی و پیشرفته نظام ارتباطی انسان به شمار میرود و از سوی دیگر وسیله بیان افکار و احساسات ما است. زبان فارسی با تاریخ، فرهنگ و تمدن ایرانیان پیوندی دیرینه و ناگسستنی دارد. یکی از وظایف و کاربردهای ویژه رایانهها و گوشیهای هوشمند، ایجاد فضاها و امکاناتی مانند خدمات پیام کوتاه، راهاندازی و ایجاد اجتماعات و گروههای تعاملی و ارتباطی از طریق فضاهای سایبری و مجازی است که ارتباط بین افراد و گروههای مختلف جوامع زبانی و فرهنگی را امکانپذیر میسازد. گاهی زبان فارسی به کارگرفته شده در این فضاها دارای معایب و اشکالات اساسی است. در این پژوهش دو گروه خبری (دارای 115 و 98 عضو) از شبکه ارتباطی تلگرام انتخاب و جملههای آن براساس الگوهای معیار در سه حوزه فنی، زبانی و بلاغی بررسی شد. تعداد جملههای بررسی شده 753 مورد بود که طبق بررسیهای انجام شده بیشترین کاربردهای غیرمعیار به ترتیب در حوزه ویرایش زبانی، فنی و بلاغی بود. اولین قدم در جهت اصلاح خطاهای زبان ارتباطی در فضای مجازی آگاهی دادن از نوع خطاها به کاربران است و در وهلهی بعد این ناهنجاریهای زبانی باید در صورت امکان کنترل و الگوهای معیار جایگزین آنها شوند.
_||_
21
فضای مجازی و زبان فارسی: غیرمعیارهای نوشتاری در شبکهی اجتماعی تلگرام
چکیده:
زبان از یک سو وسیله ارتباط بین افراد جامعه است یعنی نقطه مرکزی و پیشرفته نظام ارتباطی انسان به شمار میرود و از سوی دیگر وسیله بیان افکار و احساسات ما است. زبان فارسی با تاریخ، فرهنگ و تمدن ایرانیان پیوندی دیرینه و ناگسستنی دارد. یکی از وظایف و کاربردهای ویژه رایانهها و گوشیهای هوشمند، ایجاد فضاها و امکاناتی مانند خدمات پیام کوتاه، راهاندازی و ایجاد اجتماعات و گروههای تعاملی و ارتباطی از طریق فضاهای سایبری و مجازی است که ارتباط بین افراد و گروههای مختلف جوامع زبانی و فرهنگی را امکانپذیر میسازد. گاهی زبان فارسی به کارگرفته شده در این فضاها دارای معایب و اشکالات اساسی است. در این پژوهش دو گروه خبری (دارای 115 و 98 عضو) از شبکه ارتباطی تلگرام انتخاب و جملههای آن براساس الگوهای معیار در سه حوزه فنی، زبانی و بلاغی بررسی شد. تعداد جملههای بررسیشده 753 مورد بود که طبق بررسیهای انجام شده بیشترین کاربردهای غیرمعیار به ترتیب در حوزه ویرایش زبانی، فنی و بلاغی بود. اولین قدم در جهت اصلاح خطاهای زبان ارتباطی در فضای مجازی آگاهیدادن از نوع خطاها به کاربران است و در وهلهی بعد این ناهنجاریهای زبانی باید در صورت امکان کنترل و الگوهای معیار جایگزین آنها شوند.
واژگان کلیدی: اینترنت، فضای مجازی، زبان فارسی، الگوهای غیرمعیار، خطاهای نوشتاری
1. مقدمه
اینترنت و فضای مجازی، اجتماعی است که میلیونها رایانه1 را در سراسر جهان به هم متصلکرده و زمینه ارتباطی کاربران بسیار زیادی را در سراسر جهان موجب شده است. امروزه این رسانهها به خصوص در بین جوانان و نوجوانان از جذابیت خاصی برخوردار است. در این میان رایانهها و و تلفنهای همراه هوشمند، به عنوان پیشرفتهترین ابزار ارتباطات شخصی بین افراد امکانات فوقالعاده گسترده، آسان و ارزانی را به کاربران خود ارائه میدهند. از جمله مهمترین وظایف و کاربردهای ویژه ی این ابزار ارتباطی میتوان به ایجاد فضاها و امکاناتی مانند خدمات پیامکوتاه، راه اندازی و ایجاد اجتماعات و گروههای تعاملی و ارتباطی از طریق فضاهای سایبری و مجازی اشاره کرد که ارتباط بین افراد و گروههای مختلف جوامع زبانی و فرهنگی را امکانپذیر میسازد.
گاهی زبان فارسی به کارگرفته شده در این فضاها دارای معایب و اشکالات اساسی است. این معایب یا ناشی از ناآگاهی از قواعد ساختار زبان فارسی، یا ناشی از اشکالات منطقی، بلاغی، تلفظی و بیانی است. با توجه به رواج سریع الگوهای زبانی غیرمعیار، شناخت و بررسی آنها ضروری است، چرا که هرچه الگوهای زبانی غیرمعیار بیشتر رواج پیداکنند به مرور زمان به عنوان الگوهای معیار پذیرفته میشوند. در نتیجه زبان دچار نقص میشود و اگرچه در ظاهر بتواند به نقش ارتباطی خود ادامه دهد اما قواعد آن دگرگون و احتمالا صرف و نحو آن دچار اشکال میشود. اولین قدم در این مهم آگاهی دادن از نوع خطاها به کاربران است و در وهله بعد این ناهنجاریهای زبانی باید در صورت امکان کنترلشوند و یا الگوهای معیار جایگزین آنها شوند.
چارچوب مورد استفاده در این پژوهش، چارچوب غیرمعیارهای نوشتاری زبان فارسی ذوالفقاری (1385) میباشد. در این اثر غیرمعیارهای نوشتاری به سه سطح کلی تقسیم میشوند که شامل فنی، زبانی و بلاغی میباشند.
الف) سطح ویرایش فنی: در این سطح، زبان از نظر بهکارگیری صحیح اصول و قواعد فنی و صوری نگارش بررسی میشود. حوزههای مهم مطرح شده در اثر ذوالفقاری عبارتند از: رسمالخط و املای فارسی، نشانهگذاری، عددنویسی و اشکالهای تایپی.
ب) سطح ویرایش زبانی: این سطح خود شامل سه گروه اسم، فعل و حرف میباشد. خطاهای گوناگونی در این سه حوزه مورد بررسی قرارگرفتهاست. به طور مثال: رعايت نكردن تطابق فعل و فاعل در مفرد و جمع، به كار بردن شكل مجهول فعل به جاي معلوم، آوردن را پس از فعل بهجاي آوردن آن پس از مفعول، كاربرد نابجاي فعل داشتن، آوردن صفات نامتناسب با موصوف، به كاربردن فعلهاي مركب به جاي بسيط، بهكاربردن اسم مفعول به جاي فعل شخصي و ...
پ) سطح بلاغی: این سطح نیز شامل موارد گوناگونی است از جمله: بهكاربردن الگوهاي بياني بيگانه كه معادلي درخور زبان فارسي دارد، كاربرد بيش از حد كلمات مترادف و درازنويسي و حشو، مبهم نويسي، جابهجايي اركان جمله، تعابير نامناسب، ناقص و عاميانه.
سوالات این پژوهش:
1. بسامد خطاهای نوشتاری در شبکه اجتماعی تلگرام در حوزههای مختلف چگونه است؟
2. رایجترین نوع خطاها و الگوی غیرمعیار در هر حوزه کدام است؟
2. طرح مسئله
رسانه و ارتباطات
هر گونه ارتباط اجتماعی، مانند هر فرایند دیگر، به ابزار و دستگاه یا "رسانه" نیاز دارد. رسانه ضروریترین عامل وجودی ارتباطات و ارتباطات ضروریترین عامل وجودی جامعه است، بنابراین جامعه به رسانهی ارتباطی نیازی حیاتی دارد و مراحل پیدایش، رشد، تحول و تنوع رسانه، مراحل پیدایش، رشد، تحول و تنوع اجتماعی را نشانگذاری میکند (رهنما، 1384: 256).
بیگمان ارتباطات و اطلاعات یکی از ویژگیهای برجسته جهان معاصر به شمار میآید. امروزه پیشرفت و گسترش پرشتاب فناوریهای ارتباطاتی- اطلاعاتی، به ویژه اینترنت، هیچ مقاومتی را برنمیتابد و هزینه زمانی لازم برای برقراری ارتباط به نحو غیرقابل تصور کاهش یافتهاست.
فناوریهای ارتباطاتی و اطلاعاتی، از راههای مختلف، به ویژه پدیدآوردن فضایی مجازی و دیجیتال ابعاد گوناگون زندگی فردی و اجتماعی را تحت تأثیر قرارمیدهد. گرچه این تأثیرگذاری و تأثیرپذیری از جامعهای به جامعه دیگر و از حوزهای به حوزه دیگر متفاوت است، ولی به طور کلی میتوان گفت هیچ جامعه و حوزهای از تأثیر این فناوریها به دور نیست.
در هر حال فضای مجازی در هر تعبیری و با هر تعریفی، قلمروی وسیع است که برای ساکنان خود امکانات، آزادیها، فرصتها، دلهرهها، آسیبها و محدودیتهای نوینی را به همراه دارد. اهمیت این قلمرو تا حدی است که امروزه برخی اندیشمندان صحبت از دوجهانیشدن دنیای معاصر میکنند. همانطور که عاملی(1383: 4) میگوید: پارادایم دوجهانیشدن نگاهی است که در درجه اول بر تمایز بین جهان مدرنیته و جهان جهانی شده تأکید میکند و در درجه بعد به تبیین و متمایز کردن دو جهان موازی و در عین حال به همآمیخته واقعی و مجازی میپردازد.
پاستر 2 (1377: 30) معتقد است: "اینترنت یک رسانه دو طرفه است، به این معنا که هم تولیدکننده متن و هم مصرفکننده آن، در ادامه امر تولید با یکدیگر در ارتباط هستند و از هم تأثیر میپذیرند." تعاملیبودن این فرصت را برای کاربران اینترنتی فراهم میکند تا در برخورد با فضای مجازی فرصت دخالت آرا و نظرات خود را دائماً داشته و از نظرات دیگران نیز مطلع شوند."
عامل بنیادین در شکلگیری هویتهای اجتماعی، تعاملات و ارتباطات انسانی است. در واقع فرد هنگامی که به تعامل با فرد دیگری میپردازد هویت خویشتن را به عنوان یک عضو جامعه پیدا میکند. ظهور فناوریهای نوین ارتباطی دگرگونی بنیادینی را در ارتباطات انسانی ایجاد کرده است.
پاستر (1377: 78) در کتاب «عصر دوم رسانهها» تأکید میکند در دوره جدید که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، این دادهها و اطلاعات و یا به طور دقیقتر، این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را میسازند. وسایل نوین اطلاعاتی و ارتباطی در اثر تغییراتی که در برداشتهای بشر امروزی به وجود میآورند. ارتباطات را در وضعیت کاملاً تازهای قرارمیدهند که متفاوت و حتی مغایر با گذشته است.
در ادامه به برخی از مطالعات و بررسیهای داخل ایران و سپس به تحقیقات محققان خارجی که عمدتأ بر روی تغییرات زبانی زبان انگلیسی در این گونه فضاها صورت گرفته، خواهیم پرداخت.
مطالعات داخل ایران:
فاطمه جناب اصفهانی (1385) پیامهای کوتاه اولین روز سال 1385 که مصادف با اربعین حسینی بوده است را تحت عنوان ادبیات پیامهای کوتاه و بافت اجتماعی_فرهنگی ایران مورد بررسی قرار داده است. در این مقاله سعی شده است بومی شدن تکنولوژی با استفاده از تحلیل محتوای پیامهای تبریک و تسلیت فروردین 1385 بررسی شود. نویسندهی مقاله بر این باور است که با توجه به این که پیامکهای مناسبتی توانسته است حتی جایگزین مناسک فرهنگی ما شود، بنابراین تلفن همراه در بافت فرهنگی ما بومی شده است.
محمد نژاد عالی زمینی و کاووسی (1387) کتاب تاثیر فنآوریهای نوین ارتباطی بر زبان فارسی را تهیه و تدوین کردهاند. مولفان در این اثر بیان کردهاند که از نظر ساختمان زبانی، زبان فارسی زبانی پرمایه است و ساختمان ترکیبی واژه برای گسترش دامنه واژگان امکاناتی را فراهم میکند. عناصر اصلی زبان میتوانند ترکیب شوند، مثل اسم، فعل، صفت، قید- درآمدن حروف اضافه در ترکیبهای فعلی و پیشوندها و پسوندها بر سر و به دنبال واژههای ساده یا ترکیبی بر امکان گسترش دامنه واژگان زبان میافزاید.
ترکی (1387) پژوهشی با عنوان بررسی زبان پیام کوتاه تلفن همراه در بین کاربران فارسیزبان را به انجام رسانده است. پایان نامه مذکور پژوهشی در حوزه زبانشناسی اجتماعی است که به بررسی پیامکهای کاربران فارسیزبان، کاربرد خط فارسی در پیامکها و با تأکید بر جنسیت انجام گرفته است.
عباسیان (1387) مقالهای با عنوان تجزیه و تحلیل گفتمانی و صوری نامههای الکترونیکی را نگاشته است. در این پژوهش پیامها و نامههای الکترونیکی دو گروه شامل گروه دبیران زبان انگلیسی و گروه متخصصان زیست شناسی با هدف تجزیه و تحلیل گفتمانی (کلامی- بیانی) و صوری (لغوی- دستوری) به منظور ارائهی مدل کارآمدی از این پیامها بررسی شده است.
کوثری و خیرخواه (1387) مقالهای را با نام تحلیل محتوای پیامهای کوتاه دانشجویان دانشگاه تهران به نگارش در آوردهاند. مولفان این مقاله پیام کوتاه را به عنوان تسهیل کنندهی ارتباط میان فردی بررسی کردهاند.
زندی و ربانی (1388) به بررسی میزان همخوانی زبان پیام کوتاه با زبان فارسی معیار پرداختهاند. از مجموع 1795 پیامک که حاوی 14028 جمله و 47446 واژه بود مشخص شد از نظر نوع نگارش، 66 درصد جملات به خط فارسی، 2/.0 درصد به نوشتار زبان انگلیسی و 8/33 درصد به صورت نگارش فینگلیش است. در خصوص سبک نگارش هم 8/80 درصد به نثر و 2/19 درصد به نظم زبان فارسی اختصاص دارد. از نظر میزان همخوانی دستوری با زبان فارسی معیار نیز 5/93 درصد جملات مطابق با الگوهای زبان معیار فارسی، 3/6 درصد تا حدی مطابق و 2/0 درصد باقی مانده اصلاً با دستور زبان فارسی معیار مطابقت ندارد.
بررسی عملکرد نوشتاری ایرانیان و غیرایرانیان در محیطهای مجازی و واقعی عنوان پایاننامه کارشناسی ارشد حدادی (1390) است. تجزیه و تحلیل دادهها نشانداد که بیشترخطاهای شرکت کنندگان ایرانی شکل فعلها، انتخاب واژه، حروفاضافه، حروف تعریف، نشانه جمع، کمیت سنجها و ضمایر موصولی در محیط مجازی وب سایتهای شبکههای اجتماعی و خطاهای شرکتکنندههای مالایی شکل فعلها، انتخاب لغت، نشانه جمع، حروف اضافه، حروف تعریف، کمیت سنجها و ضمایر موصولی بوده است.
پایاننامهای با عنوان بررسی کاربردشناختی پیامکهای زبان فارسی توسط باقری (1390) به نگارش درآمده است. این پژوهش به مطالعهی کاربردشناختی دادههای تحقیق، برگرفته از محاورات موجود در پیامکهای فارسی، در چارچوب نظریه تضمنهای مکالمهای گرایس اختصاص دارد.
یاوری (1390) به بررسی گفتگوی اینترنتی در چهارچوب راهکارهای گرایس پرداخته است. این پژوهش مطالعههای کاربردشناختی بر روی مکالمات روی خط دو نفری همزمان میباشد که به نظر میرسد شباهات بسیاری با محاورات روزمره دارند با این تفاوت که به صورت نوشتار عرضه میشوند.
بیجنخان (1391) در مقالهای با بحث درباره مشخصات رسانههای اینترنتی، ثابت میکند که زبان اینترنتی فارسی یکی از گونههای زبانی فارسی است که متاثر از سرعت و تعامل، و همچنین غیررسمی و فیالبداهه است که برای ارتباط زبانی کاربران استفاده میشود و فضای مجازی همچون آزمایشگاه بزرگی است که خلاقیتهای زبانی کاربران در آن دیده میشود و از ظرفیتهای بسیار بالای رسانههای اینترنتی میتوان برای توسعه خط و زبان فارسی استفاده کرد.
شهریاری فرد و چلمقانی (1392) به بررسی وضعیت زبان فارسی در اینترنت و شبکههای اجتماعی پرداخته و به این نتیجه رسیدهاند که در شبکههای اجتماعی و سرویسهای چت وضعیت به گونهای است که لایههای مختلف زبانی شامل آواشناسی، واج شناسی، املای واژگان، ساخت واژه، نحو و کاربردشناسی در معرض تغییرات بنیادین و نیازمند توجه ویژهای است.
قلی فامیان (1392) مقالهی جایگاه زبان فارسی در اینترنت: بررسی وضعیت کنونی و چشم انداز آینده را نوشته است. در این پژوهش نگارنده به بررسی و شناخت جایگاه زبان فارسی در محیط اینترنت و مقایسه آن با چند زبان دیگر مانند انگلیسی و روسی در منطقه و خاورمیانه با توجه به معیارهایی مانند جمعیت کاربران، تنوع زبانی، شمار صفحات اینترنتی و دامنهی کاربرد زبان میپردازد.
محضری و چوپان زاده (1392) پژوهشی با نام بررسی زبان شناختی پیام های 2ختران فار30 زبان را به رشتهی تحریر در آوردهاند. این دو پژوهشگر 548 پیامک فارسی از تلفن همراه دختران 18 تا 35 سال را بررسی کردند و مشخصهها و ویژگیهای آوایی، صرفی، نحوی، سبکی و خطی آنها را استخراج و در قالب نموداری دستهبندی نمودند. نتایج بررسیها نشان داد که بر خلاف پژوهشهای پیشین ویژگیهای زبانی پیامک تنها منحصر به کوتاهسازی و اختصارات نیست. آنها معتقدند که زبان پیامک در تماس با سطوح مختلف آوایی، دستوری، سبکی و خطی، ویژگیهای متمایزی دارد که آن را به یک گونهی زبانی غیر معیار تبدیل میکند. گونهای برخاسته از فنآوری جدید که غالباً در میان جوانان برای ابراز خود از طریق بازیهای زبانی، نوآوری و خلاقیت، ابداع شده و بهکار میرود.
غفوری (1393) در مقالهی آسیبشناسی استفاده از زبان فارسی در وبلاگ نویسی به مشکلات زبان فارسی در مطالب وبلاگها پرداخته است. در این مقاله آمده است که برخی از افراد اعتقاد دارند که به زودی وبلاگ نویسان ایرانی به زبان مادری نخواهند نوشت، اما به هر حال باید توجهداشت که درستنویسی از طرف بسیاری از وبلاگها دنبال میشود. وبلاگنویسی از موضوعهای مهمی است که طی سالهای اخیر توجه زبانشناسان و همچنین متخصصان ارتباطات را به خود جلب کرده است. آن چه مشخص است وبلاگنویسان به طور کلی خلاصه مینویسند و همین خلاصهنویسی در اغلب موارد جملههای کوتاه و حتی ناقص ایجاد میکند. خلاصهنویسی و همچنین سریع نوشتن در برخی موارد باعث میشود که از فعلهای مناسبی نیز در جملهها استفاده نشود؛ هرچند که خلاصه نویسی و کوتاهنویسی به خودی خود شاید یک مشکل حاد به حساب نیاید.
مطالعات خارج از ایران:
برخی از محققان همچون سیکوگنانی3 (1998: 35 ) معتقدند "بررسی انتقادی زبان مهمترین راهکار برای مطالعه ماهیت فضای مجازی است. به گفته وی "فضای مجازی را صرفاً میتوان برحسب ویژگیهای زبانشناختی آن تعریف کرد. ویژگیهایی مثل اینکه چه عواملی بر ساختار، اشاعه و تفسیر زبان در محیطهای آنلاین تأثیر میگذارد."
هولینگ4 (2002) بحثهای مربوط به ادبیات دیداری، دیجیتالی، الکترونیکی و کامپیوتری را به طور مفصل بازبینی کرده است. بحث و بررسی ادبیات فضای مجازی به دو دسته تقسیم میشود: 1) آن دسته که ادبیات الکترونیکی را تداوم همان ارتباطات انسانی موجود میدانند. 2) آن دسته که آنها را کاملاً جدید و پسامدرن میانگارند. مجموعهای از مقالات پژوهشی وجود دارند که بر مهارتهای جدید مورد نیاز کاربران برای داشتن ارتباطات آنلاین موفق تأکید کردهاند. گیبز با بسط این مطلب میگوید: "شیوههای جدید ارتباط، در واقع اشکال جدید تفکر و ادراک را به وجود میآورند" (گیبز، 2000: 23).
مقالات بسیاری در خصوص شکلگیری قواعد مربوط به ارتباطات آنلاین یعنی ساختارها، گرامر و واژهنگاری نگاشته شده است. عمدة این مقالات، ارتباطات را در جایگاههای مختلف و یا زبان نوشتاری و گفتاری را با یکدیگر مقایسه میکنند. آنها عموماً چنین نتیجه میگیرند که ارتباط آنلاین واسطهای است بین گفتار و نوشتار و برخی محققان پا را از این فراتر نهاده و بین ویژگیهای ارتباط آنلاین (ارتباط همزمان دیجیتالی) و ارتباط آفلاین تمایز میگذارند (مگفادین،2004: 39 ).
تأثیر اینترنت بر زبان، از نظر کریستال چیزی بیش از پدیدآمدن یک گونه جدید سبک شناختی است. اینترنت به تدریج تبدیل به جایگزینی دیگر برای وسایل ارتباط جمعی شده است. وی ارتباط کامپیوتری را با اصطلاحات سنتی و ساده توصیف نمیکند، بلکه از پدیده اینترنت با عنوان انقلاب یاد میکند، چرا که موجبات ارتباط تعداد بیسابقهای افراد را از طریق تکنیکهای گوناگون با یکدیگر فراهم میآورد (کریستال، 2006: 96).
3. روششناسی تحقیق
این پژوهش از نظر ماهیت تحقیق، پژوهشی اکتشافی و کاربردی است و به تحلیل خطاها میپردازد.
اطلاعات لازم برای نگارش پیشینه و مبانی نظری پژوهش از منابع و اسناد کتابخانه ای بهدست آمدهاست، دادههای پژوهش نیز از فضای مجازی گردآوری شده است. دادههای این پژوهش شامل گفتگوها و ارتباطات کاربران فارسی زبان در شبکه اجتماعی تلگرام است. علت انتخاب این فضا، عمومی بودن، آشنا بودن و پرکاربرد بودن آن برای اغلب کاربران اینترنت در ایران است. برای انجام این تحقیق ابتدا براساس مطالعات اولیه و طرح ارائهشده، نمونهگیری از جامعه آماری به شرح زیر صورت گرفت. ابتدا از بین تمام موضوعات و گروههای موجود، موضوع خبری، به عنوان موضوع منتخب در نظرگرفتهشد و سپس دو گروه به عنوان نماینده این موضوع انتخاب شدند. دلیل انتخاب این دو گروه حضور کاربران با شرایط سنی و فرهنگی متفاوت بود. از طرفی تنوع موضوعات مورد بحث در گروههای خبری بیشتر از دیگر گروهها بود. تعداد اعضای دو گروه انتخاب شده 115 و 98 نفر بود.
پس از انتخاب جامعهی آماری مورد بررسی، یکایک جملات به جهت داشتن الگوهای زبانی غیرمعیار از نظر اصول نگارش و ویرایش فنی و زبانی بررسی شدهاست. هرکدام از الگوهای غیرمعیار بسامدی دارند که در بخشی مستقل، این الگوها از نظر بسامد مورد بررسی قرار گرفتهاند.
4. یافته ها
این بخش شامل بررسی و دستهبندی انواع خطاهای زبانفارسی نوشتاری بهکار گرفته شده در شبکه اجتماعی تلگرام است. غیرمعیارهای بررسی شده در این فضا به سه دسته کلی اشکلات فنی، زبانی و بلاغی تقسیم میشوند. از بین تمام گروههای موجود در تلگرام، تنها غیرمعیارهای زبان فارسی نوشتاری در دو گروه خبری بررسی شدند.
4-1 ویرایش فنی
حوزه ویرایش فنی ناظر بر املای نادرست، غلط تایپی، رسم الخط و عدد نویسی است.
4-1-1 رسم الخط
رسمالخط فارسی ویژگیها و دشواریهای خاص خود را دارد و استادان و پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی و زبانشناسی، آرای مختلفی دربارهی هریک از بخشهای خط فارسی دارند.
در پژوهش حاضر، اصول چارچوب نظری، دستور خط فرهنگستان و پیکره نوشتاری فارسی(روزنامهها) را مبنا قرار دادهایم. اشکلات خط فارسی در پیامهای مورد بررسی را میتوان به چند بخش تقسیمکرد:
● جدا یا پیوستهنویسی کلمات مرکب: دستور خط فارسی مصوّب فرهنگستان در مورد کلمات مرکب، بنا را بر جدانویسی اجزای آنها گذاشتهاست. در پیامهای مورد بررسی موارد غیراستاندارد از سرهمنویسی و جدانویسی دیدهمیشود (جدول2).
نمونههای استخراجشده از پیامها:
جدول 2: اشکالات جدا یا پیوستهنویسی و بسامد آنها
ردیف | صورت معیار | صورت غیر معیار | بسامد |
1 | آبمیوه | آبمیوه | 7 |
2 | آرمانگرا | آرمانگرا | 5 |
3 | امکانپذیر | امکانپذیر | 5 |
4 | انشاءالله | انشاءالله | 8 |
5 | باقیمانده | باقیمانده | 7 |
6 | بدینوسیله | بدینوسیله | 4 |
7 | پنجگانه | پنجگانه | 1 |
8 | پیشاهنگ | پیشاهنگ | 1 |
9 | حقیقتجو | حقیقتجو | 1 |
10 | دعوتنامه | دعوتنامه | 6 |
11 | ذینفع | ذینفع | 2 |
12 | زمانبندی | زمانبندی | 4 |
13 | ساماندهی | ساماندهی | 6 |
14 | سیاستگذاری | سیاستگذاری | 2 |
15 | گرانبها | گرانبها | 1 |
16 | گفتوگو | گفتگو | 8 |
17 | مهمانسرا | مهمانسرا | 1 |
18 | نظاممند | نظاممند | 2 |
چنانچه در جدول بالا آمده است 71 مورد اشکال در رابطه با جدا یا پیوستهنویسی رخداده است.
●طریقه نوشتن پیشوندها، حرف اضافة «به» و پسوندها: در دستور خط، بر جدانویسی آنها تاکید شده است. در بسیاری از پیامهای مورد بررسی این اصل رعایت نشدهاست (جدول 3). نمونههای استخراجشده از پیامها:
جدول 3: اشکالات پیشوند و پسوندنویسی و بسامد آنها
ردیف | صورت معیار | صورت غیرمعیار | بسامد |
1 | آنرا | آنرا | 12 |
2 | آنها | آنها | 23 |
3 | آنچنان | آنچنان | 5 |
4 | اینگونه | اینگونه | 8 |
5 | بهصورت | بصورت | 4 |
6 | بهکارگیری | بکارگیری | 4 |
7 | بهعنوان | بعنوان | 5 |
8 | بهمنظور | بمنظور | 4 |
9 | بهویزه | بویزه | 2 |
10 | چطور | چهطور | 2 |
11 | حقبهجانب | حقبجانب | 1 |
12 | خودبهخود | خودبخود | 4 |
13 | در صورتیکه | در صورتیکه | 6 |
14 | دلنشین | دلنشین | 1 |
15 | سریعتر | سریعتر | 4 |
16 | کوچکترین | کوچکترین | 2 |
17 | میخواند | میخواند | 2 |
18 | همانگونه | همانگونه | 5 |
19 | همینطور | همینطور | 4 |
20 | همچنین | همچنین | 5 |
21 | همخوانی | همخوانی | 1 |
بررسی دادهها نشانمیدهد که بیشترین خطای رسمالخط مربوط به «می» و «ها» میباشد.
در رابطه با پیشوندها و پسوندها 104 مورد خطاهای نگارشی دیدهشد.
● شیوة نگارش همزه: اصول ارائهشده توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای نگارش همزه عبارتند از:
- همزه پس از حرکت فتحه، بر روی کرسی الف (أ) نوشتهمیشود، مگر اینکه پس از آن مصوتهای «ای» یا «او» یا کسره باشد که در این صورت به صورت «ئـ» نوشتهمیشود.
- همزه پس از حرکت ضمه، به صورت «ؤ» نوشتهمیشود، مگر اینکه پس از آن مصوت «او» آمدهباشد که در این صورت به صورت «ئـ» نوشتهمیشود.
- همزه پس از حرکت کسره، به صورت «ئـ» نوشتهمیشود.
- همزه مکسور همواره به صورت «ئـ» نوشتهمیشود.
- همزه پیش از مصوتهای «ای» و «او»، به صورت «ئـ» نوشتهمیشود.
- در کلمات فرنگی دخیل در زبان فارسی، همزه به صورت «ئـ» نوشتهمیشود.
علیرغم اصول فوق، ناهماهنگیهایی در رابطه با نگارش همزه در دادههای مورد بررسی دیدهمیشود (جدول 4). نمونههای استخراجشده از پیامها:
جدول 4: اشکالات نگارش همزه و بسامد آن
ردیف | صورت معیار | صورت غیرمعیار | بسامد |
1 | خلأ | خلاء | 3 |
2 | آییننامه | آئیننامه | 5 |
3 | جرأت | جرئت | 1 |
4 | شیء | شیئی | 1 |
5 | هیأت | هیئت | 4 |
6 | منشأ | منشاء | 4 |
7 | مسئول | مسوول | 1 |
8 | مبدأ | مبداء | 2 |
9 | شئون | شوؤن | 1 |
10 | نشأت | نشئت | 1 |
11 | رئیس | رییس | 5 |
12 | حائز | حایز | 1 |
13 | مسئله | مسأله | 6 |
14 | هیئت | هیأت | 2 |
15 | تئاتر | تأتر | 1 |
16 | بفرمایید | بفرمائید | 1 |
صورتهای معیار ارائهشده در جدول بالا، برگرفته از چارچوب نظری تحقیق و همچنین منطبق با پیکره نوشتاری معیار فارسی (روزنامهها) میباشد.
صورت غیرمعیار کلمه مسئله بیشترین بسامد را در این زمینه داشتهاست.
● املای نادرست
در زبان فارسی به دلایل متفاوتی شکلهای نادرست املایی دیده میشود. مثلا:
□ وجود صداهایی که صورتهای نوشتاری متفاوت دارند. مانند صدای /z/ که چهار معادل خطی ( ز، ذ، ض، ظ ) دارد؛
□ گونههای مختلف نوشتاری یک حرف در آغاز، میانه و پایان کلمه
□ شکلهای مختلف نگارشی کلمات بیگانه در زبان فارسی
□ تلفظهای مختلف برای کلمهای واحد در لهجههای مختلف
□ یکسان نبودن گفتار و نوشتار در کلماتی مثل خواندن
در گروههای بررسیشده در حوزه ویرایش فنی، 36 مورد از اشکالات مربوط به املای نادرست کلمات دیدهمیشود.
نمونههایی از اشکالات املای نادرست: (املای نادرست کلمه / املای درست کلمه)
لشگر/ لشکر _ تضاهرکنندگان/ تظاهرکنندگان _ سپاسگذاری / سپاسگزاری _ نمازگذاران / نمازگزاران _ ظوابط / ضوابط _ صواب / ثواب _ راجبه / راجعبه
4-1-2 عدد نویسی
برای نوشتن اعداد در متن فارسی عددهای داخل متن به همان ترتیب خط فارسی از راست به چپ نوشته میشود. چنانچه متن جنبه ریاضی نداشته باشد، عددهای بین بیست تا 999 ( عددهایی که بین آنها ((و)) میآید) به صورت عدد نوشته میشود برای مثال: 272 و اعدادی که بین آنها ((و)) نباشد با حروف نوشته میشود مانند: دوازده. در اعداد هزار و بالاتر از کلمههای هزار، میلیون و میلیارد به صورت حرفی و بقیه به صورت عددی نوشته میشود. مانند: 7 میلیون و 532 هزار و 481 (ذوالفقاری، 1385، ص.93). نگارش اعداد و ارقام در پیامهای بررسیشده تنها در یازده مورد دارای اشکال بود، به عبارت دیگر، تنها 3.63 درصد از خطاهای حوزه فنی و 1.04 درصد از کل خطاها مربوط به عددنویسی بودهاست. در مجموع جملات بررسی شده، عددنویسی دارای کمترین اشکال بود.
4-1-3 غلط تایپی
منظور از غلط تایپی، مواردی است که در آن کاربران کلمهای را، بهطور آگاهانه اشتباه مینویسند. دلیل اصلی اینگونه اشتباهات، جلب توجه مخاطب و متفاوتبودن است. درواقع این موارد، با اینکه دارای غلط املایی هستند ولی در دسته غلطهای تایپی قرارگرفتهاند، زیرا کاربران آگاهانه این کلمات را اشتباه مینویسند. بعد از مصاحبه و پرسش از کاربرانی که مرتکب اینگونه خطاها شده بودند و جویا شدن علت اشکال املایی، این نتیجه به دست آمد که اشتباهاتی از این قبیل را کاربران آگاهانه و برای جلب توجه و تاکید مینویسند. به همین دلیل این موارد را در دسته خطاهای املایی قرار ندادیم. در مجموع 42 مورد غلط تایپی در پیامها دیدهشد که این میزان 13.86 درصد از خطاهای حوزه فنی و 3.98 درصد از مجموع خطاهای بررسیشده میباشد. نمونههایی از این اشتباهات عبارتند از:
عاقا (آقا) - الاهی (الهی) – علکی(الکی) – العان (الان) – بهقرعان (بهقرآن) – بعله (بله)
جمع بندی ویرایش فنی
در مجموع حیطههای بررسیشده در حوزه ویرایش فنی، 303 مورد عدم مطابقت با اصول معیار (28.74 درصد از کل خطاها) دیدهمیشود که بیشترین انحراف معیار در این حوزه مربوط به رسمالخط میباشد (جدول 5).
جدول زیر پراکندگی غیرمعیارها در حوزه ویرایش فنی را نشانمیدهد:
جدول 5: موضوعات و بسامد اشکالات فنی
موضوع بررسی | رسمالخط | عددنویسی | غلط تایپی | جمع |
تعداد خطاها | 250 | 11 | 42 | 303 |
درصد خطا (درویرایش فنی) | 82.50 % | 3.63% | 13.86% |
|
درصد خطا (در مجموع خطاها) | 23.71% | 1.04 % | 3.98 % |
|
نمودار1: بسامد خطاها در حوزه فنی
چنانکه در جدول و نمودار بالا ملاحظه میشود، در حوزه ویرایش فنی، از مجموع اشکالات، به ترتیب بیشترین و کمترین اشکالات در مقولههای رسمالخط و عددنویسی مشاهده شد.
4-2 ویرایش زبانی
این بخش از پژوهش به بررسی اشکالات زبانی دادهها اختصاص دارد. حوزه زبانی دارای زیربخشهای متفاوتی است که برای سهولت بررسی، مطالب این قسمت در سه بخش کلیتر اسم، فعل و حرف ارائهمیشود.
4-2-1 اسم
● استفاده از واژههای بیگانه: یکی از نشانههای زبان معیار، خلوص آن است و هر میزان واژههای بیگانه وارد آن شود، این ویژگی را مخدوش میکند. قرضگیری زبانی به دلایل مختلفی ازجمله تماسهای جوامع انسانی با یکدیگر رخ میدهد.
در فضای مجازی واژههای بیگانه بسیاری دیده میشود که بسامد و نوع کلمههای بیگانه با توجه به مضمون گروه و محتوای پیامها متفاوت هستند. در گروههای خبری که مورد بررسی این پزوهش بودند 37 واژه بیگانه با بسامد 273 بهکاررفته بود. در جدول زیر (جدول 6) واژههای بیگانه و بسامد آنها نشان دادهشدهاست.
جدول 6: واژههای بیگانه و بسامد کاربرد آنها
بسامد | معادل فارسی | واژه بیگانه | ردیف |
7 | سازمان | ارگان | 1 |
21 | بهابازار | بورس | 2 |
6 | چکیده، کارنامک | رزومه | 3 |
2 | بخش | آیتم | 4 |
18 | طرح | پروژه | 5 |
9 | مجلس | پارلمان | 6 |
6 | گروه | کمیسیون | 7 |
19 | پیامنگار | ایمیل | 8 |
8 | دورنگار | فکس | 9 |
17 | پایگاه اطلاع رسانی | سایت | 10 |
22 | فهرست | لیست | 11 |
4 | فن | تکنیک | 12 |
3 | برگه | فرم | 13 |
7 | پیوند | لینک | 14 |
6 | کارکنان | پرسنل | 15 |
8 | همایش | سمینار | 16 |
2 | کارپوشه | کارتابل | 17 |
7 | باوجود | علیرغم | 18 |
5 | پیامدها | تبعات | 19 |
14 | دستورها، قانونها | ضوابط | 20 |
2 | قابل | مستعد | 21 |
1 | حلنشده | لاینحل | 22 |
8 | زمینه | عرصه | 23 |
1 | قالب | فرمت | 24 |
4 | لوح فشرده | سیدی | 25 |
7 | دروغین | کذب | 26 |
7 | سرباززدن | تخطی | 27 |
3 | نوع | ژانر | 28 |
2 | جهانبینی | ایدئولوژی | 29 |
1 | مادهگرایانه | ماتریالیستی | 30 |
10 | همچنین | درعینحال | 31 |
2 | فرهنگستان | آکادمی | 32 |
6 | بایگانی | آرشیو | 33 |
1 | نشانه | آرم | 34 |
1 | اتحادیه | سندیکا | 35 |
21 | فنآوری | تکنولوژی | 36 |
5 | زندگینامه | بیوگرافی | 37 |
در مجموع جملات بررسیشده 273 مورد اسامی بیگانه به کاررفته است که بیشتر از نصف خطاهای مربوط به کاربرد اسم (65.78 درصد) و 25.90 درصد از کل خطاها را شامل میشود. با توجه به اینکه استفاده از کلمات بیگانه در زبان فارسی رایج است و برخی از این کلمات بسیار کاربردی و متداول هستند، استفاده از کلمات بیگانه را نمیتوان به طور قطعی خطا به حساب آورد. اما کاربرد کلمههای بیگانه، در مواردی که معادل فارسی رایج و روان برای آن وجود دارد، خطا در نظر گرفته شد.
● کاربرد قواعد عربی: یکی دیگر از اشتباهات رایج در مقوله اسم، استفاده از نشانههای خاص عربی با کلمات فارسی است.
جدول 7: کاربرد قواعد عربی در زبان فارسی
نشانه/ قاعده عربی | ات (جمع) | ین (جمع) | جمع مکسر | تنوین |
مثال | گزارشات، کارخانهجات | مهندسین، روحانیون | اساتید، بنادر | ناچارا، سوما |
در بررسی دادههای این پژوهش، کاربران فارسی زبان 28 بار علامت جمع «ات» را با کلمات فارسی ترکیب کردهاند که بیشترین بسامد را کلمه «گزارشات» داشتهاست. در جملات بررسی شده، 52 مورد از نشانههای خاص زبان عربی با کلمات زبان فارسی استفاده شده بودکه 12.53 درصد از خطاهای حوزه اسم و 4.93 درصد از مجموع خطاها میباشد.
● کاربرد صفت نامناسب: بهکارگیری صفات نامناسب در دادههای مورد بررسی به شیوههای مختلف دیدهمیشود. جدول 8: کاربرد صفت نامناسب
| کاربرد صفت نامناسب(صفت مونث) | نبود تناسب معنایی بین صفت و موصوف |
مثال | قراردادهای منعقده، گزارش مربوطه، گزارشهای واصله، گواهیهای صادره | کوچکترین توجه (کمترین توجه) اعتراضهای گسترده (اعتراضهای بسیار) |
31 مورد استفاده از صفات نامناسب در دادهها دیدهشد که 7.46 درصد از خطاهای مربوط به اسم و 2.94 درصد از مجموع خطاها را شامل میشود.
● کاربرد ضمیر نامناسب:
ضمیر، از نظر شخص، افراد و جمع، ذی روح و غیر ذی روح بودن، به کار رفتن برای انسان و غیرانسان و... باید با مرجع خود تناسب داشتهباشد. گاهی نیز به دلیل ابهام در کاربرد ضمیر، مرجع آن در جمله مشخص نیست. در تحلیل و بررسی جملهها 21 مورد استفاده نامناسب از ضمایر دیدهشد که این میزان 5.06 درصد از خطاهای مربوط به اسم و 1.99 درصد از مجموع خطاها میباشد.
● کاربرد قید نامناسب:
کاربرد نامناسب قید معمولا به شکلهای زیر رخ میدهد:
- کاربرد نابهجا قید تاکید زمانی / - کاربرد قیدهای بلند به جای قیدهای کوتاه / - کاربرد قیدها به جای هم بدون معنایی یکسان / - ناهمخوانی قید با معنای جمله / - کاربرد قید در غیر جایگاه دستوری خود؛ مثلا به جای اسم، یا صفت و ...
مثال: کمتر در امور سیاسی دخالت میکند. / خیلی کم در امور سیاسی دخالت میکند.
... بعد این قوانین باید مجددا تحلیل و بررسی شوند. / ... سپس این قوانین باید ...
... و همه جهان را تحت تاثیر قرارداد. / ... و جهان را تحت تاثیر قرارداد.
کاربرد قید نامناسب 9.15 درصد از خطاهای حوزهی اسم را به خود اختصاص دادهاست که این میزان 3.60 درصد از مجموع خطاها است. 38 مورد کاربرد نامناسب قید در جملات دیده شد.
جدول 9: موضوعات و بسامد خطاها در حوزه اسم
موضوع | اسامی بیگانه | قواعد عربی | صفت نامناسب | ضمیر نامناسب | قید نامناسب |
بسامد | 273 | 52 | 31 | 21 | 38 |
درصد (حوزه اسم) | 65.78 | 12.53 | 7.46 | 5.06 | 9.15 |
درصد (مجموع خطاها) | 20.29 | 3.8 | 2.30 | 1.56 | 2.82 |
4-2-2 حرف
اشکال در استفاده از حرف اضافه، از مهمترین اشکالهای زبانی محسوب میشود که در زبان فضای مجازی هم نمونههایی از آن دیده میشود. سرعت بالای تبادل اخبار و پیامرسانی در فضای مجازی میتواند دلیلی برای بیدقتی و خطا در کاربرد حروف باشد. خطا در کاربرد حروف به چند دسته تقسیم میشود: حرف اضافه زائد، حذف حرف اضافه، حرف اضافه نامناسب.
شرایط بورس تحصیلی برای دوره دکتری... / شرایط بورس تحصیلی دوره دکتری... (آوردن حرف اضافه زائد)
همیشه شرایط وفق مراد نیست و ... / همیشه شرایط بر وفق مراد نیست و ... (نیاوردن حرف اضافه)
اطلاعات مرتبط به سامانه ارسال کنید. / اطلاعات مرتبط را به سامانه ارسال کنید. (حذف «را» نشانه مفعول)
در دادههای بررسی شده 73 مورد اشتباه در بهکاربردن حروف دیده شد که بیشتر این موارد مربوط به حرف ربط نامناسب بودند. از مجموع خطاهای زبانی 13.41 درصد مربوط به کاربرد نادرست حرف بودهاست که این میزان 6.92 درصد از کل خطاها در هر سه حوزه است.
4-2-3 فعل
فعل از مهمترین ارکان جمله است. هر گونه اشکالی در کاربرد افعال، علاوه بر آن که ممکن است موجب تغییر معنای جمله یا ابهام آن شود، بر ساختمان نحوی جمله نیز تاثیرمیگذارد. رایجترین اشکالاتی که در کاربرد فعل در زبان مطبوعات دیده میشود شامل موارد زیر است.
جدول 10: اشکالات مربوط به کاربرد فعل
اشکالات کاربرد فعل | مثال (جمله نادرست) | جمله درست |
ناهماهنگی نهاد و فعل | وی همچنین تاکیدکرد تعداد مسافرانی که از امکانات این مراکز استفاده کردهاند، نسبت به سال گذشته بیشتر شدهاند. | وی همچنین تاکیدکرد: تعداد مسافرانی که از امکانات این مراکز استفاده کردهاند، نسبت به سال گذشته بیشتر شده است. |
حذف بی قرینه فعل | خبر در رسانهها پخش و درنهایت تکذیب نشد. | خبر در رسانهها پخش شد و درنهایت تکذیب نشد. |
زمان نامناسب فعل | متقاضیان میبایست حداکثر تا پایان ساعت اداری اطلاعات خود را در سامانه ثبت کنند . | متقاضیان باید حداکثر تا پایان ساعت اداری اطلاعات خود را در سامانه ثبت کنند. |
مجهول نامناسب | ... دیرکرد پول آنها از سوی بانک بخشوده میشود. | .... بانک دیرکرد بدهی آنها را میبخشد. |
دوری اجزای فعل مرکب | نظردادن در این رابطه نیاز به تخصص بیشتر دارد. | نظردادن در این رابطه به تخصص بیشتر نیاز دارد. |
کاربرد وجه وصفی | ... این ماده کشنده و باید از مصرف آن خودداریکرد. | ... این ماده کشنده است و باید از مصرف آن خودداریکرد. |
فعل نامناسب | ... افرادی که در محوطه وجود داشتند. | ... افرادی که در محوطه حضور داشتند. |
در جدول شماره 11 موضوعات مربوط به کاربرد فعل و بسامد خطاها در هر حوزه نشان داده شدهاست.
جدول 11: موضوعات و بسامد خطاها در حوزه فعل
موضوع | ناهماهنگی نهاد و فهل | حذف بیقرینه فعل | زمان نامناسب فعل | مجهول نامناسب | دوری اجزای فعل مرکب | کاربرد وجه وصفی | فعل نامناسب |
بسامد | 8 | 11 | 6 | 8 | 7 | 4 | 12 |
درصد (حوزه فعل) | 14.28% | 19.64% | 10.71% | 14.28% | 12.5% | 7.14% | 21.42% |
درصد (مجموع خطاها) | 0.59% | 0.81% | 0.44% | 0.59% | 0.52% | 0.29% | 0.89% |
در حوزه فعل، کاربرد نامناسب فعل بیشترین خطا و کاربرد وجه وصفی کمترین خطا را داشتهاند. در مجموع 56 مورد از کل خطاها مربوط به فعل بود که 10.29 درصد از خطاهای زبانی و 5.31 درصد از مجموع خطاها میباشد.
جدول 12: موضوعات و بسامد اشکالات زبانی
حیطه بررسی | کاربرد غیرمعیار اسم | کاربرد غیرمعیار حرف | کاربرد غیرمعیار فعل | جمع |
بسامد | 415 | 73 | 56 | 544 |
درصد (خطاهای زبانی) | 76.28% | 13.41% | 10.29% |
|
درصد (مجموع خطاها) | 39.37% | 6.92% | 5.13% |
|
نمودار2: بسامد خطاها در حوزه زبانی
در ویرایش زبانی (جدول 8) بیشترین و کمترین خطاها به ترتیب مربوط به حوزههای اسم و فعل بود. در مجموع 51.61 درصد از کل خطاها مربوط به ویرایش زبانی میباشد.
4-3 ویرایش بلاغی
4-3-1 تعابیر نامناسب
منظور از تعابیر نامناسب موارد زیر است:
تعابیر کلیشهای: که بر اساس کثرت تکرار و بدون تفکر به صورت قالبی در زبان بهکارمیرود.
تعابیر متکلفانه: که ناشی از فضلفروشی یا تظاهر به ادبینویسی، کاربرد تعابیر پیچیده و دور از هم و شاخ و برگ دادن بیمورد است.
ترکیبات نامناسب: مثل ادای نماز بهجای خواندن نماز، ظرفیت بهجای امکانات، کاهش پیشرفت و ...
تعابیر ناقص: گاه براساس شتابزدگی در نوشتن و یا ایجاز و غیرمجاز و اختصارنویسی بیمورد باعث میشود برخی از اجزای یک ترکیب حذف شود که نتیجه آن نارسایی و نامفهوم شدن جمله مورد نطر است که باعث میشود جمله مبهم گردد.
تعابیر عامیانه: مقصود ار تعابیر عامیانه برخی از تکیه کلمهها یا عبارتها و جملاتی است که معمولا در زبان گفتاری غیرمعیار به کار میروند. مثلا تعابیری مانند «دست آخر» بهجای درنهایت و سرانجام، «واردبودن» بهجای آشنا بودن، «رودهدراز بودن» بهجای پررویی و ...
بررسی گروههای خبری در شبکه ارتباطی تلگرام نشان میدهد که گاهی نویسندگان پیام (خبر) با اگاهی و جهت تاکید و جلب توجه از برخی تعابیر استفاده میکنند.
57 مورد اشکال در رابطه با تعابیر نامناسب دیده شد که 27.53 درصد از خطاهای بلاغی و 5.40 درصد از مجموع خطاها میباشد.
4-3-2 جملات طولانی
در برخی پیامهای بررسی شده در این پژوهش، با جملات بلند و ساختارهای طولانی روبهرو هستیم. در مجموع 17 مورد جملات طولانی و پیچیده دیده شد که این میزان 8.21 درصد از خطاهای بلاغی و 1.61 درصد از کل خطاها میباشد. این بازی را به سود خود پایانداد. / این بازی را برد.
4-3-3 الگوی بیانی بیگانه
مقصود از الگوهای بیانی بیگانه گرتهبرداری از الگوهای زبان بیگانه و تعمیم یا ترجمه تحتالفظی یک ترکیب یا عبارت بیگانه در فارسی است گرتهبرداری ممکن است واژگانی، معنوی یا نحوی باشد. در مجموع 12 مورد استفاده ار الگوی بیانی بیگانه دیده شد که 5.79 درصد از خطاهای بلاغی و 1.13 درصد از مجموع خطاها میباشد.
4-3-4 جابهجایی ارکان جمله
طبق قواعد نحوی زبان فارسی، هر یک از اجزای جمله در زبان نوشتار جایگاه خاصی دارند. بررسی جملهها و پیامها در فضای مجازی نشان میدهد کاربران به انتقال مفهوم مورد نظر بیشتر از ساختار جمله اهمیت میدهند. در برخی جملهها، جابهجایی ارکان جمله موجب شده است ساختار به کلی غلط شود. گاهی نیز جابهجایی ارکان جمله موجب تغییر معنای جمله یا معانی ضمنی آن میشود.
در 51 جمله جابهجایی ارکان دیده شد. به عبارتی 24.63 درصد از خطاهای بلاغی و 4.83 درصد از مجموع خطاها مربوط به جابهجایی ارکان جمله میباشد. نمونههای زیر در بخشهای بررسیشده قابل توجه اند:
در پی حکم دادگاه سیاتل، وزارت خارجه آمریکا اعلامکرد کسانی که ....
جمله درست: وزارت خارجه آمریکا در پی حکم دادگاه سیاتل اعلامکرد کسانی که ....
4-3-5 تکرار
مقصود از تکرار، تکرار عین واژهها در یک جمله است بدون آنکه ضرورتی داشته باشد. تکرار اسم، حرف، قید، یک عبارت از مصداقهای تکرار به شمار میآیند. تکرار اغلب موجب طولانی شدن جمله و پیچیدگی آن میشود. 19 مورد تکرار کلمهها در جملههای بررسی شده وجودداشت که این میزان 9.17 درصد از خطاهای بلاغی و 1.80 درصد از مجموع خطاها میباشد.
4-3-6 مترادفنویسی
مقصود از مترادفنویسی آوردن عبارت‌های مترادف و هم‌معنی در جمله است. تفاوت آن با تکرار در این است که در تکرار عین یک کلمه تکرار میشود اما در مترادف کلمه معادل معنایی کلمه دیگر تکرار میشود. 22 مورد مترادف نویسی در دادهها دیده شد که 10.62 درصد ار اشکالات بلاغی و 2.08 درصد از مجموع اشکالات میباشد. مثلا: ... و به فکر مساوات و برابری بین اقشار مختلف باشن.
4-3-7 حشو
منظور از حشو به کاربردن کلمات و عبارت‌های زائد است که معانی بیان شده کلمات و تعابیر دیگر را دوباره بیان میکنند. مثال: سایر شهرهای دیگر. در مجموع جملات مورد بررسی 23 مورد حشو وجود داشت که 11.11 درصد از خطاهای بلاغی و 2.18 درصد از مجموع خطاها را شامل میشود.
4-3-8 مبهمنویسی
گاهی در نتیجه جابهجایی اجزای جمله و نشاندن سازه‌ها در جای نامناسب، اضافهکردن پیدرپی کلمها به هم، معلوم نبودن مرجع ضمایر، آوردن افعالی که معانی دوپهلو دارند و عواملی از این دست در زبان نوشتاری، جملههایی ایجاد میشود که مخاطب در درک و دریافت مفهوم آنها با مشکل روبهرو میشود. گاهی نیز در نتیجه برخی عوامل فوق، جمله قابلیت انتقال دو مفهوم مختلف را دارد که حتی ممکن است با یکدیگر متضاد و یا متناقص باشند. در جملات بررسی شده تنها 6 مورد مبهمنویسی وجود داشت که 2.89 درصد از خطاهای بلاغی و 0.56 درصد از مجموع خطاها است.
جمله دارای ابهام: این حادثه منجر به زخمی و کشته شدن 35 نفر از هموطنان شد و ...
جدول 13: موضوعات و بسامد اشکالات بلاغی
موضوع | تعابیر و جملات نامناسب | جملات طولانی | الگوی بیانی بیگانه | جابهجایی ارکان جمله | تکرار | مترادف نویسی | حشو | مبهمنویسی | جمع |
بسامد | 57 | 17 | 12 | 51 | 19 | 22 | 23 | 6 | 207 |
درصد (ویرایش بلاغی) | 27.53 % | 8.21 % | 5.79 % | 24.63 % | 9.17 % | 10.62 % | 11.11 % | 2.89 % |
|
درصد (مجموع خطاها) | 5.40 % | 1.61 % | 1.13% | 4.83 % | 1.80 % | 2.08 % | 2.18 % | 0.56 % |
|
نمودار3: بسامد خطاها در حوزه بلاغی
5. نتیجهگیری
آنچه در شبکههای بسیار گسترده ارتباطی جریان دارد حجم بسیار عظیمی از اطلاعات است که لحظه لحظه بر شمار آن افزوده میشود. در نتیجه این تأثیرگذاری متنوع و گسترده، مجموعهای از پژوهش و مطالعات مختلف شکلگرفته که محور بحث آنها بررسی آثار و پیامدهای مختلف این گونه فناوریها است. در بررسی میزان همخوانی زبان فارسی در گروههای خبری تگرام با زبان فارسی معیار، تفاوتهایی دیده شد. الگوهای غیرمعیار زبان نوشتاری در دو گروه خبری از شبکه ارتباطی تلگرام که شامل 753 جمله بود، بررسی شد. نتایج به دست آمده با توجه به پرسشهای مطرح شده در مقدمه عبارتند از:
1. بسامد خطاهای نوشتاری در شبکه اجتماعی تلگرام در حوزههای مختلف چگونه است؟
بررسی دادههای پژوهش در سه حوزه ویرایش فنی، ویرایش زبانی و ویرایش بلاغی انجام شد. تحلیل و دستهبندی دادههای بررسیشده نشانمیدهد که بیشترین الگوهای غیرمعیار، به ترتیب در حوزه زبانی (51.61 %)، فنی (28.74%) و در نهایت بلاغی (19.63 %) بوده است.
2. رایجترین نوع خطاها و الگوی غیرمعیار در هر حوزه کدام است؟
در حوزه ویرایش فنی بیشترین و کمترین اشکالات به ترتیب مربوط به رسمالخط و عددنویسی بودند. در حوزه ویرایش زبانی بیشترین موارد غیرمعیار در حوزه اسم و استفاده از واژگان بیگانه دیدهشد. در حوزه ویرایش بلاغی که کمترین اشکالات را داشت، بیشترین خطاها مربوط به تعابیر و جملات نامناسب بود.
تفاوتهایی در نتایج حاصل از این پژوهش با پژوهشهای مشابه دیدهمیشود. در بررسی زبان غیرمعیار مطبوعات (ذوالفقاری،1385) بیشترین غیرمعیارها در حوزه بلاغی (40 %) و کمترین غیرمعیارها در حوزه زبانی (27 %) وجودداشت، درحالی که در پژوهش حاضر بیشترین و کمترین خطاها به ترتیب در حوزههای زبانی (51.61%) و بلاغی (19.63 %) دیده شد.
در بررسی میزان همخوانی زبان پیام کوتاه با زبان فارسی معیار (زندی، 1388) از نظر میزان همخوانی دستوری با زبان فارسی معیار نیز 5/93 درصد جملات مطابق با الگوهای زبان معیار فارسی، 3/6 درصد تا حدی مطابق و 2/0 درصد باقی مانده اصلاً با دستور زبان فارسی معیار مطابقت ندارد که در مقایسه با نتایج این پژوهش، الگوهای زبانی غیرمعیار کمتری دیدهشده است.
زبان اينترنتي فارسي، يكي از گونههاي زباني فارسي است كه متأثر از سرعت، تعامل كاربران، كارآمدي، غيررسمي و فيالبداهه بودن در فضاي الكترونيكي مجازي براي ارتباط زباني كاربران استفاده ميشود. چون زمان قابلتوجهي از فارسيزبانان در روز صرف استفاده از اين زبان ميشود، بايد از يك سو، از توليد نرمافزارهاي زبان فارسي مانند استانداردسازي رمزگذاري در متون فارسي، غلطياب املايي، تبديل خط پينگليش به خط فارسي، تبديل گفتار پيوستة فارسي به نوشتار و ترجمة ماشيني زبان نوشتاري و گفتاري انگليسي به فارسي با دقت بسيار بالا حمايت شود، و از سوي ديگر، از فضاي مجازي براي رفع كاستيهاي زبان اينترنتي استفاده كرد. بايد توجه داشت كه فضاي مجازي همچون آزمايشگاه بزرگي است كه كاربران آن، خلاقيت واژه سازي خود را در ساختن اختصارات و سرواژهها تجربه ميكنند. همچنين ميتوان از ظرفيتهاي بسيار بالاي رسانههاي اينترنتي براي توسعة خط و زبان فارسي استفاده كرد (بیجنخان، 1391).
نمودار 4: بسامد خطا در سه حوزه فنی، زبانی، بلاغی
6. پیشنهادات
در این بخش به برخی از راهکارها و پیشنهادها در راستای بهبود وضعیت زبان فارسی در فضای مجازی اشاره میشود:
1. بهتر است کاربرد و آموزش زبان نوشتاری معیار را با تأکید بر اهمیت درستنویسی، فراگیری صحیح و اصولی را در همهی پایهها و مقاطع تحصیلی از پایینترین سطح تا عالیترین سطوح به دانشآموزان و حتی دانشجویان آموزش داد.
2. ایجاد حساسیت نسبت به زبان فارسی معیار در افراد به ویژه جوانان و نوجوانان که بیشترین کاربران زبان فارسی را در شبکهها و فضاهای مجازی تشکیل میدهند.
3. کاربرد درست زبان نوشتاری و نیز گفتاری معیار در رسانههای گروهی و جمعی مانند رادیو، تلویزیون، مطبوعات، کتابها، سایتها، وبلاگها و ... به این دلیل که بیشتر مردم آنها را به عنوان الگوهای قابل قبول و منطبق با معیارهای زبان فارسی میشناسند و گفتار و نوشتار خود را با این گونه رسانهها محک میزنند.
4. توسعه، تولید و ارتقاء سیستمها و نرم افزارهای خطایاب واژگانی، املایی، دستوری و ویرایشی جهت یکسان-سازی و همچنین هماهنگکردن زبان و نوشتار فارسی معیار و نصب آنها بر روی گوشیهای تلفن همراه، رایانههای شخصی، اداری و ... برای کمک به ارتقاء سطح زبان فارسی.
5. شرکت مخابرات میتواند با هماهنگی و همکاری فرهنگسرای زبان فارسی اقدام به ارسال پیامکهای آموزشی در رابطه با درستنویسی زبان فارسی و ویژگیهای نوشتار فارسی در فضای مجازی و واقعی کند و از این طریق به ارتقا سطح دانش زبانی کاربران فارسیزبان کمک کند.
6. تهیه و نصب نرم افزارهای رایگان خطایاب بر روی گوشیهای هوشمند و کامپیوترهای شخصی میتواند راه-حلی مناسب برای جلوگیری از گسترش خطاهای زبان باشد.
7. برگزاری جلسات، سمینارها و کارگاهها با موضوع درستنویسی و کاربرد زبان فارسی معیار در فضای مجازی نیز میتواند به بهبود وضعیت زبان فارسی کمک کند.
8. انجام پژوهشهای بیشتر، تجزیه و تحلیل و مقایسهی نتایج پژوهشهای جدید با نتایج حاصل از پژوهشهای پیشین و ارائه گزارشهای منظم از وضعیت زبان فارسی در فضای مجازی و شبکههای اجتماعی.
9. با توجه به اینکه در این پژوهش دادههای مورد بررسی مربوط به کاربران اینترنتی فارسی زبان بود، مقایسة نتایج حاصل از این پژوهش با زبانهای دیگر چون انگلیسی، فرانسه و ... میتواند به بازشناساندن وضعیت زبانها در فضای مجازی کمک کند.
10. میتوان در هریک از زیر مجموعهها و شاخههای اصلی زبانشناسی در حوزهی گفتمان الکترونیکی و دیجیتالی، از جمله آواشناسی/ واج شناسی، ساختواژه، نحو، معناشناسی و کاربردشناسی و یا دیگر شاخههای فرعی و بین رشتهای آن مانند زبانشناسی اجتماعی، جامعهشناسی زبان، روانشناسی زبان و ... به پژوهشهای علمی پرداخت.
11. میتوان اینگونه پژوهشها را با مداخله و بررسی تأثیر دیگر عوامل محیطی و غیرزبانی مانند سطح تحصیلات، سن، شغل و طبقهی اجتماعی، بافتهای اجتماعی، فرهنگی، و جغرافیایی گوناگون بر روی افراد یک زبانه، دو زبانه، یا چند زبانه به انجام رساند و نتایج حاصله را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل علمی و زبانشناسی قرار داد.
7. پینوشتها
[1] Computer
[2] Paster
[3] Cicognani
[4] Hewling
8. منابع:
- امید بخش، محمود و حشتمی، امیر (1387). «تعامل اجتماعی درجوامع مجازی». نشریه زبان و ادبیات چیستا، شماره 252، 47-40
-باطنی، محمدرضا (1376). توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. تهران: نشر امیر کبیر.
- باقریکرم، شهره. (1390). بررسی کاربردشناختی پیامکهای زبان فارسی. پایاننامه کارشناسیارشد. دانشگاه اصفهان، دانشکده زبانهای خارجی.
- بی جن خان، محمود (1391). «خط و زبان فارسی در فضای مجازی». همایش محتوای ملی در فضای مجازی. تهران.
- پاستر، مارک (1377). عصر دوم رسانه ها. ترجمه غلامحسین صالحیار. تهران: نشر موسسه ایران.
- ترکی هرچگانی، معصومه. (1387). بررسی زبان پیام کوتاه تلفن همراه در بین کاربران فارسی زبان. پایاننامه کارشناسیارشد. تهران: دانشگاه الزهرا.
- جناب اصفهانی، فاطمه (1385). «عبور از خط، درآمدی بر رسانه». ضمیمه خردنامه همشهری. شماره 47. صص 1-8.
- حدادی، فرنوش (1390). «بررسی عملکرد نوشتاری ایرانیان و غیرایرانیان در محیطهای مجازی و واقعی». تهران: پایاننامه کارشناسی ارشد.
- ذوالفقاری، حسن (1385). الگوهای غیرمعیار در زبان مطبوعات. تهران: مرکز تحقیقات زبان و ادب فارسی.
- رابینز، کوین و وبستر، فرانک ( 1384). عصر فرهنگ فناورانه: از جامعه اطلاعاتی تازندگی مجازی. ترجمه مهدی داودی. تهران: نشر توسعه.
- رهنما، هوشنگ (1384). «زبان: گفتار و نوشتار، جستاری در رسانههای گروهی و جامعه». زبان و رسانه (مجموعه مقالات). تهران: مرکز تحقیق و توسعة رادیو.
- زندی و ربانی (1388). «بررسی میزان همخوانی زبان پیام کوتاه با زبان فارسی معیار». فصلنامه تحقیقات فرهنگی. دوره دوم، شماره یک، صص 75-47.
- شهریاری فرد، آذین و چلمقانی، علی (1392). «زبان فارسی در شبکههای اجتماعی». مجموعه مقالات نخستین هم اندیشی زبان فارسی واینترنت. تهران: نشر نویسه پارسی، صص 27-45.
- عاملی، جبل. (1383). جهانی شدنها، مفاهیم و نظریهها. مجله ارغنون، دوره 10 ، شماره 24 ، 58-1.
- عباسیان، فاطمه. (1387). تجزیه و تحلیل گفتمانی و صوری نامههای الکترونیکی. نشریه زبانشناسی کاربردی.
- غفوری، (1393). آسیبشناسی استفاده از زبان فارسی در وبلاگنویسی.
- قلیفامیان (1392). جایگاه زبان فارسی در اینترنت. تهران: دومین همایش زبان فارسی و اینترنت.
- کریستال، دیوید (1385). انقلاب زبانی. ترجمه شهرام نقش تبریزی. تهران: انتشارات ققنوس.
- کوثری، مسعود و خیرخواه، طاهره. (1387). تحلیل محتوای پیامهای کوتاه دانشجویان دانشگاههای تهران. تحقیقات فرهنگی ایران، دوره 1، شماره 2، صص 57-78.
- محضری و چوپانزاده (1392). بررسی زبانشناختی پیامهای 2ختران فار30 زبان. تهران: دومین همایش ملی زبان فارسی و اینترنت. پزوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- محمد نژاد عالی زمینی و کاووسی (1387). تاثیر فنآوریهای نوین ارتباطی بر زبان فارسی. تهران: انتشارات شادان.
- نجفی، ابوالحسن (1390). مبانی زبانشناسی. تهران: انتشارات نیلوفر.
- یاوری، زهرا. (1390). بررسی گفتگوهای اینترنتی در چارچوب راهکارهای گرایس. پایاننامه کارشناسیارشد. دانشگاه اصفهان.
-Cicognani, A. (1998).»On the Linguistic Nature of Cyberspace and Virtual Communities«.Virtual Reality, Research, Development and Application,Volume 3, Issue 1, pp 16-24.
- Crystal, D. (2001). Language and the internet. Cambridge: Cambridge Press Syndicate of the University of Cambridge.
-Gibbs, D. (2000). Cyberlanguage. Australia: James Nicholas Publishers.
- Hewling, A. (2002). Elements of Electronic Literacy: A Contextualized Review of the Literature. Retrieved December 2003.
- Macfadyen, L.P. (2004). Internet mediated communication at the cultural interface. Hamburg, Germany: Lit-varlag.
