ارائه راهبردهای پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی برای رسانه ملی
الموضوعات :فاطمه اسماعیلی 1 , علی اکبر رزمجو 2 , ابراهیم فتحی 3
1 - کارشناسی ارشد روزنامه نگاری، دانشگاه صدا و سیما، تهران، ایران
2 - استادیار، گروه ارتباطات، دانشکده ارتباطات و رسانه، دانشگاه صدا و سیما، تهران، ایران،
3 - استادیار، گروه فرهنگ و ارتباطات، دانشکده ارتباطات و رسانه، دانشگاه صدا و سیما، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: اخبار, آسیب‌های اجتماعی, صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران, پوشش خبری, ارائه راهبرد,
ملخص المقالة :
آسیب‌های اجتماعی مانند زخمی همیشه تازه بر پیکره نظام اجتماعی کشور نمایان و گریبان‌گیر افراد بسیاری است. ماهیت پیچیده و چندعاملی آسیب‌های اجتماعی، ضرورت مواجهه تخصصی با این موضوعات را دوچندان می‌کند. چه‌بسا فقدان استانداردها و نقشه راهی روشن برای انعکاس اخبار آسیب‌هایی چون اعتیاد، طلاق و حاشیه‌نشینی، شدت و جهت آسیب‌ها را نیز دستخوش عوامل مخرب جدید کند. موضوع ارائه راهبردهای پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی برای رسانه ملی نیز از همین حیث اهمیت دارد تا بتواند بر ارتقای استانداردهای تهیه اخبار مربوط اثرگذار باشد. گردآوری اطلاعات از طریق مطالعه اسناد کتابخانه‌ای و تکنیک مصاحبه عمیق با خبرگان انجام و برای تجزیه‌وتحلیل از روش سوات استفاده شد. پس از کدگذاری داده‌ها، در یک دسته‌بندی کلی 12 نقطه قوت، 45 نقطه ضعف، 10 فرصت بیرونی و 29 تهدید خارجی استخراج شدند و در ماتریس سوات قرار گرفتند. پس از انجام محاسبات سوات، امتیاز نهایی حاصله نشان داد که موقعیت فعلی پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی در نقطه استراتژیک WT قرار دارد و حاکی از آن است که سازمان صداوسیما با تهدیدهای عمده محیطی روبه‌رو است و منابع آن نیز ضعیف‌اند. بنابراین لازم است سازمان صداوسیما با اتخاذ راهبردهای تدافعی، به سمت کاهش ضعف‌ها و احتراز از تهدیدهای خارجی حرکت کند تا بتواند در بازگشت اعتماد مخاطب و افزایش اثرگذاری اخبار خود نقش ایفا کند.
برایسون، ام. جان. (1384). "برنامه‌ریزی استراتژیک برای سازمان‌های دولتی و غیرانتفاعی (عباس منوریان، مترجم). تهران: مؤسسه عالی آموزش و پژوهش، مدیریت و برنامه‌ریزی استراتژیک، چاپ چهارم.
توسلی، غلام عباس. (1369). "نظریه‌های جامعه شناسی"، تهران: انتشارات سمت.
زابلی‌زاده، اردشیر. (1393). "جنگ روایت‌ها (در گفتمان رسانه‌های رقیب)"، تهران: مرکز تحقیقات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.
زاهدی‌اصل، محمد. (1397). "آسیب‌های اجتماعی از منظر مددکاری اجتماعی"، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ سوم.
امرودی، میثم. (1396). "پایش و بازخوانی آسیب‌های اجتماعی در مجموعه مقالات درآمدی بر آسیب‌شناسی اجتماعی (علی زرودی گردآورنده)"، تهران: انتشارات دانشگاه امام‌صادق (ع).
سلطانی‌فر، محمد. و هاشمی، شهناز. (1382). "پوشش خبری"، تهران: انتشارات سیمای شرق.
شریف‌زادگان، محمدحسین. و ملک‌پور اصل، بهزاد. (1392). "مبانی نظری و تجارب به کارگیری ماتریس تحلیلی سوات در برنامه‌ریزی استراتژیک توسعه منطقه‌ای تجربه کشورهای اسکاندیناوی و یک تجربه از ایران"، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
صفاری‌نیا، مجید. (1397). "آسیب‌شناسی اجتماعی"، تهران: نشر ارسباران.
عباسی، حجت‌اله. (1388). "خبر تلویزیونی"، تهران: انتشارات دانشگاه صداوسیما.
عبداللهی، محمد. (1390). "آسیب‌های اجتماعی و روند تحول آن در ایران"، تهران: نشر آگه.
علوی‌وفا، سعید. (1396). "چالش‌ها و موضوعات راهبردی رسانه ملی در افق 1404"، فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش‌های ارتباطی، دوره 24، شماره 1، صص. 31-64.
فرجی‌ها، محمد. (1385). "بازتاب رسانه‌ای جرم"، فصلنامه علمی - پژوهشی رفاه اجتماعی، دوره 6، شماره 22، صص. 57-86.
موسوی‌چلک، حسن.، سام آرام، عزت‌اله. و حسینی، سیداحمد. (1397). "سیاست‌های اجتماعی پیشنهادی در حوزه کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در ایران"، فصلنامه علمی - پژوهشی رفاه اجتماعی، دوره 18، شماره 70، صص. 77-104.
مهدی‌زاده، سیدمحمد. (1389). "نظریه‌های رسانه؛ اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی"، تهران: انتشارات همشهری.
نصرالهی، اکبر. (1396). "راهنمای پوشش خبری در رسانه‌ها"، تهران: انتشارات خبرگزاری فارس، چاپ دوم.
نقبایی لنگرودی، سیدرضا. (1391). "دائره‌المعارف واژگانی ارتباطات"، تهران: انتشارات آوینا، چاپ اول.
Nair, Pradeep. (2019). “Child Sexual Abuse and Media: Coverage, Representation and Advocacy”, sage journals, Vol. 6(1), PP. 38-45.
Rachel, best. (2010). “Situation or Social Problem: The Infuence of Events on Media Coverage”, London: Oxford University Press.
Whitley, Rob. & Carmichael, Victoria. (2019). “Media coverage of Robin Williams’ suicide in the United States: A contributor to contagion?”, US: journal. Pone (https://doi.org/10.1371/journal.pone. 0216543)
_||_
Nair, Pradeep. (2019). “Child Sexual Abuse and Media: Coverage, Representation and Advocacy”, sage journals, Vol. 6(1), PP. 38-45.
Rachel, best. (2010). “Situation or Social Problem: The Infuence of Events on Media Coverage”, London: Oxford University Press.
Whitley, Rob. & Carmichael, Victoria. (2019). “Media coverage of Robin Williams’ suicide in the United States: A contributor to contagion?”, US: journal. Pone (https://doi.org/10.1371/journal.pone. 0216543)
ارائه راهبردهای پوشش خبري آسیب‌های اجتماعی برای رسانه ملی
Provide strategies for covering news on social harm for Islamic Republic of Iran Broadcasting (IRIB)
فاطمه اسماعیلی1، علی‌اکبر رزمجو2، ابراهیم فتحی3
چکیده
آسیب‌های اجتماعی مانند زخمی همیشه تازه بر پیکره نظام اجتماعی کشور نمایان و گریبان‌گیر افراد بسیاری است. ماهیت پیچیده و چندعاملی آسیب‌های اجتماعی، ضرورت مواجهه تخصصی با این موضوعات را دوچندان می‌کند. چه‌بسا فقدان استانداردها و نقشه راهی روشن برای انعکاس اخبار آسیب‌هایی چون اعتیاد، طلاق و حاشیه‌نشینی، شدت و جهت آسیب‌ها را نیز دستخوش عوامل مخرب جدید کند. موضوع ارائه راهبردهای پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی برای رسانه ملی نیز از همین حیث اهمیت دارد تا بتواند بر ارتقای استانداردهای تهیه اخبار مربوط اثرگذار باشد.
گردآوری اطلاعات از طریق مطالعه اسناد کتابخانه‌ای و تکنیک مصاحبه عمیق با خبرگان انجام و برای تجزیه‌وتحلیل از روش سوات استفاده شد.
پس از کدگذاری داده‌ها، در یک دسته‌بندی کلی 12 نقطه قوت، 45 نقطه ضعف، 10 فرصت بیرونی و 29 تهدید خارجی استخراج شدند و در ماتریس سوات قرار گرفتند. پس از انجام محاسبات سوات، امتیاز نهایی حاصله نشان داد که موقعیت فعلی پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی در نقطه استراتژیک WT قرار دارد و حاکی از آن است که سازمان صداوسیما با تهدیدهای عمده محیطی روبه‌رو است و منابع آن نیز ضعیف‌اند. بنابراین لازم است سازمان صداوسیما با اتخاذ راهبردهای تدافعی، به سمت کاهش ضعف‌ها و احتراز از تهدیدهای خارجی حرکت کند تا بتواند در بازگشت اعتماد مخاطب و افزایش اثرگذاری اخبار خود نقش ایفا کند.
مقدمه و بیان مسئله
آسیب‌های اجتماعی همراه همیشگیِ جوامع در حال پیشرفت است و هرروز بر میزان بروز و شیوع آن افزوده می‌شود. اندیشمندان اجتماعی معتقدند شکل آسیب‌های اجتماعی و علل وقوع آن نیز در حال دگرگونی و تغییر است؛ همان‌طور که اگر روزی از مسائل اقتصادی به‌عنوان یکی از علل مهم پدیده طلاق نام برده می‌شد، امروز تغییر سبک زندگی افراد به افزایش آمار طلاق دامن زده است.
نظام آسیب‌های اجتماعی همانند حلقه‌های یک زنجیر به هم مرتبط و متصل هستند تا جایی که حل یک مسئله بدون توجه به سایر حوزه‌ها اعم از حوزه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مسائل دیگر میسر نیست. آسیب‌های اجتماعی تک‌بعدی و یک علّی نیستند، بلکه به‌عنوان یک پدیده چندعلّی و پیچیده مطرح‌اند و تمرکز بر یک علت نباید موجب غفلت از علل دیگر باشد. ازجمله مهم‌ترین مؤلفه‌های ایجادکننده آسیب‌های اجتماعی می‌توان به نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی، بیکاری، مهاجرت، رفاه اقتصادی خانواده، فقر مادی، ستیزه والدین، شیوه‌های تربیتی، روابط بین نسلی و سبک‌های فرزندپروری والدین، نظام ناکارآمد آموزشی، ناآگاهی و نبود بینش صحیح در والدین، کاهش سرمایه اجتماعی و اختلالات روانی اشاره کرد. (صفاری‌نیا، 1397: 1 - 2)
آسیب‌های اجتماعی خاص یک جامعه خاص نیستند و بنا به شرایط و اقتضائات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جوامع نمود می‌یابند و از میان آنها آسیبی چون اعتیاد به‌منزله تهدیدی برای همه کشورهای جهان محسوب شده و کاهش آن نیازمند برنامه‌ریزی‌های جهانی است. به‌هرروی، کاهش آسیب‌های اجتماعی جز از مسیرِ بررسی، شناسایی و رصد هدفمند، پایش دقیقِ وضعیت کنونی و برنامه‌ریزی منسجم جهت پیشگیری و درمان میسر نیست.
نظر به اینکه سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اقدام هوشمندانه در حوزه وسیع و متنوع آسیب‌های اجتماعی یک امر فرابخشی، ملی و گاه جهانی است، مجموعه سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط در این زمینه مستقیم و غیرمستقیم دارای مسئولیت هستند و برای انجام این تكليف خطير و ارزشمند که زمینه‌ساز امنیت، رفاه و رضایتمندی شهروندان و تحقق مدیریت کارآمد است، باید مشارکت لازم را در راستای ساماندهی آسیب دیدگان اجتماعی و کاهش و تعدیل آسیب‌های اجتماعی داشته باشند. (زاهدی اصل، 1397: 2-1)
نارسایی‌ها و مشکلاتی در مواجهه مدیریتی صحیح با آسیب‌های اجتماعی وجود دارد که باعث می‌شود امر شناسایی و اجرای برنامه‌های تدارک دیده شده به‌کندی پیش برود و یا با وقفه مواجه شود. از میان مشکلات پیرامونیِ مواجهه صحیح با آسیب‌های اجتماعی می‌توان به مواردی نظیر فراگیر نبودن برنامه‌های اجرایی در کشور، نبود وحدت مدیریتی، غالب بودن رویکردهای سیاسی و امنیتی بر توجه به آسیب‌های اجتماعی، توجه ناکافی به مسائل اجتماعی در مقایسه با مسائل اقتصادی و سیاسی، کارکردهای غیرعلمی برخی متولیان، عدم دسترسی به آمارها و فقدان آمار به‌روز شده از آسیب‌های اجتماعی در پرتال اطلاع‌رسانی وزارت رفاه، ستاد مبارزه با مواد مخدر و پرتال اطلاع‌رسانی سازمان امور اجتماعی اشاره کرد. (امرودی، 1396: 70)
این در حالی است که باوجود اقدامات قوای سه‌گانه کشور از منظر تقنینی، اجرایی، مداخلات و نظارت بر حسن اجرای برنامه‌ها، همچنان شاهد فراگیری آسیب‌های اجتماعی در مناطق مختلف کشور هستیم. تأملی بر وضعیت کشور در این حوزه نشان می‌دهد که وضعیت جامعه ایران در حوزه اجتماعی تعادلی پذیرفتنی ندارد. گستردگی رواج و تعدد آسیب‌های اجتماعی باعث شده تا با وجود تلاش دستگاه‌های مسئول، روزبه‌روز بر تعداد، وسعت، پیچیدگی و تراکم آسیب‌های اجتماعی افزوده شود. بنابراین، ادامه روند فعلی وضعیت نگران‌کننده‌ای را برای کشور ایجاد کرده که مستعد ایجاد بحران‌ها و آشوب‌های اجتماعی خواهد بود. (موسوی چلک و دیگران،1397: 83)
از این حیث، مدت‌ها است که زنگ خطر آسیب‌های اجتماعی کنار گوش مسئولان و دست‌اندرکاران نهادهای سیاست‌گذار، برنامه‌ریز و مجری به صدا در آمده است؛ تا جایی که مقام معظم رهبری به‌طور مستقیم به این موضوع وارد شدند و در سال 94 با تشکیل جلسه‌ای فوری با سران قوا، بر ریشه‌یابی و حل ضربتی آسیب‌های اجتماعی تأکید فرمودند. ایشان آسیب‌های اعتیاد و مواد مخدر، حاشیه‌نشینی، طلاق، مفاسد اخلاقی و آسیب‌های نقاط بحران‌خیز را در اولویت رسیدگی قرار دادند که در برنامه ششم توسعه نیز گنجانده شد.
از سال 94 تاکنون هفت جلسه شورای اجتماعی در محضر رهبر انقلاب تشکیل شده و دستگاه‌ها در جلسات ادواری شش‌ماهه با ایشان، پیگیر آسیب‌های اجتماعی هستند. دستگاه‌های ذی‌ربط اقدامات مختلفی را برای حل معضلات و آسیب‌های اجتماعی در دستور کار قرار داده‌اند و از آن زمان، تشکیل جلسات شورای عالی اجتماعی کشور به ریاست رئیس‌جمهور و یا وزیر کشور ادامه دارد. هرچند به نظر می‌رسد شیوع بیماری کرونا از اسفندماه 98 به این‌سو، تا حدودی پیگیری جدی موضوع آسیب‌های اجتماعی را تحت‌الشعاع قرار داده باشد. این در حالی است که در این دوران نیز به علت بروز مشکلات اقتصادی، تورم و رشد بیکاری، شاهد رشد آسیب‌های اجتماعی هستیم.
مهار آسیب‌های اجتماعی نیازمند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های کلان است و در این میان رسانه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان جامعه‌پذیری نسل‌ها، جایگاه مهمی در تعیین، شکل‌دهی و ابلاغ و نمایش ظریف، اثرگذار، امن و هنرمندانه این سیاست‌ها دارند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای رسانه، اطلاع‌رسانی و آگاهی‌دهی عمیق نسبت به جریان‌ها و رویدادهای پیرامون است. رسانه پیش از وقوع حوادث، نقش پیشگیرانه و به هنگام وقوع رویدادها، نقش کنترلی و مقابله‌ای دارد و می توان اذعان کرد که طرح‌ریزی و عملیاتی کردن راهکارهای مناسبِ مقابله و همچنین پیشگیری از وقوع آسیب‌های اجتماعی بدون حضور رسانه‌ها به‌راحتی میسر نمی‌شود.
کشورهای مختلف با توجه به شرایط و ظرفیت رسانه‌های جمعی‌ای که در اختیار دارند، دست به انتشار اطلاعات می‌زنند. رسانه همانند تیغی دولبه است که هم می‌تواند با آگاهی‌دهی به‌موقع از بروز آسیب‌ها و جرائم پیشگیری کند و هم خود به‌تنهایی با برنامه‌های تولیدی و جهت‌گیری که به‌وسیله محصولات خود القا می‌کند، مصدر بروز آسیب‌ها و جرائم اجتماعی باشد و بعضاً افکار عمومی را منحرف و ایجاد تنش کند.
رسانه‌ها در سال‌های اخیر در کنار نقش اطلاع‌رسانی، رسالت دیگری نیز بر عهده گرفته‌اند و آن نقش جست‌وجوگری و تفتیشی است. بر این اساس، آنها با افشاگری‌های خود، سکوت مراجع دولتی و رسمی را می‌شکنند و آن را جبران می‌کنند و با مطلع کردن افکار عمومی، به دولت‌ها فشار می‌آورند تا نسبت به نقض شدید هنجارها و ارتکاب جرائم سنگین، واکنش‌های متناسب از خود نشان دهند و از روش‌های ملاطفت‌آمیز و چشم‌پوشانه خودداری کنند. (فرجی‌ها، ۱۳۸۵: ۷۳)
در کشور ما، سازمان صداوسیما به‌عنوان یک بازوی یاری‌رسان در کنار دستگاه‌های اجرایی دیگر در زمینه کنترل و کاهش بار آسیب‌های اجتماعی گام برمی‌دارد. شورای عالی انقلاب فرهنگی آیین‌نامه تشکیل شورای اجتماعی را در سال 95 به تصویب رساند و مطابق ماده 4 آیین‌نامه مذکور، رئیس سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، یکی از 28 عضو این شورا است و به‌عنوان دستگاه عظیم فرهنگ‌ساز، بر اساس رهنمود‌های رهبر انقلاب و اسناد بالادستی، اهداف و مأموریت‌هایی بر دوش دارد که مهم‌ترین آنها عبارت است از «تربیت تخصصی نیرو»، «ریشه‌یابی، پوشش مطلوب و صادقانه آسیب‌های اجتماعی»، توجه ویژه به «پیشگیری و کارکرد آموزشی» صداوسیما و کمک به «کنترل و کاهش بار آسیب‌های اجتماعی».
قوانین کشور نیز بر توجه به موضوع آسیب‌های اجتماعی تأکید و تکالیف قانونی دستگاه‌های اجرایی را تعیین می‌کنند؛ به‌عنوان نمونه ضرورت توجه به موضوع کاهش آسیب‌های اجتماعی جامعه در مصوبه 569 شورای عالی انقلاب فرهنگی و ذیل عنوان «راهبردها و راهکارهای ارتقای فعالیت‌های سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران» مشهود است. در بند 17 این مصوبه تأکید شده که لازم است صداوسیما برای ارتقای روحیه مودت و عشق‌ورزی، آرامش، امنیت و سلامت خانواده‌های ایرانی و در جهت کاهش آسیب‌های روانی، اجتماعی و خشونت خانگی تلاشی مضاعف کند.
همچنین در بند 9 ماده 2 طرح «قانون خط‌مشی، اداره و نظارت بر سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی» در سال 95، بر آموزش مهارت‌های زندگی برای پیشگیری و درمان آسیب‌های اجتماعی و همچنین بند 20 بر تولید و کسب اخبار از منابع موثق و اطلاع‌رسانی بهنگام، صحیح، دقیق و مؤثر از رویدادهای داخلی و خارجی و تحلیل آن، به‌مثابه خط‌مشی‌ها، اصول و ارزش‌های حاکم بر برنامه‌های سازمان صداوسیما تأکید کرده است.
نکته مهم آنکه در میان برنامه‌های تولیدی صداوسیما، «اخبار» سهم مهم و استراتژیکی در تولید محتوا و انتقال پیام به عموم مخاطبان دارد. در دوران کنونی، دیگر منتشر کردن یا نکردن خبر مطرح نیست، بلکه بحث بر سر چگونگی انتشار خبرها است. نحوه پوشش خبری رویدادها است که شکل‌گیری نوع خاصی از نگرش و برداشت مخاطبان را موجب می‌شود. بنابراین، هرگونه مواجهه با آسیب‌های اجتماعی نیازمند بررسی و شناخت دقیق علل بروز و عوامل مؤثر بر ایجاد آنها است.
از همین‌رو، پرسش اصلی که این پژوهش در پی پاسخ آن است «راهبردهای مطلوب پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی برای رسانه ملی چیست؟» بوده و آسیب‌شناسی شیوه پردازش اخبار، راهکارهای تقویت و رشد عملکرد تحریریه و پیشنهادهای خبرگان به‌منظور سیاست‌گذاری مدون در حوزه پردازش اخبار آسیب‌های اجتماعی به‌عنوان محور سؤالات فرعی در نظر گرفته شد.
1. تعریف مفاهیم
2. خبر: ارائه تعریفی جامع‌ومانع برای خبر، بسیار دشوار است. در تعریف کلاسیک از خبر گفته می‌شود «خبر، گزارش واقعیت‌ها است، اما هر واقعیتی را نمی‌توان خبر نامید.» از این تعریف این‌چنین برمی‌آید که هر اتفاقی که بیفتد را نمی‌توان خبر تلقی کرد و رویدادی که به آن خبر اطلاق شود باید ویژگی‌های خاصی داشته باشد. درنهایت می‌توان گفت که خبر، به‌عنوان «گزارشی بی‌طرفانه، دقیق و درعین‌حال صحیح و عینی از یک رویداد مفروض» تعریف شده است. (شکرخواه،1391: 21)
باوجود اهمیت زیادی که گزارش عینی رویدادها در عرصه رسانه‌ها دارند ولی به‌جرئت می‌توان گفت هیچ رسانه‌ای را نمی‌توان مصداق عینیت و بی‌طرفی تلقی کرد. با توجه به تأثیری که روندهای اجتماعی و رویدادهای سیاسی بر شکل‌گیری اخبار برجای می‌گذارند، گنجاندن زمینه‌های اجتماعی و سیاسی در تعریف خبر ضروری به نظر می‌رسد. تعریف گروه رسانه‌ای گلاسکو از خبر مؤید این دیدگاه است. گروه رسانه‌ای گلاسکو خبر را محصول جهان سیاسی و اجتماعی می‌داند که آن را گزارش می‌کند. از این دیدگاه خبر، جهان را منعکس نمی‌کند، بلکه به جهان شکل می‌دهد. خبر به شکلی اجتماعی ساخته می‌شود و ضمن آنکه به انعکاس بی‌طرفانه واقعیت اجتماعی و حقایق تجربی نمی‌پردازد، در ساخت اجتماعی واقعیت نیز مداخله می‌کند. (زابلی‌زاده، 1393: 133)
در تعریف عملیاتی «خبر» می‌توان گفت که در این پژوهش، اخبار تلویزیونی در بخش‌های خبری اصلی سیما مدنظر بودند؛ بخش‌های خبری مجموعه‌ای از اخبار و گزارش‌های خبری هستند که در زمان معینی از شبانه‌روز برای مخاطبان پخش می‌شوند. از آنجا که از مصاحبه با کارشناسان و صاحب نظران در این تحلیل کیفی استفاده شد، بخش های مختلف خبری به طور کلی بررسی شدند.
3. پوشش خبري: پوشش خبری مجموعه‌اي از فعاليت‌هايی است كه بر روي خبر انجام می‌شود تا ارزش يك خبر و جايگاه آن از وضعيت واقعي‌اش بالاتر يا پايين‌تر مطرح شود و ارزش آن خبر در مجاورت مطالب ديگر كمتر، بيشتر يا صفر شود. (سلطانی‌فر و هاشمی، 1382: 20)
پوشش خبری رایج‌ترین، جذاب‌ترین، متنوع‌ترین، مهم‌ترین، پیچیده‌ترین و جنجالی‌ترین کار رسانه‌ها به‌ویژه رسانه‌های خبری است. اهمیت این ویژگی‌ها با تعدد و کثرت رسانه‌ها، گستره کارها و تکنولوژی‌ها و آرایش جدید ارتباطی، نه‌تنها کم نشده بلکه بیشتر نیز شده است. علاوه بر این افزایش دسترسی‌های مخاطبان به رسانه‌های مختلف و بالا رفتن سواد آنها نیز بر حساسیت و اهمیت کار افزوده است. (نصرالهی، 1396: 17)
4. اخبار اجتماعی: اخبار اجتماعی بخشی توجه برانگیز از اخبار رسانه‌ها است. رسانه‌ها معمولاً با تشکیل سرویس اجتماعی، این‌گونه خبرها را پوشش و به مخاطبان ارائه می‌دهند. اخبار اجتماعی طیف وسیعی از اخبار شامل تحولات اجتماعی، حوادث، رویدادهای ورزشی، بهداشتی و سبک زندگی مردم را در برمی‌گیرد. البته در بعضی از گونه‌بندی‌ها، اخبار ورزشی را به‌عنوان گونه‌ای مستقل در نشر می‌گیرند. (عباسی، 1388 :32)
5. در تعریف عملیاتی «اخبار اجتماعی» می‌توان گفت که در این مقاله به طور کلی اخبار پخش شده از بخش‌های خبری مختلف سیما مدنظر بودند که طیف وسیعی از اخبار شامل تحولات اجتماعی، حوادث، سبک زندگی، بزهکاری و آسیب‌های اجتماعی و امور رفاه اجتماعی را در برمی‌گیرند.
6. آسیب‌های اجتماعی: آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می‌شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی‌گیرد و با نتیجه بلامانع قانونی و یا قبیح اخلاقی و اجتماعی روبه‌رو می‌شود. (عبداللهی، 1390، 14)
آسیب‌های اجتماعی، وقایع و پدیده‌هایی هستند که هر جامعه‌ای در زمان معین و یا شرایط مشخص با رجوع به مجموعه ارزش‌های مورد باور خود، آنها را غیرمنطقی و مخل نظم جامعه می‌پندارند و اصولاً با ارزش‌گذاری منفی همراه است. (زاهدی اصل، 1397: 19)
در تعریف عملیاتی «آسیب‌های اجتماعی» باید گفت از آنجا که آسیب‌های اجتماعی دارای انواع مختلفی هستند و با توجه به تکثر آسیب‌های اجتماعی و طبقه‌بندی‌های متنوعی که از آن وجود دارد، نگارنده در این پژوهش بر آسیب‌های اولویت‌دار اعلام شده از سوی رهبر فرزانه انقلاب که پس از بررسی‌های تخصصی و کارشناسی و برحسب وضعیت آسیب‌ها احصا شده متمرکز شده است که اعتیاد، طلاق، حاشیه نشینی، ممفاسد اخلاقی و آسیب‌های نقاط بحران‌خیز را دربرمی‌گیرد.
7. راهبرد: راهبرد یا استراتژی به معنی تعیین اهداف و طرح کردن برنامه‌ای برای رسیدن به آنها است. واژه استراتژی از ترکیب دو کلمه یونانی با مفاهیم ارتش و رهبر گرفته شده و برنامه‌ریزی راهبردی یا استراتژیک به‌عنوان هنر ژنرال‌ها آغاز شده و امروز به هنر مدیران کل تبدیل شده و منظور از آن اتخاذ تصمیم‌های بنیادی و دست زدن به اقدامات اساسی در جهت تعریف ماهیت یک سازمان و نیز تعیین اینکه کار آن چیست و چرا آن را انجام می‌دهد، است. (برایسون، ترجمه منوریان، 1384: 29)
رسانه‌ملی: سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی که پیش از انقلاب اسلامی سال 57، «رادیو و تلویزیون ملی ایران» نامیده می‌شد، سازمانی است که تنها متولی قانونی پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی در جمهوری اسلامی ایران است. بر اساس قانون اساسی ایران، صداوسیما به مدیریت کسی اداره می‌شود که مستقیماً از سوی رهبر انقلاب اسلامی منصوب می‌شود، مدت ریاست فرد منصوب‌شده به‌طور سنتی پنج سال است و در پایان هر دوره می‌تواند از سوی رهبر انقلاب تمدید شود. بودجه صداوسیمای ایران از محل هزینه آبونمان مشترکان برق، بودجه تخصیصی به‌وسیله مجلس و همین‌طور از محل فروش زمان پخش رادیو و تلویزیونی به تبلیغات بازرگانی تأمین می‌شود. سیمای جمهوری اسلامی ایران هفت شبکه سراسری و ۲۸ شبکه استانی دارد. (نقبایی، ۱۳۹1: ۱۱۷۱)
سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران که با عنوان «رسانه ملی» نیز شناخته می‌شود، در افق چشم‌انداز 1404 صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، به سازمانی رسانه‌ای اطلاق می‌شود که خود را متعلق به عموم مردم سرزمین و منطقه خود بداند و آگاهانه و برنامه‌ریزی‌شده، تأمین منافع، مصالح، امنیت، آرمان‌ها و ارزش‌های مشترک آحاد مردم را مبنای تصمیم‌گیری، موضع‌گیری، تولید، تأمین، پخش، توزیع و ارائه خدمات خود قرار دهد. (علوی وفا، 1396: 37)
در این بخش به چند نمونه از پژوهش‌های انجام شده که بیشترین قرابت و همخوانی را با موضوع این پژوهش از دو جنبه «بازنمایی و نحوه پوشش اخبار» و «اثرسنجی پوشش رسانه‌ای آسیب‌های اجتماعی» دارند اشاره می‌شود.
ازجمله پژوهش‌هایی که اخبار این حوزه را از حیث نحوه ارائه و بازنمایی اخبار آسیب‌های اجتماعی بررسی کرده است می‌توان به «نحوه ارائه مسائل اجتماعی در بخش خبری 20:30 » اشاره داشت که در سال 95 توسط مهرداد حاجیوند دستگردی در دانشگاه صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران به رشته تحریر در آمده و به بررسی نحوه ارائه 10 مسئله اجتماعی در بخش خبری 20:30 پرداخته شده و یکی از اهداف مهم پژوهنده انتخاب و طبقه‌بندی همین 10 مسئله بوده است. وی همچنین این‌گونه نتیجه گرفته است که 22 درصد اخبار در این حوزه به ارزش خبری شهرت و 29.1 درصد به دربرگیری اختصاص دارد که به مسئول‌‌محور بودن این بخش خبری برمی‌گردد و لازم است صداوسیما از ارزش شهرت در پرداختن به مسائل اجتماعی فاصله گرفته و به سمت ارزش خبری دربرگیری که نقش مردم در آن بارزتر است برود. همچنین پیشنهاد شده است که رسانه ملی در میزگردهای خبری، برنامه‌های گفت‌وگومحور و مستندها به بررسی مسائل اجتماعی و واکاوی ریشه‌های آن بپردازد.
«راهکارهای پرداخت رسانه‌ای به کودکان کار در سیمای جمهوری اسلامی ایران» نیز در ردیف پژوهش‌هایی قرار می‌گیرد که به نحوه ارائه اخبار این حوزه پرداخته است و در سال 98 توسط علی امیری در دانشگاه صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران تدوین شده و تمرکزش بر تکدی‌گری کودکان به‌عنوان یکی از آسیب‌های اجتماعی است. محقق این‌گونه نتیجه گرفته است که صداوسیما در این حوزه دارای نقاط ضعف بسیاری است و این نقاط ضعف با همگرایی و تعامل با نهادهای دیگر و همچنین برنامه‌ریزی می‌تواند برطرف شود. در این تحقیق موانع درون‌سازمانی و همچنین موانع بیرونی شناسایی و راهکارهایی برای رفع آنها ارائه شده است. هرچند این پژوهش تنها به‌طور خاص بر ریشه‌یابی و بیان راهکارهای پرداخت رسانه‌ای به یکی از آسیب‌های اجتماعی متمرکز شده و نگاهی کلی به موضوع آسیب‌های اجتماعی نداشته است.
مقاله «سیاست‌های اجتماعی پیشنهادی در حوزه کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در ایران» نیز که به قلم حسن موسوی چلک، عزت‌الله سام‌آرام و سیداحمد حسینی در سال 1397 تدوین شده به حیطه سیاست‌گذاری و مدیریت آسیب‌های اجتماعی ورود و تأکید کرده است که باید برای ترسیم نقشه راه مدیریت آسیب‌های اجتماعی با پرهیز از سیاست‌گذاری‌های سلیقه‌ای، بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های بخش دولتی و غیردولتی، مدیریت بهینه منابع، اولویت‌دهی سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و افزایش فراگیری اقدام شود. هرچند 32 سیاست در این پژوهش احصا شده اما به‌طور مستقیم به راهکارها و سیاست‌هایی که باید از سوی رسانه ملی و به‌ویژه در بخش اخبار مورد توجه قرار بگیرد اشاره‌ای نشده است. تنها در سیاست پیشنهادی 26 بر استفاده از ظرفیت رسانه‌های همگانی درزمینه اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی در حوزه کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی تأکید شده است.
«وضعیت یا مسئله اجتماعی: تأثیر رویدادها بر پوشش رسانه‌ای بی‌خانمانی» توسط ریچل بِست4 در سال 2010 به رشته تحریر درآمده، در نشریه دانشگاه آکسفورد منتشر شده و بر اثرسنجی پوشش رسانه‌ای آسیب‌ها متمرکز است. این مقاله به پوشش رسانه‌ای بی‌خانمانی به‌عنوان یک آسیب اجتماعی در رسانه های مکتوب پرداخته و بر ضرورت برجسته‌سازی اخبار اجتماعی تأکید دارد. در نتیجه‌گیری آمده است که پوشش مشکلات اجتماعی تمام ظرفیت رسانه‌ها را در برنمی‌گیرد و پوشش همه مشکلات اجتماعی به یک اندازه متراکم نیست. وقتی مدافعان و مقامات دولتی کنفرانس‌های مطبوعاتی برگزار یا مطالعاتی را تکرار می‌کنند، می‌توانند مقالاتی را در رسانه‌ها منتشر کنند که بیشتر بر مشکلات اجتماعی تمرکز می‌کنند. این اقدامات می‌تواند تراکم کلی پوشش معضلات اجتماعی را در رسانه افزایش دهد و توجه بیشتری را به سمت مشکلات پیش روی جامعه جلب کند. این دریافت اهمیت اقدامات نهادینه شده در جلب‌توجه به مشکلات اجتماعی را برجسته می‌کند.
پژوهش «پوشش رسانه‌ای خودکشی رابین ویلیامز در رسانه‌های آمریکایی» نیز در گروه دوم قرار می‌گیرد و توسط دو محقق به نام‌های ویکتوریا کارمایکل5 و راب وایتلی6 در سال 2019 به چاپ رسیده است. پژوهشگران در این تحقیق، مقالات و اخبار مرتبط با خودکشی رابین ویلیامز را در 10 روزنامه معتبر آمریکایی گردآوری کرده‌اند. شواهد نشان داده است که نرخ خودکشی می‌تواند به دنبال خودکشی یک فرد مشهور یا همسال، افزایش یابد، که گاهی اوقات به‌عنوان "سرایت خودکشی" شناخته می‌شود. خطر سرایت به‌ویژه زمانی که پوشش رسانه‌ای مفصل و پرشور باشد، زیاد است. بنابراین روزنامه‌نگاران باید دقت کنند تا روند مشاهده‌شده را برای استفاده از گزارش خودکشی به‌عنوان فرصتی برای گفت‌وگو و بحث در مورد موضوعات گسترده‌تر پیشگیری از خودکشی و سلامت روان، که می‌تواند آگاهی را افزایش داده و کمک‌جویی را تقویت کند، ادامه دهند و برای بهبود گزارش‌های خودکشی که به‌نوبه خود ممکن است سرایت خودکشی را کاهش دهد به مداخلات، توصیه‌ها و روش‌های جدید توجه کنند.
مقاله «سوءاستفاده جنسی از کودکان و رسانه‌ها» نیز تأثیر پوشش رسانه‌ای آزار جنسی را بر دیدگاه عموم نسبت به کلیسای کاتولیک بررسی می‌کند. پرادیپ نایر7 در سال 2019 با تأکید بر نقش رسانه‌ها برای آگاه‌سازی اجتماعی نسبت به موضوع سوءاستفاده جنسی از کودکان تأکید کرده است که رسانه‌ها می‌توانند از طریق پوشش خبری، ارائه تجزیه‌وتحلیل‌های مختلف و یک برنامه اجتماعی، نقش مهمی را در پیشگیری از بروز چنین مسائلی ایفا کنند. همچنین نتایج حاکی از آن بود که رسانه‌ها می‌توانند از طریق پوشش خبری این موضوعات، در بالا بردن درک و آگاهی جامعه نسبت به موضوع سوءاستفاده جنسی از کودکان کمک کنند. همچنین رسانه‌ها می‌توانند یک الگوی مشخص و دقیق را برای پوشش اتفاقات مرتبط با این موضوع دنبال و درزمینه پیشگیری از بروز این مسائل، مؤثرتر عمل کنند.
همان‌طور که از نظر گذشت پژوهش‌های صورت گرفته جامع و چندبعدی نیستند و بعضاً یک آسیب را به‌طور تخصصی مورد مداقه قرار داده‌اند و یا آنکه در حیطه سیاست‌گذاری‌های کلان کمتر به رسانه ملی و به‌ویژه پوشش اخبار متمرکز شده‌اند. آنچه پژوهش حاضر را از پژوهش‌های مذکور متمايز مي‌كند اين است كه ضمن بررسي مؤلفه‌های اثرگذار بر پوشش اخبار در حوزه اجتماعی، به نقش و جايگاه رسانه ملي در کاهش بار آسیب‌های اجتماعی توجه كرده و در پي شناخت سازوكارها و الزامات پرداخت رسانه‌ای آسیب‌های اجتماعی است.
چارچوب نظری
در این پژوهش از دو نظریه «مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها» و «برجسته‌سازی» بهره گرفته شد.
9. برجسته‌سازی: این نظریه مدعی تأثیر رسانه‌ها بر شناخت و نگرش مردم و تعیین اولویت‌های ذهنی آنان از طریق انتخاب و برجسته‌سازی برخی موضوعات و رویدادها در قالب خبر و گزارش خبری است؛ به این معنا که رسانه‌ها با برجسته کردن برخی موضوعات و رویدادها، بر آگاهی و اطلاعات مردم تأثیر می‌گذارند. آنها نمی‌توانند تعیین کنند که مردم «چگونه» بیندیشند؛ اما می‌توانند تعیین کنند که «درباره چه» بیندیشند. (مهدی‌زاده، 1397: 62)
برجسته‌سازی از جمله شیوه‌هایی است که از طریق آن رسانه‌های جمعی می‌توانند بر عامه مردم تأثیر بگذارند. برجسته‌سازی یعنی این اندیشه که رسانه‌های خبری با ارائه خبرها، موضوعاتی را تعیین می‌کنند که عامه راجع به آنها فکر کنند. مک کامبز 8و شاو9 اولین مطالعه‌ای سیستماتیک را درباره فرضیه برجسته‌سازی در سال 1972 گزارش کرده‌اند. آنها برجسته‌سازی را در مبارزه انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1968 امریکا مطالعه و این فرضیه را مطرح کردند که رسانه‌های جمعی برای هر مبارزه سیاسی اولویت‌هایی را تعیین می‌کنند و بر اهمیت نگرش‌ها راجع به موضوعات سیاسی اثر می‌گذارند. (سورین و تانکارد،1397:-327 326)
کاربست نظریه برجسته‌سازی در پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی نیز از اهمیت تعیین اولویت‌ها برای توجه به مسائل اجتماعی نشئت می‌گیرد. با بهره‌گیری از اصول نظریه برجسته‌سازی می‌توان به اولویت‌های ذهنی مردم با هدف گفتمان‌سازی و مطالبه‌گری پیرامون مقابله با آسیب‌های اجتماعی جهت داد. همچنین می‌توان سیاست‌گذاران را به سمت برنامه‌ریزی اصولی و جامع جهت کاهش بار آسیب‌های اجتماعی سوق داد.
نظريه مسئوليت اجتماعي: این نظریه فعالیت مطبوعات آزاد را بدون هیچ‌گونه سانسوری مجاز می‌داند؛ اما درعین‌حال تاکید دارد که محتوای مطبوعات باید در هیئت عمومی بحث شود و رسانه‌ها باید هرگونه التزام ناشی از مداخلات عمومی یا خودتنظیمی حرفه‌ای یا هر دو را بپذیرند. این نظریه هم در دل نظریه اقتدارگرایانه و هم در دل نظریه آزادی‌خواهانه نهفته است؛ زیرا از یک سو رسانه را آزاد می‌داند و از سوی دیگر به وجود کنترل‌های خارجی معتقد است. نظریه مسئولیت اجتماعی از گزارش واقعیت‌ها فراتر رفته و به گزارش تفسیری (تحقیقی) تبدیل می‌شود. این نظریه با ارائه سطح بالایی از دقت، حقیقت و اطلاعات به ایجاد حرفه‌ای‌گرایی در رسانه‌ها کمک کرد.
نظریه مسئولیت اجتماعی شکل‌گیری خود را مرهون اقدام کمیسیون آزادی مطبوعات آمریکا می‌داند. این نظریه، مفهومی فراتر از قانون است و به نقشی مربوط می‌شود که سازمان‌ها در بهترشدن جامعه انجام می‌دهند. مضمون اصلی این نظریه آن است که آزادی و مسئولیت دو روی یک سکه هستند و همان‌گونه که رسانه‌ها حق دارند از دولت و سایر نهادها انتقاد کنند، در قبال مصالح و منافع ملی و پاسخ به نیازهای جامعه نیز مسئول‌اند. در این نظریه، اصل بر ایجاد پیوند میان استقلال و آزادی رسانه‌ها با وظایف و مسئولیت‌های اجتماعی آنها است. نظریه مذکور تأکید می‌کند که رسانه‌ها باید در عین پاسخگویی به نیازهای مخاطبان، در برابر فعالیت‌های خود نیز مسئولیت داشته باشند و وظایف اجتماعی خود را محدود به گیرندگان پیام یا مالکان رسانه‌ها ندانند. (مهدی‌زاده،1389، 93).
انتخاب نظریه مسئولیت اجتماعی نیز ازاین‌رو صورت گرفت که پوشش اخبار آسیب‌های اجتماعی در رسانه ملی از یک‌سو در راستای عمل به تعهداتش در قبال نظام محسوب شده و از سوی دیگر در برابر آگاهی‌دهی، اطلاع‌رسانی صحیح و حمایت از حقوق افراد، مسئول است. همان‌طور که در اصل دوم نظریه مسئولیت اجتماعی بر ضرورت شناسایی و استفاده از عناصر و مؤلفه‌های اثرگذار برافزایش استانداردهای حرفه‌ای خبر در مسیر اطلاع‌رسانی صحیح تأکید شده است.
روش‌شناسی پژوهش
تحقیق پیش رو در زمره تحقیقات کیفی قرار می‌گیرد. به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات از ابزار مصاحبه و برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از روش سوات10 استفاده شد. ابتدا تعریف مسئله با توجه به مطالعات کتابخانه‌ای و آرشیوی انجام و پس از ثبت داده‌های اولیه، طراحی سؤالات مصاحبه بر اساس مطالعات و تجارب علمی مؤلفین انجام شد. پس از انجام مصاحبه با خبرگان، اطلاعات حاصل استخراج، کدگذاری و مقوله‌بندی شده و داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار مکس کیودا مرتب شدند. تجزیه، تحلیل و سازمان‌دهی داده‌ها و مفاهیم به‌دست‌آمده نیز با استفاده از روش سوات انجام شد. بر این اساس نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی استخراج و پس از انجام محاسباتی، راهبردهای سوات احصا و راهبردهایی از دل آن طراحی شد.
جامعه مورد بررسی، کارشناسان حوزه ارتباطات، خبر و جامعه‌شناسان هستند. در این پژوهش از نمونه‌گیری هدفمند استفاده و افراد شرکت‌کننده بر اساس دانش و اطلاعات خاصی که درباره موضوع مدنظر داشتند و با هدف درمیان‌گذاشتن این اطلاعات انتخاب شدند. تعداد و حجم نمونه تا دریافت اطلاعات کافی برای پاسخ به سؤالات تحقیق، بررسی جوانب مختلف موضوع تحقیق و تکمیل ابعاد راهبردهای منتج بر اساس آزمون اشباع نظری ادامه یافت و با 18 تن از خبرگان مصاحبه انجام شد. در این پژوهش، به‌منظور سنجش قابلیت اعتماد از چند روش برای گردآوری داده‌ها استفاده و در موارد ضروری از روش اﺳﻨﺎدي ﮐﻤﮏﮔﺮﻓﺘﻪ شد. فایل‌های حاصل از مصاحبه نیز ثبت و ضبط و از سوی خبرگان حاضر در پژوهش به‌عنوان ناظران بیرونی کنترل شد و آنها سوگیری‌های احتمالی را متذکر شدند.
همان‌طور که گفته شد برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از تکنیک سوات استفاده شد. سوات ازجمله روش‌های متداولی است که در فرایند تدوین استراتژی‌ها به کار می‌رود و مخفف نقاط قوت (Strengths)، ضعف (Weaknesess)، فرصت‌ها (Opportunities) و تهدیدها (Threats) است. این ماتریس قادر است ابتدا شناخت مفیدی از موضوع مورد مطالعه ارائه دهد و به مدیران به‌عنوان تحلیلی قابل توجه در فرایند برنامه‌ریزی کمک کند. (شریف‌زادگان و ملک پور اصل، 1392: 66)
در این روش، از تلاقی عوامل داخلی و خارجی، چهار دسته استراتژی یا راهبرد قوت- ضعف (so) ، ضعف- فرصت (wo)، قوت – تهدید (st) و ضعف- تهدید (wt)حاصل می‌شود. تصویر زیر، روایت بهتری از ماتریس سوات را نمایش می‌دهد:
تصویر 1. ماتریس سوات
برای تبیین وضعیت نواحی استقرارپذیری استراتژیک، محاسباتی برای تعیین میزان اهمیت، ضریب اهمیت، وزن و امتیاز هرکدام از متغیرها انجام و با مشخص شدن ناحیه استراتژیک، راهبردهای کلیدی برای سازمان در این مقاله با توجه به وضعیت و شرایط فعلی، استخراج و مبنای برنامه‌ریزی قرار گرفت.
تصویر2. استراتژی‌های ماتریس سوات
به منظور انتخاب استراتژی برتر و ترسیم نواحی استقرارپذیری استراتژیک، مراحل زیر طی شد:
- شناسایی متغیرهای مربوط به هر یک از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید
- شناسایی میزان اهمیت هر یک از متغیرها در نقاط چهارگانه قوت، ضعف، فرصت و تهدید
- محاسبه وزن و امتیاز هر نقطه و درنهایت محاسبه امتیاز نهایی عوامل داخلی و خارجی
- ترسیم محور مختصات سوات و مشخص کردن ناحیه استراتژیک در یکی از چهار ناحیه تهاجمی (توسعه‌ای)، تنوع (رقابتی) تغییر جهت (محافظه‌کارانه) و تدافعی (کاهش)
بر این اساس، مقوله‌های اصلی در قالب چهار محور کلی نقاط قوت، ضعف، تهدیدهای خارجی و فرصت‌های بیرونی تقسیم‌بندی شدند. در دسته‌بندی کلی 12 نقطه قوت، 45 نقطه‌ضعف (نقاط ضعف در فرایند تهیه و پردازش اخبار، نقاط ضعف خبرنگاران، نقاط ضعف دبیران خبر و سایر نقاط ضعف)، 10 فرصت بیرونی و 29 تهدید خارجی استخراج شد.
سپس برای شناسایی میزان اهمیت هر یک از متغیرها از چهار تن از کارشناسان خواسته شد که به مقولات استخراج‌شده امتیاز دهند و میزان اهمیت آن را مشخص کنند تا بتوان با انجام محاسبات لازم، رتبه و امتیاز هرکدام از زیرمقوله‌ها و به‌عبارت‌دیگر اولویت‌های هر دسته را مشخص کنیم. برای این امر، افراد منتخب به ترتیب رتبه‌ای بین یک تا چهار (به‌عنوان میزان اهمیت از خیلی کم= 1 تا خیلی زیاد=2) و امتیازی بین صفر تا 10 (به‌عنوان ضریب اهمیت) به هرکدام از زیرمقوله‌ها دادند که نمره 1 بیانگر ضعف اساسی در برابر آن عامل، نمره 4 بیانگر واکنش مناسب به آن عامل و نمرات 2 و 3 حد میان این دو نمره است. امتیاز و وزن‌دهی به مقولات، در دو ماتریس جداگانه برای عوامل داخلی و خارجی انجام شد.
سپس برای تعیین نمره نهایی هر عامل، ضریب هر عامل در نمره آن ضرب و مجموع نمره‌های نهایی هر عامل محاسبه شد تا در نهایت امتیاز نهایی مشخص شود. به‌طورکلی در این محاسبات، اگر میانگین نمرات کمتر از 2.5 باشد، به معنای ضعف سازمانی و اگر بیشتر از 2.5 باشد، به معنای قوت سازمانی است. با قرار دادن اعداد حاصله در محور مختصات سوات، محل قرارگیری آن در یکی از چهار ناحیه مشخص شد.
پس از تشکیل جدول محاسبات سوات، نمره هرکدام از عوامل مشخص شدند. در ادامه به رتبه متغیرها برحسب توضیحات فوق اشاره و جداول نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای احصا شده به همراه فراوانی پاسخ مصاحبه‌شوندگان و امتیاز نهایی هرکدام از نظر می‌گذرد:
از این رهگذر، «ساخت تولیدات تعاملی با مشارکت مردم» در رسانه ملی (0.136) بالاترین امتیاز را در میان نقاط قوت به دست آورد و پس از آن، «قابلیت مستند بودن گزارش‌های خبری» (0.116) و «انعکاس مطالبات مردمی» (0.112) به‌عنوان عالی‌ترین نقاط قوت مشخص شدند.
نقاط قوت
امتیاز نهایی | فراوانی | نقاط قوت | ردیف |
0.06 | 3 | بصری بودن و قدرت تصویر | S1 |
0.03 | 3 | فراگیری رسانه ملی و جامعه بالای مخاطبان | S2 |
0.116 | 2 | قابلیت مستند بودن گزارش‌های خبری | S3 |
0.096 | 2 | اعتبار، سندیت و مرجعیت رسانه‌ای صداوسیما | S4 |
0.033 | 2 | تنوع شبکه‌های تلویزیونی | S5 |
0.012 | 1 | جدا کردن حساب معاندان با شهروندان معترض در پوشش آسیب‌ها | S6 |
0.112 | 1 | انعکاس مطالبات مردمی | S7 |
0.136 | 1 | ساخت تولیدات تعاملی با مشارکت مردم در رسانه ملی | S8 |
0.096 | 1 | کاهش فاصله زمانی وقوع آسیب تا تهیه و پخش گزارش در سال‌های اخیر | S9 |
0.076 | 1 | دست‌اول و معتبر بودن منابع خبری صداوسیما در مقابل دیگر رسانه‌ها | S10 |
0.009 | 1 | تدوین سند کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در معاونت صدا | S11 |
0.076 | 1
| تمرکز بیشتر شبکه‌های مختلف بر موضوع آسیب‌ها در چند سال اخیر | S12 |
«کم‌توجهی به تفسیر و تحلیل اخبار آسیب‌ها» (0.037)، «محدودیت‌ها و خط قرمزهای رسانه ملی در بیان برخی آسیب‌های حساس» (0.036)، «رویکرد منفعلانه، نبود شفافیت، پردازش نامناسب گزارش‌های خبری» (0.034)، «ضعف دبیران و سردبیران خبری در سناریونویسی و نداشتن سیر داستانی مناسب گزارش‌های خبری» (0.034)، «ساختار اداری خاص صداوسیما و نداشتن ساختار حرفه‌ای رسانه‌ای» (0.033)، «فقدان سیاست‌گذاری متمرکز درباره نحوه پوشش خبری آسیب‌ها» (0.031)، «سرعت پایین در واکنش و اقدام، تأخیر در پرداختن به موضوع» (0.031)، «نبود مطالعه جنبی و جدی خبرنگاران در حوزه تخصصی اجتماعی» (0.024)، به ترتیب به‌عنوان بحرانی‌ترین ضعف‌ها شناسایی شدند.
امتیاز نهایی | فراوانی | نقاط ضعف | ردیف | امتیاز نهایی | فراوانی | نقاط ضعف | ردیف |
0.0311 | 8 | نبود یک سیاست‌گذاری متمرکز درباره نحوه پوشش خبری آسیب‌ها | W24
| 0.034 | 5 | رویکرد منفعلانه، نبود شفافیت، پردازش نامناسب گزارش‌های خبری | W1 |
0.036 | 7 | محدودیت‌ها و خط قرمزهای رسانه ملی در بیان آسیب‌های حساس | W25 | 0.037 | 5 | کم‌توجهی به تفسیر و تحلیل اخبار آسیب‌ها | W2 |
0.030 | 5 | حضور کمرنگ و عدم مشورت با کارشناسان برای پوشش و راهکار | W26 | 0.014 | 5 | پیگیری نکردن رویداد بعد از وقوع | W3 |
0.027 | 5 | کمبود خبرنگار تربیت‌شده و حرفه‌ای حوزه اجتماعی | W27 | 0.031 | 5 | سرعت پایین در واکنش و اقدام، تأخیر در پرداختن به موضوع | W4 |
0.033 | 4 | ساختار اداری خاص صداوسیما و نداشتن ساختار حرفه‌ای رسانه‌ای | W28 | 0.016 | 1 | استفاده از تکنیک‌ها و قالب‌های خبری کهنه و سنتی | W5 |
0.018 | 3 | استفاده از خبرنگاران چندحوزه‌ای و غیرتخصصی در حوزه اجتماعی | W29 | 0.022 | 1 | فقدان رویکرد اقناعی در گزارش‌های خبری حوزه آسیب‌ها | W6 |
0.019 | 3 | حرکت تک‌بعدی رسانه در زمینه پوشش آسیب‌ها | W30 | 0.006 | 1 | محدودیت زمانی گزارش‌های خبری | W7 |
0.019 | 2 | دراولویت‌نبودن پخش خبر اجتماعی و غلبه اخبار سیاسی و اقتصادی | W31 | 0.01 | 1 | ذکر نکردن پیشینه و سابقه و تحولات مبتنی بر بروز یک آسیب | W8 |
0.028 | 2 | استفاده کمرنگ از ظرفیت شهروندخبرنگاران و گزارش‌های مردمی | W32 | 0.004 | 1 | غالب شدن فضای هیجانی در پوشش خبر یک بحران اجتماعی | W9 |
0.022 | 2 | پیگیری پراکنده آسیب‌های اجتماعی در رسانه ملی | W33 | 0.022 | 1 | تهیه اخبار و گزارش‌های آرشیوی | W10 |
0.015 | 1 | افراط‌وتفریط در پرداختن به موضوعات اجتماعی و تکرار اشتباهات | W34 | 0.016 | 1 | پوشش رویدادمدار آسیب‌های اجتماعی به‌جای پوشش فرایندمدار | W11 |
0.02 | 1 | کانال‌های ضعیف توزیع خبر در رسانه ملی | W35 | 0.023 | 1 | نبود چشم‌انداز و نگاه راهبردی بلندمدت | W12 |
0.006 | 1 | توصیه‌ناپذیربودن صداوسیما | W36 | 0.034 | 2 | ضعف در سناریونویسی و نداشتن سیر داستانی مناسب گزارش خبری | W13 |
0.024 | 1 | عملکرد تحریریه‌ها بر مبنای روابط به‌جای ضوابط حرفه‌ای خبری | W37 | 0.021 | 3 | اشراف نداشتن دبیران به لایه‌های عمیق آسیب‌ها و نبود دانش تحلیلی | W14 |
0.012 | 1 | برچسب‌زنی به افراد آسیب‌دیده و قربانیان اجتماعی | W38 | 0.018 | 2 | کمبود مطالعه جنبی دبیران و سردبیران در حوزه تخصصی اجتماعی | W15 |
0.016 | 2 | گستردگی سازمانی و توسعه شبکه‌های ناکارآمد | W39 | 0.008 | 1 | نبود قاعده و استاندارد مشخص ارزیابی خبر برای دبیران | W16 |
0.004 | 1 | ارائه نکردن گزارش اثربخشی اقدامات از سوی صداوسیما | W40 | 0.01 | 1 | ایفای نقش دبیر خبر در حد کاتالیزور و منتشرکننده خبرهای کلیشه‌ای | W17 |
0.024 | 3 | ندادن نمره قبولی از سوی کارشناسان به صداوسیما در امر پیشگیری و مقابله | W41 | 0.024 | 1 | نبود مطالعه جنبی و جدی خبرنگاران در حوزه تخصصی اجتماعی | W18 |
0.026 | 1 | کم‌کاری در گفتمان‌سازی و ایجاد مطالبه عمومی مقابله با آسیب‌ها | W42 | 0.018 | 2 | قلّت گزارش‌های میدانی و پشت‌میزنشین‌شدن خبرنگاران | W19 |
0.017 | 1 | استفاده صداوسیما از تابوهای کهنه در تعامل با مخاطب | W43 | 0.016 | 3 | حرکات نمایشی و شوآف خبرنگار در صحنه حادثه | W20 |
0.024 | 1 | اهمیت نداشتن بازخورد مخاطب برای صداوسیما | W44 | 0.020 | 6 | پیگیری سطحی اخبار به‌قصد رفع‌تکلیف | W21 |
0.027 | 1 | نبود نیازسنجی واقعی مخاطبان در حوزه اجتماعی | W45 | 0.008 | 2 | غرور و احساس بی‌نیازی خبرنگاران برای ارتقای حرفه‌ای | W22 |
|
|
|
| 0.006 | 1 | بازخواست و بازجویی از قربانیان اجتماعی به‌جای درک شرایط | W23 |
نقاط ضعف
«اتکا به تکالیف قانونی صداوسیما برای همراه کردن نهادهای دیگر» (0.172) و «استفاده از ظرفیت نهفته مردم و شهروندخبرنگاری در تهیه اخبار» (0.156) نیز به‌عنوان عالی‌ترین فرصت‌های بیرونی شناسایی شدند.
فرصت‌ها
امتیاز نهایی | فراوانی | فرصت‌ها | ردیف |
0.08 | 4 | اعتماد مردم و پیوند دیرینه بسیاری از آنها با رسانه ملی | O1 |
0.1 | 4 | حضور تلویزیون در دورترین نقاط کشور و امکان فرهنگ‌سازی فراگیر | O2 |
0.156 | 2 | استفاده از ظرفیت نهفته مردم و شهروندخبرنگاری در تهیه اخبار | O3 |
0.132 | 2 | تعامل و اعتماد بیشتر مسئولان به رسانه ملی برای اطلاع‌رسانی | O4 |
0.144 | 1 | مرجعیت خبری و نقش الگویی صداوسیما برای رسانه‌های دیگر | O5 |
0.172 | 1 | اتکا به تکالیف قانونی صداوسیما برای همراه کردن نهادهای دیگر | O6 |
0.088 | 1 | علاقه روابط عمومی‌ها به همراه کردن صداوسیما در انعکاس رویدادها | O7 |
0.054 | 1 | تمایل همکاری تعداد زیادی از کارشناسان با صداوسیما | O8 |
0.136 | 1 | استفاده از ظرفیت رسانه‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی | O9 |
0.003 | 1 | استفاده از ظرفیت سمن‌ها و خیریه‌ها | O10 |
همچنین «فعالیت موازی شبکه‌های معاند، ایجاد تشکیک و جلب اعتماد مردم» (0.056)، «گسترش نفوذ شبکه‌های اجتماعی در مردم و جنبه رقابتی آن» (0.055) و «ریزش توجه‌برانگیز مخاطبان صداوسیما و کاهش تدریجی اعتماد آنها» (0.044) نیز به‌عنوان جدی‌ترین تهدیدات خارجی مطرح هستند.
امتیاز نهایی | فراوانی | تهدیدها | ردیف | امتیاز نهایی | فراوانی | تهدیدها | ردیف |
0.01 | 1 | خطر جانی خبرنگار برای حضور در برخی مناطق پرآسیب | T16 | 0.056 | 10 | فعالیت موازی شبکه‌های معاند، ایجاد تشکیک و جلب اعتماد مردم | T1 |
0.028 | 1 | سواد رسانه‌ای ناکافی و نگاه غیرحرفه‌ای مسئولان نسبت به رسانه | T17 | 0.055 | 8 | گسترش نفوذ شبکه‌های اجتماعی در مردم و جنبه رقابتی آن | T2 |
0.041 | 1 | تمرکز نظام بر حل مسائل اقتصادی و غفلت از مسائل روزافزون اجتماعی | T18 | 0.026 | 4 | هجمه و اتهام سیاه‌نمایی در صورت پوشش نادرست اخبار آسیب‌های حساس | T3 |
0.012 | 1 | رویکرد و نگاه منفی مردم به خبرنگاران صداوسیما | T19 | 0.044 | 4 | ریزش توجه‌برانگیز مخاطبان صداوسیما و کاهش تدریجی اعتماد آنها | T4 |
0.020 | 1 | دسترسی‌نداشتن اقلیت‌های اجتماعی به منابع قدرت ازجمله صداوسیما | T20 | 0.04 | 4 | پیچیدگی آسیب‌های اجتماعی، آسیب نوپدید و رشد فزاینده آن در جامعه | T5 |
0.037 | 1 | شکل‌نگرفتن مطالبه عمومی برای پیشگیری از آسیب‌ها | T21 | 0.024 | 3 | بازتولید آسیب اجتماعی در صورت توجه افراطی به آسیب‌ها | T6 |
0.032 | 1 | فقدان پژوهش‌های مشخص و مطالعات موردی درباره مواجهه با آسیب‌ها | T22 | 0.033 | 3 | انباشت سیاست‌ها و قوانین مزاحم بیرونی در مسیر اطلاع‌رسانی رسانه | T7 |
0.036 | 1 | نبود یک تقسیم کار ملی دقیق و نظارت بر آن از سوی متولیان امر | T23 | 0.030 | 3 | وجود نگاه سیاسی و جناحی به آسیب‌های اجتماعی | T8 |
0.025 | 1 | وجود محدودیت‌های فرهنگی بیرونی برای پوشش برخی آسیب‌ها | T24 | 0.024 | 2 | فرار از پاسخگویی مسئولان حوزه اجتماعی و امتناع از بیان واقعیات | T9 |
0.025 | 1 | تسلط خبری صاحبان قدرت بر رسانه / اعمال فشار سیاسی از سوی نهادهای بیرونی | T25 | 0.012 | 2 | بی‌میلی یا منع حضور برخی کارشناسان به‌علت خط‌کشی‌های سیاسی | T10 |
0.040 | 2 | تسلط خبری صاحبان قدرت بر رسانه / فقدان اختیار و استقلال کاری خبرنگاران به‌علت روابط فراسازمانی | T26 | 0.018 | 2 | واکنش منفی بیرونی نسبت به مطالبه‌گریِ تلویزیون در حوزه آسیب‌ها | T11 |
0.032 | 1 | تسلط خبری صاحبان قدرت بر رسانه / فقدان حمایت از خبرنگار برای پیگیری برخی اخبار | T27 | 0.031 | 2 | اعمال سیاست‌های منعی سلیقه‌ای برای رسانه از سوی برخی نهادها | T12 |
0.030 | 1 | تسلط خبری صاحبان قدرت بر رسانه/ محدودیت در نقد صریح از مسئولان به‌علت وابستگی‌های جناحی و مالی | T28 | 0.028 | 2 | کاهش اثر اخبار رسانه ملی در صورت بازنمایی غلط در فضای مجازی | T13 |
0.023 | 1 | تسلط خبری صاحبان قدرت بر رسانه / حاشیه امن برخی مسئولان و محدودیت به‌چالش‌کشیدن آنها در رسانه‌ها | T29 | 0.028 | 1 | نبود دسترسی آزاد خبرنگار به اطلاعات | T14 |
|
|
|
| 0.008 | 1 | محدودیت و یا فقدان اجازه حضور خبرنگار در برخی اماکن و مناطق | T15 |
جمع‌بندی داده‌ها
درنهایت داده‌های حاصل از تجزیه‌وتحلیل دو ماتریس عوامل داخلی و خارجی نشان داد که جمع امتیاز نهایی ماتریس ارزیابی عوامل داخلی 1.708 است، یعنی ضعف‌ها بر قوت‌ها غلبه دارد. همچنین جمع امتیاز نهایی ماتریس عوامل خارجی 2.155 شد که آن هم حاکی از غلبه تهدیدها بر فرصت‌ها است. با قراردادن دو عدد به‌دست‌آمده فوق در محور مختصات سوات، نمره نهایی، موقعیت پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی مشخص شد و نشان داد که موقعیت فعلی پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی در خانه WT قرار دارد و به‌معنای لزوم اتخاذ راهبردهای تدافعی است.
تصویر3- محور مختصات سوات
نقطه استراتژیک WT به‌معنای قرارگرفتن در نامطلوب‌ترین وضعیت است که نشان می‌دهد سازمان صداوسیما با تهدیدهای عمده محیطی روبه‌رو است و منابع آن نیز ضعیف‌اند؛ بنابراین نیازمند اتخاذ استراتژی‌هایی است که سطح مداخله را به‌وسیله تحليل سوات کاهش داده یا متوقف کند. در ناحیه WT رویکرد غالب، عقب‌نشینی یا کاهش است که در قالب این استراتژی باید از سطح فعالیت‌ها و روندها کاسته شود، وگرنه شکست رویه‌های عملکردی در آینده نزدیک حتمی خواهد بود.
بحث و نتیجه‌گیری
ماهیت پیچیده و چندعاملی آسیب‌های اجتماعی، اهمیت مواجهه تخصصی با این موضوع را دوچندان می‌کند، چه بسا واکنش اشتباه، شتاب‌زده، دیرهنگام و یک‌جانبه یک رسانه به یک آسیب اجتماعی به‌مراتب بر میزان آسیب‌زایی آن بیافزاید. بنابراین لازم است رسانه‌ملی به استانداردها و مکانیزمی مجهز باشد تا بتواند موضوعات مختلف خبری را به نحو مطلوب، بی‌طرفانه و به‌موقع پوشش دهد، در غیراین‌صورت در عصر کنونی که با بروز و ظهور بی حدوحصر شبکه‌های اجتماعی و ماهواره‌ای مواجهیم، سازمان صداوسیما مرجعیت خبری خود را از دست داده و با ریزش هرروزه مخاطبانش مواجه می‌شود. ازجمله تبعات ورود غیرحرفه‌ای سازمان صداوسیما به مقوله حساسی چون آسیب‌های اجتماعی، افزایش بی‌اعتمادی، کاهش امید و سرمایه اجتماعی است.
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش پیش رو می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که سازمان صداوسیما در زمینه پوشش اخبار به‌ویژه در حوزه اجتماعی به‌طور عام و آسیب‌های اجتماعی به‌طور خاص با ضعف‌های جدی و تهدیدات بحرانی مواجه بوده و لازم است با اتخاذ راهبردهای تدافعی، به سمت کاهش ضعف‌ها و تهدیدهای خارجی حرکت کند تا بتواند در بازگشت اعتماد مخاطب و افزایش اثرگذاری اخبار خود در این حوزه نقش ایفا کند.
همچنین بر اساس آنچه نظریه «برجسته‌سازی» بر آن صحه می‌گذارد می‌توان نتیجه گرفت که رسانه ملی باید بتواند در قالب افزایش تعامل با کارشناسان حوزه اجتماعی و متولیان دستگاه‌های تقنینی و اجرایی، برنامه جامعی برای کنترل و مقابله با آسیب‌های اجتماعی طراحی کرده و البته در عمل به بندهای این برنامه نیز اهتمام جدی داشته باشد؛ دست‌اندرکاران این حوزه می‌توانند در اولویت‌بندی و همچنین نحوه پردازش اخبار به سیاست‌گذاران خبر در رسانه ملی کمک کرده و در قالب اتاق فکری، در راهبری موضوعات تخصصی و حساس، یاری‌رسان باشند. توجه به دغدغه‌های مردمی، عملکرد فراجناحی صداوسیما و اطلاع‌رسانی بی‌طرفانه نیز می‌تواند موجب افزایش ضریب اعتماد عمومی شده و درنهایت به افزایش میزان تأثیرپذیری مردم از پیام‌های آموزشی با رویکرد پیشگیرانه و کنترلی آسیب‌های اجتماعی نهفته در اخبار کمک کند. دقیقاً در همین نقطه است که رسانه ملی می‌تواند بر نحوه نگرش و نوع نگاه مردم به آسیب‌های اجتماعی اثرگذاشته و اولویت‌های آنها را برای مطالبه‌گری پیرامون حل مسائل اجتماعی از سوی متولیان امر تعیین کند.
همچنین با عنایت به نظریه «مسئولیت اجتماعی» است، لازم است رسانه ملی با درپیش‌گرفتن رویکردهای اصلاحی در ساختار، نوع روابط فراسازمانی، بازنگری جدی در نحوه گزینش خبرنگاران، برنامه‌ریزی برای تربیت خبرنگاران تخصصی حوزه اجتماعی و ترتیب‌دادن دوره‌های بازآموزی، نسبت به ارتقای استانداردهای حرفه‌ای خبر اقدام کند.
در پژوهش‌های پیشین نیز بر نکاتی چون «همگرایی و تعامل با نهادهای دیگر در جهت کاهش نقاط ضعف رسانه ملی در این حوزه»، «واکاوی ریشه‌های بروز مسائل اجتماعی در برنامه‌های خبری مختلف»، «به روز آوری اطلاعات و دانش خبرنگاران در زمینه پوشش اخباری چون خودکشی»، «افزایش درک و آگاهی جامعه نسبت به موضوعات مربوط» ، «ضرورت برجسته سازی اخبار اجتماعی» و « ضرورت ارائه الگوی مشخص و دقیق برای پوشش اتفاقات مرتبط با این موضوع» اشاره شده بود که نتایج احصا شده از یافته‌های حاصل از مصاحبه با خبرگان نیز مؤید همین نکات است؛ ضمن آنکه به صورت تخصصی راهبردهایی برای پوشش هر چه بهتر و حرفه‌ای‌تر اخبار آسیب‌های اجتماعی برای سازمان صداوسیما که وجوه تمایزی با دیگر انواع رسانه از حیث مأموریت، مخاطب و همچنین ویژگی‌های بصری دارد به دست داده است که آن را از دیگر پژوهش‌های انجام شده تا کنون، متفاوت می‌کند.
به عنوان مثال از پوشش رویدادمدار و تک بعدی یک آسیب اجتماعی به جای پوشش فرایندمدار به عنوان یک نقطه ضعف یادشده است. در مقابل توجه به همه جوانب یک آسیب اجتماعی و تفسیر و تحلیل خبر به منظور واکاوی ریشه‌های بروز یک آسیب اجتماعی، به عنوان یکی از محوری‌ترین راهبردها در راستای کاستن از پیچیدگی و رشد افزون آسیب‌های اجتماعی - به عنوان یک تهدید خارجی- و در جهت مأموریت سازمان صداوسیما مبنی بر «ریشه‌یابی، پوشش مطلوب و صادقانه آسیب‌های اجتماعی» احصا و تاکید شده است.
در نهایت 14 راهبرد برای پوشش اخبار آسیب‌های اجتماعی با توجه به پرسش اصلی پژوهش، از ترکیب نقاط ضعف درونی و تهدیدهای خارجی، با توجه به وضعیت حال حاضر سازمان صداوسیما در زمینه پوشش اخبار آسیب‌های اجتماعی، با بهره مندی از چارچوب نظری پژوهش و در راستای چشم انداز و ماموریت‌های این سازمان به دست آمد که به شرح زیر است. در خاتمه نیز الگویی در قالب ارائه راهبردهای پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی ارائه شده است.
WT1: کاستن از پیچیدگی و رشد روزافزون آسیب‌های اجتماعی با توجه جدی‌تر به ابعاد مختلف یک آسیب و تفسیر و تحلیل اخبار به جای پرداختن صرف به آنها.
WT2: افزایش شمار گزارش‌های میدانی، سرعت‌بخشیدن به روند انتشار اخبار در کنار تقویت کانال‌های توزیع خبر در شبکه‌های اجتماعی با هدف رقابت بهتر و پیشی‌گرفتن رسانه ملی از شبکه‌های اجتماعی.
WT3: برگزاری دوره‌های آموزشی برای خبرنگاران و دبیران برای تقویت قدرت پردازش و سناریونویسی برای گزارش‌های خبری و اتخاذ رویکردهای اقناعی و فعالانه‌تر به‌منظور کاهش بی‌اعتمادی مردم نسبت به رسانه ملی و خنثی‌سازی فعالیت شبکه‌های معاند.
WT4: نظارت بر اجرای ضوابط حرفه‌ای خبر در تحریریه‌ها، دادن اختیار و استقلال کاری بیشتر به خبرنگاران و حمایت از آنها برای پیگیری برخی اخبار.
WT5: حرکت صداوسیما به‌سمت بهبود تعامل با مخاطب، دریافت بازخورد واقعی از او و نیازسنجی واقعی در حوزه اجتماعی برای بازگرداندن اعتماد ازدست‌رفته و بازیابی مخاطبان.
WT6: لزوم تدوین سیاست رسانه‌ای متمرکز در حوزه پوشش خبری آسیب‌های اجتماعی در جهت کاستن از حجم انتقادهای منفی، اتهام سیاه‌نمایی و واکنش‌های منفی نسبت به تلویزیون و جلوگیری از بازتولید آسیب‌ها ناشی از پرداختن افراطی و هیجانی.
WT7: لزوم برخورداری از یک چشم‌انداز و نگاه راهبردی بلندمدت در حوزه پوشش آسیب‌های اجتماعی با چشم‌انداز کاهش انباشت سیاست‌ها و قوانین مزاحم بیرونی در مسیر اطلاع‌رسانی رسانه.
WT8: تربیت نیروی تخصصی اجتماعی و اهتمام جدی خبرنگاران و دبیران خبر به مطالعه جدی و تخصصی در حوزه آسیب‌های اجتماعی با هدف مواجهه تخصصی با آسیب‌ها شده و کاستن نگرش منفی مردم به خبرنگاران صداوسیما.
WT9: تلاش برای کاهش محدودیت‌ها و خط قرمزهای رسانه ملی در بیان برخی آسیب‌های حساس و ترغیب حضور کارشناسان در رسانه بدون درنظرگرفتن خط‌کشی‌های سیاسی.
WT10: استفاده بیشتر از کارشناسان و متخصصان حوزه ارتباطات و علوم اجتماعی برای کمک به شکل‌گیری مطالبه عمومی برای پیشگیری از آسیب‌ها و حمایت از انجام پژوهش‌های راهبردی و موردی در این زمینه.
WT11: بهره‌مندی بیشتر از گزارش‌های مردمی و ظرفیت شهروندخبرنگاران و تسهیل دسترسی اقلیت‌های اجتماعی به منابع قدرت.
WT12: بازنگری در ساختارها و رویه‌های موجود رسانه ملی و حرکت به سمت مقابله با فشارهای سیاسی بیرونی و امکان نقد صریح.
WT13: تلاش برای گفتمان‌سازی در حوزه اجتماعی با رویکرد تمرکز بیشتر نظام بر حل مسائل روزافزون اجتماعی و توجه بیشتر به آموزش و پیشگیری از بروز آسیب‌ها و مواجهه درست با محدودیت‌های فرهنگی بیرونی برای پوشش آسیب‌ها.
WT14: تربیت خبرنگاران حرفه‌ای در حوزه اجتماعی و به‌ویژه آسیب‌های اجتماعی و توجه به ارتقای حرفه‌ای خبرنگاران، الزام به پیگیری همه‌جانبه اخبار آسیب‌ها از سوی خبرنگاران و تلاش برای تغییر نگاه غیرحرفه‌ای مسئولان نسبت به رسانه و ترغیب حضور آنها برای پاسخگویی مؤثر.
پیشنهادهای نظری و کاربردی
برنامه‌ریزی برای پیاده‌سازی راهبردهای اولویت‌داری نظیر تربیت تخصصی نیروی خبرنگار برای بخش اجتماعی، بازنگری در فرایند تهیه اخبار و رفع فوری برخی نقاط ضعف جدی نظیر ضعف در سناریوپردازی گزارش‌های خبری از طریق برگزاری مستمر دوره‌های آموزشی ضمن خدمت، تقویت بنیه علمی و بنیانِ پژوهشیِ معاونت سیاسی به‌ویژه با همکاری نهادهای مرتبط بیرونی در قالب پروژههای مشترک، توسعه تعاملات با خبرگان و نهادهای بیرونی در زمره پیشنهادات کاربردی قرار می‌گیرند.
آسیب‌شناسی بخش‌های مختلف خبری در حوزه پوشش اخبار آسیب‌های اجتماعی، تعریف و طراحی پروژههای تحقیقاتی با محوریت بررسی پروتکل‌های رسانه‌ای رسانه‌های خارجی در این زمینه و طراحی مدل جامع بومی، مطالعه بر روی نحوه پوشش اخبار آسیب‌های حساس مانند خودکشی، مصاحبه با کارشناسان و خبرنگاران رسانه‌های خارجی به منظور ترسیم وضعیت پوشش اخبار آسیب‌های اجتماعی در سطح جهان، رفتن به سراغ ظرفیت‌های آشکار و پنهان حوزه آسیب‌های اجتماعی و مطالعه جانبی روی برنامه‌سازی‌ها، سریال‌ها و غیره ازجمله پیشنهادات پژوهشی در این حوزه هستند.
همچنین پیشنهاد می‌شود پژوهش‌هایی روی دومحور «مناطق بحران‌خیز و پرآسیب»، «مفاسد اخلاقی» و «حاشیه‌نشینی» که در کنار «اعتیاد» و «طلاق» جزو پنج آسیب اجتماعی هستند که در اولویت رسیدگی از سوی رهبری قرار گرفته و برای انجام آن تقسیم کار ملی میان دستگاه‌های اجرایی صورت گرفته، اما مصادیق آن به روشنی مشخص نشده و تحقیقات جامعی پیرامون ارتباط آن با رسانه انجام نشده است نیز مورد توجه قرار بگیرد.
[1] کارشناسی ارشد روزنامه نگاری دانشگاه صداوسیما
شماره تماس: 09127977025 esmaeeli.fateme@gmail.com
[2] استادیار، دکتری روابط بین الملل، عضو هیئت علمی دانشگاه صداوسیما، تهران(نویسنده مسئول)
Aliakbar_razmjoo@yahoo.com
[3] استادیار، دکتری فرهنگ و ارتباطات، عضو هیئت علمی دانشگاه صداوسیما، تهران
efathi@iribu.ac.ir
[4] Rachel Best
[5] Victoria Carmichael
[6] Rob Whitley
[7] Pradeep Nair
[8] Mc Combs
[9] Shaw
[10] SWOT
-برایسون، ام.جان. 1384. برنامه ریزی استراتژیک برای سازمان‌های دولتی و غیرانتفاعی(عباس منوریان، مترجم). تهران: موسسه عالی آموزش‌وپژوهش، مدیریت و برنامه‌ریزی استراتژیک، چاپ چهارم.
- توسلی، غلام‌عباس. 1369. نظریه‌های جامعه شناسی. تهران: انتشارات سمت.
- زابلی‌زاده، اردشیر. 1393. جنگ روایت‌ها (در گفتمان رسانه‌های رقیب). تهران: مرکز تحقیقات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.
- زاهدی‌اصل، محمد. 1397. آسیب‌های اجتماعی از منظر مددکاری اجتماعی. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ سوم.
- امرودی، میثم. 1396. پایش و بازخوانی آسیب‌های اجتماعی در مجموعه مقالات درآمدی بر آسیب‌شناسی اجتماعی (علی زرودی گردآورنده). تهران: انتشارات دانشگاه امام‌صادق (ع).
- سلطانی‌فر، محمد؛ هاشمی، شهناز. 1382. پوشش خبری. تهران: انتشارات سیمای شرق.
- شریف‌زادگان، محمدحسین؛ ملک‌پور اصل، بهزاد. 1392. مبانی نظری و تجارب به‌کارگیری ماتریس تحلیلی سوات در برنامه‌ریزی استراتژیک توسعه منطقه‌ای تجربه کشورهای اسکاندیناوی و یک تجربه از ایران. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- صفاری‌نیا، مجید. 1397. آسیب‌شناسی اجتماعی. تهران: نشر ارسباران.
- عباسی، حجت‌الله. 1388. خبر تلویزیونی. تهران: انتشارات دانشگاه صداوسیما.
- عبداللهی، محمد.1390. آسیب‌های اجتماعی و روند تحول آن در ایران. تهران: نشر آگه.
- علوی‌وفا، سعید. 1396. چالش‌ها و موضوعات راهبردی رسانه ملی در افق 1404. فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش‌های ارتباطی، سال بیست‌وچهارم، شماره اول، صص 64-31.
- فرجی‌ها، محمد. 1385. بازتاب رسانه‌ای جرم. فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، سال ششم، شماره 22.
- موسوی‌چلک، حسن؛ سام آرام، عزت‌الله؛ حسینی، سیداحمد. 1397. سیاست‌های اجتماعی پیشنهادی در حوزه کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در ایران. فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هجدهم، شماره 70، صص 104-77.
- مهدی‌زاده، سیدمحمد. 1389. نظریه‌های رسانه؛ اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. تهران: انتشارات همشهری.
- نصرالهی، اکبر. 1396. راهنمای پوشش خبری در رسانه‌ها. تهران: انتشارات خبرگزاری فارس، چاپ دوم.
- نقبایی لنگرودی، سیدرضا. 1391. دائره‌المعارف واژگانی ارتباطات. تهران: انتشارات آوینا، چاپ اول.
- Nair, Pradeep.2019. Child Sexual Abuse and Media: Coverage, Representation and Advocacy.sage journals:Vol (6),No1.page(s): 38-45
- Rachel, Best.2010. Situation or Social Problem: The Infuence of Events on Media Coverage.London: Oxford University Press.
- Whitley, Rob & Carmichael,Victoria. 2019. Media coverage of Robin Williams’ suicide in the United States: A contributor to contagion?. US: journal.pone (https://doi.org/10.1371/journal.pone.0216543)
Provide strategies for covering news on social harm for Islamic Republic of Iran Broadcasting (IRIB)
Abstract
Social harms as fresh and open wound are always visible on the body of the country's social system and affect many people. Perhaps the lack of standards and a clear roadmap for news coverage of injuries such as addiction, divorce and marginalization, the severity and direction of injuries are also subject to new destructive factors. The issue of presenting social harm news coverage strategies for IRIB is also important in this regard in order to be able to improve the standards of relevant news coverage.
Data was collected through the study of library documents and use of in-depth experts in the field of news. SWOT method was used for analysis .After encoding the data, in a general classification,12strengths,45weaknesses,10 external opportunities and 29 external threats were extracted and placed in the SWOT matrix. After SWOT calculations, the final score showed that the current position of social harm news coverage is at the strategic point of the WT, indicating that national media is facing major environmental threats and its resources are weak; In fact Iran Broadcasting is facing serious weaknesses and critical threats in terms of news coverage, especially in the social field in general and social harms in particular, and it is necessary to adopt defensive strategies to reduce weaknesses and avoid external threats in order to be able to gain audience trust and increase the effectiveness of news in this area.
Keywords: Covering News, Provide strategy , News, Social Harms, Islamic Republic of Iran Broadcasting (IRIB)
