پژوهشی تحلیلی در عبادت پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت

الموضوعات :

جمال الدین علی خواجه پساوه ئی ¹ (دانش آموخته دکتری دانشگاه تهران، رشته ی فقه شافعی، تهران، ایران)
محمد عادل ضیائی ² (استادیار دانشگاه تهران، گروه فقه شافعی، تهران، ایران.)

تاريخ الإرسال : 20 الخميس , رمضان, 1435 تاريخ التأكيد : 20 الخميس , رمضان, 1435 تاريخ الإصدار : 08 الجمعة , صفر, 1434

الکلمات المفتاحية: پیامبر, بعثت, عبادت, شریعت, شرایع پیشین,

ملخص المقالة :

پیرامون عبادت پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت و نحوه ی آن که براساس چه شریعتی بوده است، سه نظریه ارائه شده است: 1ـ براساس نظریه ای که به فخر رازی، گروهی از شافعیه، ابوحسین بصری و پیروانش نسبت داده شده است، پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت خداوند را عبادت نمی کرده و پیرو هیچ شریعتی نبوده است. این گروه برای اثبات ادعای خویش به بعضی از آیات تمسّک جسته و انجام اعمال عبادی توسط پیامبر(ص) را قبل از بعثت به مقتضای عادت می دانند. 2ـاکثر اصولیان بر این اعتقادند که پیامبر اکرم(ص) قبل از برانگیخته شدن به پیامبری، خداوند را عبادت می کرده است. پیروان این نظریه در تعیین شریعت اختلاف کرده اند. گروهی ایشان را پیرو شرایع پیشین ـ به صورت نامتعیّن یا گروهی از پیامبران یا یکی از پیامبران اولوالعزم ـ می دانند. اکثر احناف، حنابله و بعضی از مالکیه و شافعیه قائل به متعبّد بودن پیامبر اکرم(ص) به شرایع پیشین قبل از بعثت هستند؛ چنان که امام شافعی، ابومنصور ماتریدی، ابواسحاق اسفرایینی، قاضی ابویعلی و شوکانی بر این دیدگاه هستند. آیات و ادله ی عقلی از مبانی استدلال این گروه به شمار می روند. در مقابل جمهور مالکیه، جمهور متکلمان و اشاعره و جمهور معتزله، پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت را صاحب شریعتی مخصوص خود ایشان می دانند؛ چنان که امام مالک، قاضی ابوبکر باقلانی، ابوحسین بصری، فخر رازی، ابن عابدین، طوسی و مجلسی بر این باورند. اینان نیز به روایات و ادله ی عقلی استناد نموده اند. 3ـ برخی مانند غزالی، آمدی، سید مرتضی، سُبکی، نووی و امام الحرمین جوینی قائل به توقف در عبادت یا عدم عبادت پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت هستند. براساس این نظریه، اصل، عدم وقوع است و دلیل‌های دو گروه قبلی نیز با هم ناسازگار بوده و هیچ یک بر دیگری ترجیحی ندارد. با بررسی و تحلیل دلایل، می توان گفت: پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت، خداوند را عبادت می کرده است؛ اما درباره ی تعیین شریعت ایشان قبل از بعثت، از آن جا که جوهره ی شرایع آسمانی یکی است و تمام پیامبران، حلقه های متصل یک سلسله به شمار می روند، ایشان متعبّد به شرایع پیامبران پیشین به صورت نامتعیّن بوده است.

المصادر:

آلوسی بغدادی، شهاب­الدین، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، چ4، بیروت، دار­إحیاء التراث العربی، 1405ق، ج30.

آمدی، علی­ بن ­محمد، الإحکام ­فی أصول ­الأحکام، تعلیق: عفیفی، عبدالرزاق، ریاض، بی­تا، 1387ق، ج4.

ابن اسحاق، محمد، سیره ابن إسحاق، تحقیق: حمید الله، محمد، بی­جا، بی­تا، ج2.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا­یحضره الفقیه، تصحیح و تعلیق: غفاری، علی­اکبر، چ2، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1404ق، ج2.

ابن حبان، محمد بن حبان، صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، تحقیق: الأرنؤوط، شعیب، چ2، بیروت، موسسه الرساله، ١٤١٤ق­ـ١٩٩٣ م، ج14.

ابن حجر، احمد بن علی،  فتح الباری بشرح صحیح البخاری، چ3، بیروت، دار المعرفه، بی­تا، ج8 و12.

ابن حنبل، أحمد بن محمد،  المسند مع منتخب کنز العمال، بی­چا، بیروت، المکتب الإسلامی، 1985م، ج2.

ابن سعد، محمد بن سعد،  الطبقات الکبری، بی­چا، بی­جا، بی­نا، بی­تا، ج1.

ابن عابدین، محمد امین، حاشیه رد المختار على الدر المختار شرح تنویر الأبصار، بی­چا، بی­جا، مکتب البحوث والدراسات، ١٤١٥ق­ـ١٩٩٥م، ج1.

ابن قدامه مقدسی، موفق­الدین عبدالله بن احمد، روضه الناظر و جنه المناظر، چ3، بی­جا، مکتبه الکلیات الأزهریه، 1991م، ج1.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تقدیم: عبدالرحمن المرعشلی، یوسف، بی­چا، بی­جا، ١٤١٢بی­نا، ق­ـ١٩٩٢م، ج1.

ابن نجّار، محمد بن احمد، شرح الکوکب المنیر، تحقیق: الزحیلی، محمد و حماد، نزیسه، بی­چا، بی­جا، مکتبه العبیکان، بی­تا، ج4.

أبوالثناء الأصفهانی، شمس­الدین محمود بن عبدالرحمن، بیان مختصر شرح مختصر ابن حاجب، چ1، جده، دارالمدنی للطباعه و النشر و التوزیع، 1986م، ج3.

ابو زهره، محمد، خاتم النبیین، بی­چا، بیروت، المکتبه العصریه، بی­تا، ج1.

ابویعلی، محمد بن حسین،  العده فی اصول الفقه، چ3، بی­جا، 1414ق­ـ1993م، ج3.

إمام الحرمین (جوینی)، عبدالملک،  البرهان فی أصول الفقه، چ1، قطر، بی­نا، 1399ق، ج1.

بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، تحقیق: حسینی، سید احمد، چ2، قم، کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، 1406ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، بی­چا، بی­جا، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1401ق­ـ1981م، ج1،3،4و5.

بصری، ابوالحسین،  المعتمد فی ­اصول ­الفقه، بی­چا، دمشق، بی­نا، 1385ق، ج2.

بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، دلائل النبوه و معرفه أحوال صاحب الشریعه، چ1، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق، ج2.

جعفری، یعقوب، تاریخ اسلام از منظر قرآن، بی­چا، قم، معارف، 1384ش.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، چ2، بی­جا، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، 1414ق، ج11.

حصکفی، محمد بن ­علی، الدر المختار، بی­چا، بی­جا، مکتب البحوث و الدراسات، ١٤١٥ق­ـ١٩٩٥م، ج1.

زرکشی، محمد ­بن ­بهادر، البحر المحیط فی اصول الفقه، چ2، کویت، دارالصفوه، 1413ق­ـ1992م، ج6.

زمخشری، محمود بن عمر الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل، بی­چا، مصر، مصطفى البابی الحلبی و أولاده، 1385ق­ـ1966م، ج3و4.

سُبکی، علی بن عبدالکافی و سبکی، عبدالوهاب بن علی، الإبهاج فی شرح المنهاج، بی­چا، بیروت، دار­الکتب العلمیه، 1404ق، ج2.

سیلاوی، غالب، الانوار الساطعه ­من ­الغراء الطاهره، خدیجه بنت خولید(س)، بی­چا، بی­جا، بی­نا، 1421ق.

شبّر، عبدالله، حق الیقین فی معرفه اصول الدین، بی­چا، صیدا، عرفان، 1352ق، ج1.

شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الاصول، چ1، ریاض، دارالفضیله، 1421ق­ـ2000م، ج2.

صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، تحقیق: عبدالموجود، عادل­أحمد و معوض، علی­محمد، بی­چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق، ج2و8.

طباطبائی، محمد­حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بی­چا، قم، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، بی­تا، ج18.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی التفسیر القرآن، بی­چا، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1415ق، ج6،9و10.

 طوسی، محمد ­بن­ حسن، عده ­الاصول، تحقیق: انصاری ­قمی، محمد­رضا، بی­چا، قم، بی­نا، 1417ق، ج2.

طوفی، نجم­الدین، شرح مختصر الروضه، تحقیق: الترکی، عبدالله بن عبدالمحسن، چ2، بی­جا، بی­نا،  1419ق­ـ1998م، ج3.

عضدالدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد، شرح العضد علی مختصر المنتهی الاصولی، چ1، بیروت­ـ لبنان، دارالکتب العلمیه، 1421ق­ـ2000م.

علم الهدی، سید مرتضی،  الذریعه إلی اصول الشریعه، تعلیق: گرجی، ابوالقاسم، بی­چا، تهران، دانشگاه تهران، 1348ش، ج2.

غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، تصحیح: عبدالشافی، محمد عبدالسلام ، بی­چا، بیروت­ـ­لبنان، دارالکتب العلمیه، ١٤١٧ق­ـ١٩٩٦م.

ــــــــــــــــــــ ، المنخول من تعلیقات الاصول، تعلیق: هیتو، محمد­حسن، چ3، دمشق، انتشارات دار­الفکر، 1419ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم الاصول، تحقیق: فیاض العلوانی، طه جابر، چ3، بی­جا، بی­نا، 1412ق، ج3.

قاضی عیاض، ابوالفضل، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، بی­چا، بیروت، دارالفکر، 1409ق، ج2.

قرافی، احمد بن ادریس، شرح تنقیح الفصول فی إختصار المحصول فی الأصول، بی­چا، بیروت­ـلبنان، دارالفکر، 1424ق­ـ2004م.

قرطبی، محمد­بن­أحمد،  الجامع لأحکام القرآن، بی­چا، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405ق، ج16.

فتال نیسابوری، ابوعلی، روضه الواعظین، بی­چا، بی­جا، بی­نا، بی­تا.

القشیری النیشابوری(مسلم)، ابوالحسن بن حجاج،  المسند الصحیح المختصر من السنن بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله(ص)، بی­چا، بیروت­ـ لبنان، دارالفکر، بی­تا، ج1،4و8.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیق: غفاری، علی­اکبر، چ5، تهران، دار­الکتب الإسلامیه، 1363ش، ج1و4.

مؤمن، ماجده، حج در آیین یهود، رهبر، محمد­تقی، مجله میقات حج، ش40، 1381ش.

مجلسی، محمد باقر: بحارالانوار، چ3، بیروت، دار­الوفاء، 1403ق، ج11، 15، 18و26.

مرتضی، جعفر،  الصحیح من سیره النبی الاعظم، بی­چا، بیروت، دار­السیره، 1420ق، ج2.

مطیعی، محمد بخیت، سلم الوصول لشرح نهایه السول، بی­چا، قاهره، عالم الکتب، 1343ق، ج3.

مقریزی، تقی­الدین، إمتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفده و المتاع، تحقیق و تعلیق: نمیسی، محمد عبدالحسین، بی­چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق، ج2.

میرزای قمی، ابوالقاسم،  قوانین الاصول، بی­چا، بی­جا، بی­نا، بی­تا.

 ناصف، منصور علی، التاج الجامع للأصول فی­أحادیث الرسول(ص)، بی­چا، بیروت، دارالجیل، بی­تا، ج3.