بررسی غنای گونه ای پرندگان استان بوشهر به منظور تعیین لکه های داغ تنوع زیستی
محمد پاپری زارعی 1 , مریم رفعتی 2 , محمد اشرف زاده 3
1 - دانشجوی کارشناسیارشد رشته تنوع زیستی، گروه محیط زیست، دانشکده علوم وفنون دریایی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه محیط زیست، دانشکده علوم وفنون دریایی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - دانشیار گروه مهندسی محیط زیست، دانشکدۀ منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه شهرکرد
الکلمات المفتاحية: استان بوشهر, پرندگان, تنوع گو نه ای, لیست سرخ جهانی, نقاط داغ, ,
ملخص المقالة :
چکیده : غنای گونهای یکی از اجزای تنوع گونهای است که با شمارش تعداد گونههای موجود در یک منطقه محاسبه میشود. در این پژوهش غنای گونهای پرندگان استان بوشهر به منظور تعیین لکههای داغ تنوع زیستی و سطوح حفاظتی آنها مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور، پس از جمعآوری اطلاعات حضور پرندگان، وضعیت حفاظتی هر یک از گونهها تعیین شد. سپس با شبکهبندی محدوده مورد مطالعه به سلولهای یک در یک کیلومتر، جدول توزیع غنای گونهای پرندگان تهیه شده و همچنین لکههای داغ تنوع زیستی توسط آماره گتیس-ارد جی در سامانه اطلاعات جغرافیایی محاسبه شد. نتایج نشان داد از 320 گونه پرنده با سابقه مشاهده مستمردر استان بوشهر، مطابق با لیست سرخ جهانی2021 هیچ گونه در بحران انقراضی در سطح استان وجود ندارد. اما سه گونه پرنده بالابان(Falco cherrug)، عقاب صحرایی(Aquila nipalensis) و کرکس کوچک مصری(Neophron percnopterus) در معرض خطر و هفت گونه اردک مرمری(Marmaronetta angustirostris)، اردک سرحنایی(Aythya ferina)، اردک دمدراز(Clangula hyemalis)، هوبره(Chlamydotis macqueenii)، باکلان گلوسیاه(Phalacrocorax nigrogularis)، سنقرسفید(Circus macrourus) و عقاب شاهی(Aquila heliaca) در وضعیت آسیب پذیر قرار دارند. همچنین در بررسی غنای گونهای مشخص شد که 58/21 درصد از سطح منطقه مورد مطالعه، تحت پوشش حضور این 320 گونه با غنای گونهای یک تا 26 پرنده در هر سلول بود. نتایج محاسبه نقاط داغ در سطح استان نیز، نشان دهنده حضور 30 لکه داغ تنوع زیستی با مساحت 90/151311 هکتار (33/6 درصد از سطح استان) بود که اغلب در مجاورت رودهای بزرگ و اراضی مرتعی و زراعی آبی به خصوص نخلستانهای خرما واقع شدهاند که لزوم توجه بیشتر به این زیستگاهها جهت حفاظت از پرندگان آن را میطلبد.
مجله تحقیقات منابع طبیعی تجدیدشونده، سال چهاردهم، شماره2، پائیز و زمستان 1402(پیاپی چهل )، ص 24-13، نوع مقاله : علمی پژوهشی/13
بررسی غنای گونهای پرندگان استان بوشهر بهمنظور تعیین لکههای داغ تنوع زیستی
محمد پاپریزارعی1، مریم رفعتی2* و محمدرضا اشرفزاده3
1) دانشجوی کارشناسیارشد رشته تنوع زیستی، گروه محیط زیست، دانشکده علوم وفنون دریایی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2) استادیار گروه محیط زیست، دانشکده علوم وفنون دریایی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
*رایانامه نويسنده مسئول مكاتبات : m_rafati@iau-tnb.ac.ir
3) دانشیار گروه مهندسی محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران.
https://doi.org/10.71916/jrnr.2024.10303
تاریخ دریافت: 03/07/1402 تاریخ پذیرش: 02/10/1402
غنای گونهای یکی از اجزای تنوع گونهای است که با شمارش تعداد گونههای موجود در یک منطقه محاسبه میشود. در این پژوهش غنای گونهای پرندگان استان بوشهر بهمنظور تعیین لکههای داغ تنوع زیستی و سطوح حفاظتی آنها مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور، پس از جمعآوری اطلاعات حضور پرندگان، وضعیت حفاظتی هر یک از گونهها تعیین شد. سپس با شبکهبندی محدوده مورد مطالعه به سلولهای یک در یک کیلومتر، جدول توزیع غنای گونهای پرندگان تهیه شد و همچنین لکههای داغ تنوع زیستی توسط آماره گتیس-اردجی در سامانه اطلاعات جغرافیایی محاسبه گشت. نتایج نشان داد از 320 گونه پرنده با سابقه مشاهده مستمر در استان بوشهر مطابق با لیست سرخ جهانی 2021 هیچ گونه در بحران انقراضی در سطح استان وجود ندارند. اما سه گونه پرنده بالابان (Falco cherrug)، عقاب صحرایی (Aquila nipalensis) و کرکس کوچک مصری (Neophron percnopterus) در معرض خطر و هفت گونه اردک مرمری (Marmaronetta angustirostris)، اردک سرحنایی (Aythya ferina)، اردک دمدراز (Clangula hyemalis)، هوبره (Chlamydotis macqueenii)، باکلان گلوسیاه (Phalacrocorax nigrogularis)، سنقرسفید (Circus macrourus) و عقاب شاهی (Aquila heliaca) در وضعیت آسیبپذیر قرار دارند. همچنین در بررسی غنای گونهای مشخص شد 58/21 درصد از سطح منطقه مورد مطالعه، تحت پوشش حضور این 320 گونه با غنای گونهای یک تا 26 پرنده در هر سلول بودند. نتایج محاسبه نقاط داغ در سطح استان نیز نشاندهنده حضور 30 لکه داغ تنوع زیستی با مساحت 90/151311 هکتار (33/6 درصد از سطح استان) بود که اغلب در مجاورت رودهای بزرگ و اراضی مرتعی و زراعی آبی بهخصوص نخلستانهای خرما واقع شدهاند که لزوم توجه بیشتر به این زیستگاهها جهت حفاظت از پرندگان را میطلبد.
واژههای کلیدی: استان بوشهر، پرندگان، تنوع گو نهای، لیست سرخ جهانی، نقاط داغ.
مقدمه
بحــران تغییر اقلیم، رشد جوامع بشری، استفاده نامحدود از منابع محدود و عدم لحاظ توان زیستگاه در بهرهبرداری از منابع، موجب انقــراض وســیع تنوع زیستی1 شده است. تنوع زیستی، تنوع میان ارگانیسمهای زنده از همه منابع، شامل اکوسیستمهای زمینی، دریایی و دیگر اکوسیستمهای آبزی و مجموعههای اکولوژیکی است که شامل تنوع ژنتیکی درون گونهها، تنوع بین گونهها و اکوسیستمها است که کلید سلامت و پایداری محیط زیست طبیعی یک منطقه به حساب میآید
(صفریالموتی و همکاران، 1402؛ Mace et al., 2012).
Biodiversity 2 Genetic erosion 3 Species richness
|
میتوان به اختلال در فرآیندهای اکوسیستم، تخریب زیستگاه، انقراض گونه و فرسایش ژنتیكی2 اشاره کرد. از مهمترین سطوح تنوع زیستی، تنوع گونهای است که سه فاکتور غنای گونهای3، یکنواختی و ناهمگنی گونهای در تعیین آن نقش دارند. در این بین، غنای گونهای سادهترین و قدیمیترین روش برآورد تنوع گونهای است که با شمارش تعداد گونههای موجود در یک اکوسیستم محاسبه میشود (نظامی، 1398؛ انصاری و طهماسبی، 1401).
اتحادیـه جهانی حفاظــت از طبیعــت1، مفهـوم نقـاط داغ زیستی2 را در ارتباط با افزایش غنای گونهای، بـهعنـوان
اصلیتریـن راهبرد جهانـی خـود در سـال 1989 تصویــب کــرد که از آن زمــان، بــه یــک الگــوی مفهومــی در بیــن دانشــمندان حفاظــت تبدیــل شده اســت (توکلی، 1400). اصطلاح «نقاط داغ» برای اولین بار توسط Norman Myers در سال 1988 بهکار برده شد و از آن زمان به بعد مجموعهای بزرگ از تجزیه و تحلیلهای محلی، منطقهای و جهانی در این زمینه شکوفا شد ( Ceballos & Ehrlich, 2006; Grenyer et al., 2006; Callicott et al., 2007; Schouten et al., 2010; Wu et al., 2013). این واژه به مناطقی اطلاق میشود که هم دارای غنای گونهای بالا به خصوص گونههای بومزاد3 هستند و هم به وسیله فعالیتهای انسانی مورد تهدید و تخریب قرار گرفتهاند (توکلی، 1400) که بهعنوان کانونهای تمرکز با اولویت بالای حفاظتی مطرح هستند (Sloan et al., 2014). نقاط داغ زيستي در مجموع 4/1 درصد از سطح کره زمين را با حضور 29درصد از پرندگان بومی جهان تشکيل ميدهند (شیخیئیلانلو، 1395).
در بین کل گونههای مهرهدار جهان، پرندگان دارای بیشترین تعداد گونه هستند (همامی، 1392). از طرفی دیگر پایش
گونهای پرندگان در یک منطقه بزرگ نسبتا آسان است. به همین دلیل مجموعه دادههای پرندگان از لحاظ پوشش زمانی و مکانی کاملترین منبع بوده و می توان از آنها بهعنوان یکی از معیارها برای تعیین نقاط داغ غنای گونهای استفاده نمود (Jenkins et al., 2010; Wu et al., 2013; Tu et al., 2020).
در زمینه نقاط داغ زیستی، مطالعات اندکی در ایران و سایر کشورها بهخصوص در زمینه پرندگان انجام شده است. بهعنوان مثال TU وهمکاران (2020) به بررسی تاثیر انواع مختلف زیستگاهها بر غنای گونهای پرندگان در کشور تایوان پرداختند که نتایج آنان نشان داد زیستگاههای طبیعی مرتبط با زمینهای کشاورزی، غنای گونهای بیشتری در مقایسه با جنگلها دارد. Farashi و Shariat (2017) در نتایج تحقیق خود عنوان کردند 24 درصد از مساحت ایران میتواند بهعنوان نقاط داغ تنوع زیستی در نظر گرفته شود، درحالیکه تنها 10 درصد از آنها تحت حفاظت هستند. Cucu و همکاران (2013) نقاط داغ زیستی 59گونه مورد تهدید شامل 42 گونه پرنده و 17 گونه پستاندار در پارک طبیعی دروازههای آهن رومانی4 را مورد مطالعه قرار دادند که نتایج منجر به شناسایی نقاط داغ زیستی جدیدی در سطح پارک جهت حفاظت شد و پیشنهاد کردند که زون بافر در منطقه برای بالا بردن سطح حفاظت افزایش یابد. در پژوهشـی دیگر شـیخیئیلانلو و کریمی (1394) مشـخص کردند لکههای داغ پرندگان شناسایی شده در شهرستان نقده، 14 درصد از سطح این شهرستان را می پوشاند که 85 درصد از این نقاط داغ شناسایی شده از هیچ پشتوانه حفاظتی وحمایتی برخوردار نیستند.
در جهـان 36 نقطـه داغ تنـوع زیسـتی وجــود دارد کــه دو نقطــه از آن بــه نامهــای قفقــاز و ایران آناتولــی
بخشهایی از کشــور ایــران را در بــر میگیــرد (همامی، 1392). ایران یکی از مهمترین کشورهای خاورمیانه برای حفاظت از تنوع زیستی است به طوری که بهدلیل دارا بودن تنوع بالای زیسـتگاهی، دامنـه وسـیعی از گونههای گیـاهی و جانـوری میتوانند در آن زندگی کنند (Farashi & Shariati, 2017). بسياري از حاميان حفاظت معتقدند مناطق با غناي گونهاي بالا يا گونههاي بومی زياد بايد بهعنوان اولويتي مهم براي پايداري منابع مد نظر قرار گيرند. از این رو بررسی و تعیین لکههای داغ زیستی و بهکارگیری آن در تعیین برنامههای حفاظتی، موجب کاهش مخاطرات تنوع زیستی میشود (شیخیئیلانلو، 1395).
از آنجایی که استان بوشهر در بخش جنوبی ایران و همجوار نقطه داغ ایران-آناتولی قرار گرفته است، هدف از انجام مطالعه حاضر، بررسی غنای گونهای پرندگان استان بوشهر بهمنظور تعیین لکههای داغ تنوع زیستی با کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی و شناسایی سطوح حفاظتی آنها است.
مواد و روشها
4 Iron gates natural park
|
International Union for Conservation of Nature (IUCN) 2 Biodiversity hotspots 3 Endemic species
|
در راستاي انجام اين تحقيق ابتدا با جمعآوری اطلاعات حضور پرندگان از اداره کل حفاظت محیطزیست استان بوشهر طی سالهای 1390 تا 1401 (مشتمل بر سرشماری پرندگان، نمونههای برداشت شده از بانک ژن، نقاهتگاه حیات وحش، گونههای مکشوفه یگان حفاظت) و منابع موجود در این زمینه (منصوری، 1392؛ بختیاری، 1393؛ کابلی و همکاران، 1395؛ Porter et al., 2005) و جمعبندی آنها با اطلاعات بهدست آمده از تحقیقات میدانی نگارنده طی سالهای 1400 تا 1401، تمامی گونههای پرندگان موجود در سطح استان شناسایی شد. سپس وضعیت حفاظتی هر یک از گونهها بر اساس لیست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت و کنوانسیون منع تجارت گونههای گیاهی و جانوری در خطر انقراض1 تعیین گردید. لازم به ذکر است در مشاهده و ثبت پرندگان از دوربین چشمی 40 × 8 اشنایدر، دوربین عکاسی کنان (مدل Canon7 D Mark II) به همراه لنز 600-150سیگما اسپرت، تلسکوپ زاوارفسکی HD80، جیپیاس S64 Garmin و پهباد مویک پرو پلاتنیوم برای مناطق غیرقبل دسترس کمک گرفته شد.
Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES) |
ارتفاع برحسب متر |
شکل 1. موقعيت جغرافيايي استان بوشهر و شبکه نمونهبرداری
در ادامه، پراکنش جغرافیایی هر گونه در نرمافزار ArcMap فراخوانی شد و به تعداد کل گونههای پرنده موجود در استان، در لایههای جداگانه با فرمت Shape File ذخیره شد. سپس تمامی لایههای ShapeFile پراکنش پرندگان با لایه شبکهای Fish Net مورد همپوشانی قرارگرفت که برحسب تعداد گونههای شناسایی شده در استان، layer polygon با در نظر گرفتن سلولهای دارای حضور یا عدم حضور پرندگان (بهترتیب با ارزش سلولی 1 و 0) ایجاد شد. از آنجایی که تنها لایههای رستر قابلیت جمع جبری دارند، تمامی لایههای بهدست آمده به فرمت Raster تبدیل شد و در یک پایگاه داده جغرافیایی1 به نام هر گونه شناسایی شده بهطور مجزا ذخیره گردید. در ادامه جهت بهدست آوردن مجموع وزن هر سلول برای محاسبه غنای گونهای، تمامی لایههای ایجاد شده از طریق فرمان Raster Calculator جمع جـبری شده تا لایه نهایی که نشـاندهنده تعداد گونههای موجود در هر سلول بود (غنای گونهای)، ایجاد گردد (شیخیئیلانلو و کریمی، 1394؛ Tu et al., 2020)
محاسبه لکههای داغ
تحليل لکههای داغ توسط آماره Getis-Ord Giو با اجرای دستور Hot Spot Analysis Getis-Ord در نرمافزار Arcmap صورت میپذیرد که در این روش آماره مذکور برای كليه سلولهای موجود در دادهها، محاسبه شده و امتیاز Z بر اساس رابطه (1) بهدست میآید. این آماره خوشههای فضایی معنیدار در سطوح 90، 95 و 99 درصد را محاسبه و با دستور Union آنها را با هم تلفیق کرده تا تعداد لکههای نهایی بهدست آید. برای اینکه یک عارضه لکه داغ تلقی شود و از نظر آماری معنیدار باشد، هم خودش و هم عوارضی که در همسایگیاش قرار دارند باید دارای مقادیر بالای Z باشند (پرور و همکاران، 1401).
Geodatabase (GDB)
|
رابطه (1) نحوه محاسبه آماره Getis-Ord Gi
در این فرمول Xj مقدار خصیصه برای عارضه (j)، Wij وزن فضایی بین عارضه و i، j و n تعداد کل عارضهها را نشان میدهد (انواری و همکاران، 1400؛ اسدی و همکاران، 1399).
نتایج
جمعآوری دادههای مربوط به حضور پرندگان طی سالهای 1390 تا 1401 و مشاهدات میدانی در سالهای 1400 تا 1401، نشاندهنده حضور 343 گونه پرنده در سطح استان بوشهر بود که با توجه به عدم مشاهده 23 گونه از این تعداد در 10 سال اخیر، 320 گونه پرنده با سابقه مشاهده مسـتمر بهعنوان لیست پرندگان استان بوشهر در نظر گرفته شد. مبنای انجام مطالعات در تحقیق حاضر نیز همین تعداد بود. فهرست مورد مطالعه پرندگان استان بوشهر بر اساس ردههای حفاظتی لیست سرخ جهانی در سال 2021، در نه رده منقرض شده (EX)1 ، منقرض شده در طبیعت (EW)2 ، در بحران انقراض (CR)3 ، در معرض خطر انقراض (EN)4 ، آسیبپذیر (VU)5 ، نزدیک به تهدید (NT)6 ، کمترین نگرانی (LC)7 ، کمبود داده (DD)8 و ارزیابی نشده (NE)9 مورد بررسی قرار گرفت که بر این اساس، از کل گونههای مشمول ردههای CR، EN، VU و NT
بهترتیب 5، 9، 20 و 29 گونه در ایران (جمعا 63 گونه) و 0، 3، 7 و 16 گونه در استان بوشهر (جمعا 26 گونه) در ردههای حفاظتی مذکور قرار داشتند که اسامی این پرندگان در جدول (1) آمده است. همچنین مطابقت لیست مورد مطالعه پرندگان استان بوشهر با طبقهبندی کنوانسیون سایتس در سال 2021 نشان داد از تعداد 52 گونه موجود در این فهرست، بهترتیب 2، 44 و 6 گونه در ردههای یک (I)، دو (II) و سه (III) این کنوانسیون واقع شدهاند (جدول 1).
4 Endangered 5 Vulnerable 6 Near Threatened
|
Extinct 2 Extinct in the Wild 3 Critically Endangered
|
7 Least Concern 8 Data Deficient 9 Not Evaluated
|
شماره | نام گونه | اسم علمی | IUCN | CITES |
|---|---|---|---|---|
1 | اردک مرمری | Marmaronetta angustirostris | VU |
|
2 | اردک سرحنایی | Aythya ferina | VU |
|
3 | اردک بلوطی | A.nyroca | NT |
|
4 | اردک دمدراز | Clangula hyemalis | VU |
|
5 | هوبره | Chlamydotis macqueenii | VU | III |
6 | صدف‌خوار | Haematopus ostralegus | NT |
|
7 | خروس کولی معمولی | Vanellus vanellus | NT |
|
8 | خروس کولی سینه‌سیاه | V. spinosus | NT |
|
9 | گیلانشاه دم‌سیاه | Limosa limosa | NT |
|
10 | گیلانشاه حنایی | L. lapponica | NT |
|
11 | گیلانشاه بزرگ | Numenius arquata | NT |
|
12 | تلیله بزرگ | Calidris tenuirostris | NT |
|
13 | تلیله بلوطی | C. ferruginea | NT |
|
14 | کبوتر دریایی دودی | Puffinus griseus | NT |
|
15 | باکلان گلوسیاه | Phalacrocorax nigrogularis | VU |
|
16 | پلیکان خاکستری | Pelecanus crispis | NT | III |
17 | فلامینگوی بزرگ | Phoenicopterus roseus |
| II |
18 | لک‌لک سیاه | Ciconia nigra |
| II |
19 | کفچه نوک | Platalea leucorodia |
| II |
20 | بحری | Falco peregrinus |
| I |
21 | شاهین | F. pelegrinoides |
| I |
22 | دلیجه کوچک | F. naumanni |
| II |
23 | دلیجه معمولی | F. tinnunculus |
| II |
24 | شاهین آمور | F. amurensis |
| II |
25 | ترم‌تای معمولی | F. columbarius |
| II |
26 | لیل | F. subbuteo |
| II |
27 | بالابان | Falco cherrug | EN | II |
28 | پیغوی کوچک | Accipiter badius |
| II |
29 | قرقی | A. nisus |
| II |
30 | طرلان | A. gentilis |
| II |
31 | سنقر تالابی | Circus aeruginosus |
| II |
32 | سنقر خاکستری | C. cyaneus |
| II |
33 | عقاب مارخور | C. gallicus |
| II |
34 | سنقر سفید | C. macrourus | VU | II |
35 | عقاب پرپا | Hieraaetus pennatus |
| II |
36 | عقاب طلایی | Aquila chrysaetos |
| II |
37 | عقاب دوبرادر | A. fasciata |
| II |
38 | عقاب صحرایی | A. nipalensis | EN | II |
39 | عقاب شاهی | A. heliaca | VU | II |
40 | عقاب ماهیگیر | Pandion haliaetus |
| II |
41 | سارگپه تاجدار | Pernis ptilorhynchus |
| II |
42 | کورکور بال‌سیاه | Elanus caeruleus |
| II |
43 | عقاب خالدار بزرگ | Clanga clanga | NT | II |
44 | کورکور سیاه | Milvus migrans |
| II |
45 | هما | Gypaetus barbatus | NT | II |
46 | کرکس کوچک | Neophron percnopterus | EN | II |
47 | دال معمولی | Gyps fulvus |
| II |
48 | دال سیاه | Aegypius monachus | NT | II |
49 | عقاب دریایی دم‌سفید | Haliaeetus albicilla |
| II |
50 | سارگپه پابلند | Buteo rufinus |
| II |
51 | سارگپه معمولی | B. buteo |
| II |
52 | درنای معمولی | Grus grus |
| II |
53 | جغد انبار | Tyto alba |
| II |
54 | مرغ حق جنوبی | Otus brucei |
| II |
55 | شاه بوف | Bubo bubo |
| II |
56 | جغد ماهی‌خوار | Ketupa zeylonensis |
| II |
57 | جغد طلایی | Strix butleri |
| II |
58 | جغد کوچک | Athene noctua |
| II |
59 | جغد خالدارکوچک | A. brama |
| II |
60 | جغد گوش‌دراز | Asio otus |
| II |
61 | جغد تالابی | A. flammeus |
| II |
62 | چکاوک گندم‌زار | Melanocorypha megarhynchos |
| III |
63 | بلبل معمولی | Luscinia megarhynchos |
| III |
64 | طرقه کوهی | Monticola saxatilis |
| III |
65 | شاه طوطی | Psittacula eupatria | NT | II |
66 | زردپره رخ‌زرد | Emberiza cineracea | NT | III |
در ادامه، پس از شبکهبندی منطقه مورد مطالعه به 23,351 سلول، تعداد 18195سلول (92/77 درصد) دارای ارزش صفر به منزله عدم حضور گونه و 5,156 سلول (08/22 درصد) دارای ارزش بیش از صفر به منزله تایید حضور گونه بودند که سلولهای دارای حضور گونه، مساحتی در حدود 515,600 هکتار از سطح استان بوشهر را تحت پوشش خود داشتند. همچنین در بررسی غنای گونهای پرندگان این استان، تعداد 1 تا 26 گونه در هر سلول مشاهده شد که سلولهای با غنای گونه 1 دارای بیشترین فراوانی (2,723 سلول) و سلولهای با غنای گونهای 18، 19، 20 و 26 گونه دارای کمترین فراوانی بودند (جدول 2).
محاسبه آماره Getis برای تعیین نقاط داغ نیز تعداد 30 لکه داغ زیستی (با مقدار Z بین 96/1 تا 65/1 در سطح اطمینان 95 درصد) (پرور و همکاران، 1401) در سطح استان را نشان داد که این تعداد 33/6 درصد معادل 90/151,311 هکتار از سطح منطقه مورد مطالعه را میپوشاند که بزرگترین لکه با وسعت 4/57,932 هکتار در جنوب و کوچکترین آنها با مساحت 64 هکتار در جنوبغربی استان واقع شدهاند. دو لکه داغ نیز در خلیج فارس در داخل جزیره خارگ و خارگو مشاهده شدند. لازم به ذکر است شماره لکههای داغ به همراه موقعیت قرارگیری و مساحت هر کدام در شکل (2) و جدول (3) آمده است.
جدول 2. توزیع سلولی پرندگان استان بوشهر برحسب غنای گونهای
شماره | غنای گونهای | تعداد سلول | درصد | شماره | غنای گونهای | تعداد سلول | درصد |
1 | 0 | 18195 | 92/77 | 12 | 11 | 10 | 043/0 |
2 | 1 | 2723 | 66/11 | 13 | 12 | 8 | 034/0 |
3 | 2 | 1117 | 78/4 | 14 | 13 | 12 | 051/0 |
4 | 3 | 606 | 60/2 | 15 | 14 | 10 | 043/0 |
5 | 4 | 295 | 26/1 | 16 | 15 | 3 | 013/0 |
6 | 5 | 155 | 66/0 | 17 | 16 | 3 | 013/0 |
7 | 6 | 95 | 41/0 | 18 | 17 | 3 | 013/0 |
8 | 7 | 54 | 23/0 | 19 | 18 | 1 | 004/0 |
9 | 8 | 22 | 09/0 | 20 | 19 | 1 | 004/0 |
10 | 9 | 21 | 09/0 | 21 | 20 | 1 | 004/0 |
11 | 10 | 16 | 07/0 | 22 | 26 | 1 | 004/0 |
شکل 2. نقشه نقاط داغ و سرد زیستی در سطح استان بوشهر
جدول 3. مساحت لکههای داغ و سرد زیستی در استان بوشهر
شماره | مساحت هکتار | درصد مساحت کل | شماره | مساحت هکتار | درصد مساحت کل | شماره | مساحت هکتار | درصد مساحت کل | شماره | مساحت هکتار | درصد مساحت کل |
1 | 4831 | 193/3 | 9 | 864 | 571/0 | 17 | 4/472 | 31/0 | 25 | 900 | 594/0 |
2 | 200 | 132/0 | 10 | 29594 | 56/19 | 18 | 5/68 | 045/0 | 26 | 100 | 067/0 |
3 | 100 | 66/0 | 11 | 564 | 373/0 | 19 | 5/68 | 045/0 | 27 | 244 | 16/0 |
4 | 3/2547 | 683/1 | 12 | 4/57932 | 29/38 | 20 | 5/951 | 64/0 | 28 | 8/29694 | 62/19 |
5 | 5/8 | 045/0 | 13 | 200 | 132/0 | 21 | 4/2195 | 45/1 | 29 | 1100 | 73/0 |
6 | 100 | 066/0 | 14 | 1200 | 793/0 | 22 | 5/368 | 24/0 | 30 | 7/2595 | 715/1 |
6/4416 | 919/2 | 15 | 64 | 042/0 | 23 | 535 | 35/0 |
|
|
| |
8 | 5/68 | 045/0 | 16 | 2/14157 | 36/9 | 24 | 4/16252 | 74/10 | جمع | 90/151311 | 100 |
بحث و نتیجه گیری
تعیین نقاط داغ زیستی یکی از اولویتهای مطالعاتی برای تعیین لکههای با ارزش حفاظتی بهدلیل داشتن تنوع گونهای بالاو یا گونههای آندمیک زیاد بوده است (شیخیئیلانلو، 1395). بحرانهای تنوع زیستی و انقراض سریع گونهها، کشورها را بر آن داشت تا مکانهایی که دارای نقاط داغ تنوع زیستی هستند را تحت حفاظت قرار دهند (نظامی، 1398). در همین راستا مطالعه حاضر به بررسی غنای گونهای پرندگان استان بوشهر بهمنظور تعیین لکههای داغ تنوع زیستی اختصاص یافت.
نتایج این مطالعه نشان داد 320 گونه پرنده با سابقه مشاهده مداوم و حضور مستمر در منطقه مورد مطالعه وجود دارد. این منطقه با وسعت اندکی از سهم خود (حدود 5/1 درصد از کل مساحت ایران)، اما 73/56 درصد از کل پرندگان ایران که 564 گونه هستند را شامل میشود. طبق نظر Evans (1994)،
تیپهای زیستگاهی پراکنش پرندگان در ایران شامل 8 تیپ زیستگاه بیابانی و کویری، کوهستانهای مرتفع، جنگلها و درختزارها، جلگههای پست و گرم جنوب، زیستگاههای ساحلی خلیج فارس، استپهای خشک حاشیه کویر و
کوهپایهها، تالابها و جزایر دور از ساحل و آبسنگهای مرجانی در خلیج فارس و تنگه هرمز است که استان بوشهر تمامی این زیستگاهها را دارا است. در مطالعه Tu و همکاران (2020) نیز به اهمیت تنوع زیستگاهی در افزایش غنای گونهای پرندگان اشاره شده است.
ACCIPITRIFORMES 2 FALCONIFORMES
|
طبق طبقهبندی سایتس، ضمیمه یک در بردارنده گونههای گیاهی و جانوری است که نسل آنها در معرض خطر نابودی و تهدید قرار دارد که تجارت اين گونهها اساسا ممنوع بوده و صرفا در موارد خاص مجاز شناخته میشود. ضمیمه دو نیز مشتمل بر ليست گونهھايی است که در حال حاضر در خطر تهدید انقراض نسل نیستند، اما اگر تجارت اين گونهها تحت قوانین و شرایط خاص صورت نپذیرد، اين امکان وجود دارد که نسل آنها در معرض انقراض قرار گيرد (CITES,1973) که این موضوع توجه به منع تجارت و قاچاق پرندگان شکاری از استان بوشهر به خارج از کشور، به خصوص کشورهای حوزه خلیج فارس را بیش از پیش آشکار میسازد.
نتایج مربوط به محاسبه نقاط داغ در سطح استان نیز نشاندهنده حضور 30 لکه داغ زیستی با مساحت 90/151,311 هکتار بود که 33/6 درصد از سطح منطقه مورد مطالعه را پوشش میدهد. این لکهها تقریبا در تمامی نواحی استان پراکندگی داشته، اما تعداد بیشتری از آنها در میانه استان و در مجاورت رودهای بزرگ شاپور، دالکی، حله و اراضی مرتعی و زراعی آبی به خصوص نخلستانهای خرما واقع شدهاند.Tu و همکاران (2020) نشان دادند، زیستگاههای طبیعی مرتبط با زمینهای کشاورزی، غنای گونهای بیشتری در مقایسه با جنگلها دارد. نتایج مطالعه شیخیئيلانلو و کریمی (1394) در تعیین نقاط داغ زیستی برای پرندگان شهرستان نقده نیز حضور 3 لکه داغ با مساحت حدود 14 درصد از سطح شهرستان را تایید کرد که هر سه در بين اراضی کشاورزي، استپهاي نيمهخشک و رودخانههای شهرستان واقع شده بود. اما در مطالعهWu و همکاران (2013) مناطق کوهستانی تایوان دارای بیشترین تنوع گونهای در سطح پرندگان بودند که از این حیث با تحقیق حاضر مغایر است. در این زمینه باید گفت که پراکندگی پرندگان و نقاط داغ زیستی در سراسر یک منطقه میتواند نشان از پایداری و سلامت در تمامی اکوسیستم آن منطقه باشد (نظامی، 1398). همچنین طبق محاسبات، بزرگترین لکه داغ با وسعت 4/57,932 هکتار در جنوب استان، درون پارک ملی دریایی نایبند در منطقهای جذر و مدی و در مجاورت اراضی جنگلی مانگرو و نخلستانهای آبی تشکیل شده است. البته باید عنوان کرد محاسبه این لکهها تنها برای پرندگان نبایستی سبب غفلت از سایر ردههای موجودات زنده همانند پستانداران، خزندگان، دوزیستان و حتی گیاهان شود تا بتوان با تعیین لکههای داغ تنوع زیستی در تمامی سطوح موجودات زنده و همپوشانی آنها با هم، برنامههای مناسب جهت حفاظت از این لکهها اتخاذ گردد.
به عقیده Sloan و همکاران (2014) نقشه نقاط داغ بهطور وسیعی با نقشه مناطق طبیعی که بیشترین فواید را برای مردم دارد، در تداخل است. دلیل این امر را شاید بتوان این طور عنوان کرد که نقاط داغ در میان غنیترین و مهمترین اکوسیستمهای جهان واقع شدهاند و در آنها جمعیتهای تهدیدپذیر زیادی برای دوام خود بهطور مستقیم به طبیعت وابستهاند، زندگی میکنند. بر اساس یک تخمین با وجود مساحت کم مناطق داغ، 35 درصد خدمات اکوسیستمی که جمعیتهای آسیبپذیر انسانی وابسته به آن هستند، توسط نقاط داغ تامین میشود.
در پایان باید عنوان کرد استان بوشهر با دارا بودن حدود 5/1 درصد از مساحت کل کشور، اما بیشتر از نیمی از گونههای پرنده در ایران را تحت پوشش خود داشته و این تعداد در سطحی در حدود 51,5600 هکتار با غنای یک تا 26 گونه پرنده در هر یک کیلومترمربع پراکنده است. حضور 30 لکه داغ زیستی در سطح استان در کنار پرندگان در خطر انقراضی چون بالابان، عقاب صحرایی و کرکس کوچک مصری و همچنین بحری و شاهین در ضمیمه یک کنوانسیون سایتس، لزوم توجه بیشتر به زیستگاههای متنوع استان جهت حفاظت از پرندگان به خصوص پرندگان شکاری و آبزی را میطلبد. پیشنهاد میشود در مطالعات آینده، میزان همپوشانی نقاط داغ زیستی پرندگان با مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست استان جهت تعیین کارآمدی این مناطق، تعیین نقاط داغ زیستی پستانداران شاخص استان (مانند کل وبز، قوچ و میش، آهوی گواتر دار و آهوی شنی) و همچنین همپوشانی آنها با نقاط داغ زیستی پرندگان، مورد بررسی قرار گیرد. اميد است بتوان در سایر استانهای کشور نیز لکههاي داغ حفاظتي براي پرندگان را تعيين و مناطق موجود حفاظتي آنها را بهبود بخشيد.
انواری، ا.، فرازمند، ح. و احمدی، ع. (1400) کاربرد مدل خوشه مارشال و تحلیل لکههای داغ آماره گتیس آرد جی در شناسایی و ایجاد خوشههای صنعتی استان بوشهر. فصلنامه علمی نظریههای کاربردی اقتصاد، 8(3): 55-84.
انصاری، ا. و طهماسبی، م. (1401) بررسی تنوع گونهای جانوران پارک ملی منطقه هفتاد قله اراک. فصلنامه علمی زیستشناسی جانوری تجربی، 11(3): 43-54.
بختیاری، پ. (1393) پرندهای شکاری ایران. تهران: انتشارات ایرانشناسی، 456 صفحه.
پرور، ز.، محمدزاده، م. و سعیدی، س. (1401) تحلیل ناهمگونی فضایی و عوامل موثر بر دمای سطح زمین با استفاده از مدل‌های رگرسیون فضایی. فصلنامه تحقیقات منابع طبیعی تجدیدشونده، 13(2): 97-113.
توکلی، م. (1400) اهمیت نقاط داغ تنوع زیستی درحفاظت از تنوع‌زیستی. نشریه زیستسپهر، 14(1): 68-76.
دریگیو، ر. (1393) گونههای در معرض تهدید ایران و خراسان جنوبی در لیست سرخ جهانی 2014. بیرجند: نشر چهاردرخت، 34 صفحه.
شیخیئیلانلو، ص. (۱۳۹۵) اهمیت نقاط داغ زیستی با تاکید بر جامعه پرندگان و معرفی مناطق موجود در ایران. نشریه زیستسپهر، 11(4): 24-32.
صفریالموتی، پ.، کرمیدهکردی، ا. و اعظمی، ج. (1402) تاثیر دانش جوامع محلی بر ادراک تخریب تنوع زیستی منطقه حفاظت شده سرخآباد استان زنجان. آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، 11(3):22-40.
کابلی، م.، علیآبادیان، م.، توحیدیفر، م.، هاشمی، ع.، موسوی، ب. و روزلار، کیس. (1395) اطلس پرندگان ایران. تهران: انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست کشور، 628 صفحه.
گرامیمطلق، ع. و شبانکاری، م. (1385) پهنهبندی اقليمی استان بوشهر. مجله پژوهشي دانشگاه اصفهان (علوم انساني)، 20(1): 210-187.
منصوري، ج. (1392) راهنمای پرندگان ايران. تهران: انتشارات کتاب فرزانه، 418 صفحه.
نظامی، ب. (1398) تنوع گونهای پرندگان منطقه حفاظت‌شده پرور سمنان. فصلنامه علمی زیستشناسی جانوری تجربی، 8(3): 57-45.
همامی، م. (1392) مبانی زیستشناسی حفاظت. مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 306 صفحه.
Belluco, S., Bertola, M., Montarsi, F., DI Martino, G., Granato, A., Stella, R., Martinello, M., Bordin, F. and Mutinelli, F. (2023) Insects and public health an overview. Insects, 14(240): 2-15.
Callicott, J.B., Rozzi, R., Delgado, L., Monticino, M., Acevedo, M. and Harcombe, P. (2007) Biocomplexity and conservation of biodiversity hotspots three case studies from the Americas. Philosophical Transactions of the Royal Society B - Journals, 362(1478): 321-333.
Ceballos, G. and Ehrlich, P.R. (2006) Global mammal distributions biodiversity hotspots and conservation. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America,103: 19374-19379.
CITES. (1973) United Nations Treaty Series, 993: 71-243.
Cucu, L.A., Niculae, M.I. and Patroescu, M. (2013) Species management in the Iron gates natural park Romania an overview of zonation effectiveness. Present Environment and Sustainable Development, 7(2): 145-156.
Duerr, A.E., Miller, T.A., Cornel Duerr, K.L. and Lanzone, M. (2015) Landscape scale distribution and density of raptor populations wintering in anthropogenic dominated desert landscapes. Biodiversity and Conservation, 24(10): 2365-2381.
Evans, M. (1994). Important Bird Areas in the Middle East. Birdlife Conservation series No.2 B. Cambridge, UK, 410p.
Farashi, A. and shariati, M. (2017) Biodiversity hotspots and conservation gaps in Iran. Journal for Nature Conservation, 39(3): 37-57.
Grenyer, R., Orme, C.D.L., Jackson, S.F., Thomas, G.H., Davies, R.G., Davies, T.J., Jones, K.E., Olson, V.A., Ridgely, R.S., Rasmussen, P.C., Ding, T.S., Bennett, P.M., Blackburn, T.M., Gaston, K.J., Gittleman, J.L. and Owens, I.P.F. (2006) Global distribution conservation of rare and threatened vertebrates. Nature, 444(7115): 93-96.
Jenkins, C.N., Alves, M.A.S. and Pimm, S.L. (2010) Avian conservation priorities in a top ranked biodiversity hotspot. Biological Conservation,143(3): 992-998.
Mace, G.M., Norris, K. and Fitter, A.H. (2012) Biodiversity and ecosystem services a multilayered relationship. Trends in Ecology & Evolution, 27(1): 19-26.
Porter, R.F., Christensen, S. and Schiermacker Hansen, P. (2005) Birds of the Middle East. Phoenix Offset, Hong Kong, 460p
Schouten, M.A., Barendregt, A., Verweij, P.A., Kalkman, V.J., Kleukers, R.M.J.C., Lenders, H.J.R. and Siebel, H.N. (2010) Defining hotspots of characteristic species for multiple taxonomic groups in the Netherlands. Biodiversity Conservation, 19: 2517-2536.
Sloan, S., Jenkins, C.N., Joppa, L.N., Gaveau, D.L.A. and laurance, W. (2014) Remaining natural vegetation in the global biodiversity hotspots. Biological Conservation, 177(2014): 12-24.
Tu, H.M., Fan, M.W. and Ko, J.C.J. (2020) Different habitat types affect bird richness and evenness. Scientific Reports nature research, 10(1221): 1-10. doi: https://doi.org/10.1038/s41598-020-58202-4/
Wu, T.Y., Walther, B.A., Chen, Y.H., Lin, R.S. and Lee, P.F. (2013) Hotspot analysis of Taiwanese breeding birds to determine gaps in the protected area network. Zoological Studies, 52(29): 1-15. doi: https://doi.org/10.1186/1810-522X-52-29/
Species richness of birds in Bushehr Province to determine biodiversity hotspots
Mohammad Papari Zareie 1, Maryam Rafati2* and Mohammadreza Ashrafzadeh3
1) Master's student, Department of Environment, Faculty of Marine Sciences and Technology, North Tehran Branch, Islamic Azad
University, Tehran, Iran.
2) Assistant Professor, Department of Environment, Faculty of Marine Sciences and Technology, North Tehran Branch, Islamic Azad
University, Tehran, Iran.
*Corresponding Author Email Address: m_rafati@iau-tnb.ac.ir
3) Associate Professor, Department of Environmental Engineering, Faculty of Natural Resources and Earth Sciences, Shahrekord
University, Shahrekord, Iran.
Date of Submission: 2023/09/25 Date of Acceptance: 2023/12/23
Abstract
Species richness is one of the biodiversity parts, which is calculated by counting the number of species present in an area. In this study, the species richness of the birds in Bushehr Province was examined to determine the biodiversity hotspots and their conservation levels. For this purpose, after collecting information on the presence of birds, the conservation status of each species was determined. Then, by gridding the studied area into cells of one per kilometer, the distribution table of bird species richness was prepared, and also, the biodiversity hotspots were calculated by the Getis-Ord Gi statistic in a geographic information system. The results indicated that out of 320 bird species with continuous observation records in Bushehr Province, none of the species were categorized as critically endangered according to the 2021 IUCN Red List. However, three bird species included saker falcon (Falco cherrug), Steppe eagle (Aquila nipalensis), and Egyptian vulture (Neophron percnopterus) were classified as endangered, and seven species of Marbled duck (Marmaronetta angustirostris), Common pochard (Aythya ferina), Long-tailed duck (Clangula hyemalis), Macqueen's Bustard (Chlamydotis macqueenii), Socotra cormorant(Phalacrocorax nigrogularis), Pallid Harrier (Circus macrourus), and Eastern imperial eagle (Aquila heliaca) were considered as vulnerable situation. Furthermore, the study of species richness revealed that 21.58% of the study area was covered by the presence of these 320 species with a species richness of one to 26 birds per cell. The results of calculating the hotspots in the province also showed the presence of 30 biodiversity hotspots with an area of 151311.90 hectares (6.33% of the province's area), which are often located in the vicinity of large rivers and rangelands, and agricultural lands, particularly date palm orchards, requiring more attention to these habitats to protect birds.
Keywords: Birds, Bushehr Province, Hotspots, IUCN Red List, Species richnes.
