نهادهای صوفیه در بیتالمقدس مملوکی و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آنها
الموضوعات :بتول شیخ 1 , معصومعلی پنجه 2 , فهیمه مخبر دزفولی 3
1 - دانشجوی دکتری رشتة تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: بیت المقدس مملوکی, نهادهای صوفیه, خانقاه, رباط, زاویه,
ملخص المقالة :
این مقاله به بررسی چگونگی شکل گیری و گسترش سه نهاد اصلی صوفیه، خانقاه، رِباط و زاویه در بیت المقدس دورۀ مملوکی پرداخته و این پرسش پی گرفته شده که کارکرد این نهادها در حیات اجتماعی و فرهنگی این شهر چه بوده است. بنابر یافته های این پژوهش در این دوره 30 نهاد صوفیانه، شامل هفت خانقاه، شش رباط و 17 زاویه در بیت المقدس بنیاد نهاده شد. بانیان خانقاه ها و رباط ها عمدتاً سلاطین و امیران مملوکی بودند، امّا زاویه‌ها را معمولاً خود مشایخ صوفیه بنیاد می کردند. این نهادها افزون بر کارکردهای آموزشی و تربیتی، اقامتگاهی و مهمان پذیری کارکردهای کلان اجتماعی و فرهنگی نیز داشتند. از جملۀ این کارکردها مشروعیت بخشی به حکومت و سلاطین مملوکی بود؛ فرمانروایان مملوکی به عنوان بانیان اصلی و تامین کنندگان مالی این سه نهاد از آنها برای تحکیم و تقویت پایه های دینی سلطنت خویش بهره می گرفتند. شکل گیری و گسترش نهادهای صوفیه در این دوره همچنین یکی از عامل های مهم در بازیابی هویت اسلامی بیت المقدس و اسلامی شدن این شهر بود.
- ابنبطوطه، ابوعبدالله محمّد بن عبدالله، سفرنامه، ترجمۀ محمّدعلی موحد، تهران، آگه، 1376ش.
- ابنحجر، شهاب الدین ابوالفضل عسقلانی، الدررالکامنه فی اعیان المائه الثامنه، حیدرآباد، دایرة المعارف عثمانیه، 1392ق/1972م.
- ابن فضل اله عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1432ق/2010م.
- ابن العماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، دمشق- بیروت، دار ابن کثیر، 1406 ق.
- ارجح، اکرم، «خانقاه»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، ش14، 1393.
- اسطل، محمّدزارع، الحیاه الفکریه و الثقافیه فی مدینه القدس فی العهد المملوکی، پایاننامه کارشناسی ارشد، جامعه غزه، 1436ق.
- اسعدی، مرتضی، بیت المقدس، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، 1367ش.
- اصفهانی، عمادالدین کاتب، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ریاض، دار منار، 1424ق.
- امام، رشاد، مدینة القدس فی العصرالوسیط(1253-1516م)، تونس، الدار التونسیه للنشر، 1976م.
- برکات، بشیر عبد الغنی، تاریخ مکتبات العربیه فی بیت المقدس، عَمان، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، 1433ق.
- جیده، احمد خالد، المدارس و نظام التعلیم فی بلاد الشام فی العصر المملوکی، بیروت، المؤسسه الجامعیه للدراسات والنشر، 1422ق.
- ربایعه، ابراهیم، الخوانق فی القدس خلال العصر العثمانی،، فلسطین - غزه، مجله الجامعه الاسلامیه، سلسله الدراسات الانسانیه، جلد18، 1431ق.
- سخاوی، شمس الدین ابوالخیرمحمّد بن عبدالرحمان، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، بیروت، منشورات دارمکتبه الحیاه، بی تا.
- صفدی، صلاح الدین خلیل بن آیبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دار احیاء التراث، 1420ق.
- صفی، امید، سیاست / دانش در جهان اسلام: همسویی معرفت و ایدئولوژی در دوره سلجوقی، ترجمه مجتبی فاضلی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1389ش.
- عارف، عارف، المفصل فی تاریخ القدس، قدس، مکتبه الاندلس،1420ق.
- عبدالمهدی، عبدالجلیل حسن، الحرکه الفکریه فی ظل المسجد الأقصی فی العصرین الایوبی و المملوکی، عمان، مکتبه الاقصی،1400ق.
- عبیر عنایت، سعید، «خانقاهات مصر حتى نهایه عصر الممالیک البحریه 648-784ﻫ/ 1250-1382م.»، ألأستاذ، العدد ٢٠3، ١٤٣٣ق.
- عدلی، محمّدرضا، «علل گسترش جماعت های اولیه صوفیان و شکل گیری خانقاهها»، ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، تهران، س 9، ش 30، بهار 1393.
- ------- ----، «خانقاه»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 21، نسخه اینترنتی
https://www.cgie.org.ir/fa/article/
- عسلی، کامل جمیل، معاهدالعلم فی بیت المقدس، عَمان، جمعیه عمال المطابع التعاونیه، 1401ق.
- غوانمه، یوسف درویش، تاریخ نیابه بیت المقدس فی العصر المملوکی، عَمان، دارالحیاه للنشر و التوزیع، 1982م.
- کردعلی، محمّد بن عبد الرزاق بن محمّد، خطط الشام، دمشق، مکتبه النوری، 1403ق/1983م.
- لاجوردی، فاطمه، «بیتالمقدس، تصوف»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج13، نسخه اینترنتی
- مجیرالدین حنبلی، عبدالرحمن، الأنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، به کوشش عدنان یونس عبدالمجید ابو تبانّه و محمود عوده کعابنه، عَمان-الخلیل، مکتبه دندیس، 1420ق.
- نجم، رائف یوسف، کنوزالقدس، عمان، المجمع الملکی لبحوث الحضاره الاسلامیه، 1404ق.
- نعیمی، عبدالقادر بن محمّد، الدارس فی تاریخ المدارس، بیروت، دارالکتب العلمیه،1410ق.
- Ephrat, D. and P. G. Pinto, “Ṣūfī Places and Dwellings”, Sufi Institutions, ed. Alexandre Papas, Leiden and Boston, Brill, 2020.
- Hofer, Nathan, The popularization of Sufism in Ayyubid and Mamluk Egypt, 1173–1325, Edinburgh, 2015.
- Luz, Nimrod, “Aspects of Islamization of space and society in Mamluk Jerusalem and its hinterland”, Mamluk Studies Review, v. 6, 2002.
- Trimingham, J. Spencer, The Sufi Orders in Islam, Oxford University Press, 1971.
_||_