تحلیل نشانه-معناشناسی داستان‌های پهلوانی شاهنامه مبتنی بر تحلیل گفتمان (مورد مطالعه: داستان‌های رستم و سهراب و رستم و اسفندیار)
الموضوعات :مریم قرایی 1 , سعید حمیدیان 2 , فرهاد طهماسبی 3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران.
الکلمات المفتاحية: تحلیل گفتمان انتقادی, نشانه‌شناسی, نشانه-معناشناسی گفتمانی, شاهنامه, فرکلاف.,
ملخص المقالة :
یکی از حوزه‌هایی که امروزه، اندیشمندان و صاحب‌نظران مطالعات ادبی به آن توجه دارند نشانه-معناشناسی متون کهن ادبی مبتنی بر تحلیل گفتمان است. شاهنامۀ فردوسی، اثری گران‌سنگ است که عظمت و گستره فراوانش، تحلیل و تفسیر متون آن را از ابعاد گوناگون برای غنای ادب پارسی ضروری می‌نماید. با توجه به اهمیت شاهنامه فردوسی و رویکردهای نوین تحلیل متون ادبی، هدف این مقاله تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان در شاهنامه فردوسی است. با توجه به اقتضائات یک مقاله و به‌منظور مطالعه ژرف در این زمینه دو داستان تراژیک حماسی از این کتاب یعنی «داستان رستم و سهراب» و «داستان رستم و اسفندیار» به عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و بر مبنای تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد که در گفتمان هر دو داستان، رستم به‌عنوان پهلوان شکست‌ناپذیر ایرانی، در مرکز اندیشه قرار دارد؛ و آنچه برای رستم ارزشی بی‌بدیل است حفظ حریم ایران و آزادی فردی است. در هر دو روایت علیرغم چیرگی نتایج منفی، روایت به صورتی است که اقتدار رستم در دو بعد آزادی میهن و آزادی فردی حفظ گردد. ازاین‌رو نشانه‌ها مبین قهرمانی رستم است و گفتمان بر ستون آزادی (فردی، اجتماعی) بنا نهاده شده است.
کتاب¬ها
آقاگل‌زاده، فردوس. (۱۳۹۰). تحلیل گفتمان انتقادی، تکوین تحلیل گفتمان در زبان‌شناسی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1348). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران: انجمن آثار ملی.
بهار، مهرداد. (1386). از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
تودوروف، تزوتان. (1388). بوطیقای نثر: پژوهش‌هایی دربارۀ حکایت، ترجمة انوشیروان گنجی‌پور؛ تهران: آگه
حمیدیان، سعید. (1393). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: نشر ناهید.
شعیری، حمیدرضا، وفایی، ترانه. (1388). راهی به نشانه-معناشناسی سیال، تهران: علمی و فرهنگی.
عباسی، علی (1395). نشانه ـ معناشناسی روایی مکتب پاریس (جایگزینی نظریة مدلیتهها بر نظریة کنشگران: نظریه و عمل)، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
عباسی، علی. (1391). کارکرد نحو روایی (مدل کنشگران) در تئاتر لورانزاسیو اثر موسسه، نامه نقد؛ مجموعه مقالات دومین همایش ملی نقد ادبی با رویکرد نشانه‌شناسی ادبیات، به کوشش حمیدرضا شعیری. تهران: خانه کتاب.
فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، تـصحیح جلال خـالقی مطلق، نیویورک.
فرکلاف، نورمن. (1390). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
معین، بابک. (1390). قنادی کاکا در کلاردشت شکل‌گیری فضایی میانه و غشایی، مجموعه مقالات نشانه‌شناسی مکان، به کوشش فرهاد ساسانی، تهران: سخن، 204-185.
یارشاطر، احسان. (1383). تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، ترجمة حسن انوشه، جلد 3، تهران: امیرکبیر.
یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوییز. (1389)، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
مقالات
بهمنی، شهرزاد، مرادی، ایوب، و شهریاری، علی‌اصغر. (1398). تحلیل زبان‌شناختی داستان‌های اساطیری شاهنامه در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف. زبان‌شناسی اجتماعی، 3(1)، 37-55، doi: 10.30473/il.2019.41470.1175
بهنام، مینا. (1390). بررسی تعامل دو نظام روایی و گفتمانی در داستان رستم و اسفندیار رویکرد نشانه- معناشناختی. جستارهای زبانی. ۲(۴)، ۱-۱۶
پیکانی، پروین، ذبیحی رحمان، شوهانی، علیرضا، و جهانی، محمد تقی. (1399). تحلیل ساختار داستان‌های سهراب، سیاوش و فرود بر اساس نظریۀ استروس. پژوهشنامه ادب حماسی (فرهنگ و ادب سابق)، 16(2)، 61-84.doi: 20.1001.1.23225793.1399.16.2.3.9
تمیمداری، احمد. (1382). نشانه‌شناسی و ادبیات. پژوهشنامه علوم انسانی، 37(2)، 46-55.
حسن‌زاده میرعلی، عبدالله، و کنعانی، ابراهیم. (1390). بررسی الگوی نشانه- معناشناسی گفتمانی در شعر قیصر امین‌پور. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، 5(2)، 115-136.
حمیدیان، سعید. (1370). داستان رستم و سهراب: برگرفته از الگوی داستان فرود، نشر دانش، (64)، 26-31.
خزل، لیلا، طهماسبی، فرهاد، زیرک، ساره. (1398). از طرد تا حذف شدن سیاوش از منظر نشانه‌شناسی فرهنگی در شاهنامه فردوسی. جستار نامه: ادبیات تطبیقی، 3(10)، 71-88.
خواجه‌گیری، طاهره، حیدری، حسین. (1396). بررسی آیین عزاداری در شاهنامه به مثابة رمزگان نشانه‌شناختی. متن¬پژوهی ادبی، 21(72)، 117-141. 117-141. doi:10.22054/ltr.20 17.7631
سرفراز، حسین، پاکتچی، احمد، کوثری، مسعود، و آشنا، حسام الدین. (1396). واکاوی نظریه فرهنگی «سپهرنشانه‌ای» یوری لوتمان و کاربست آن در زمینه تحلیل مناسبات میان دین و سینما. راهبرد فرهنگ، 10(39)، 73-96.
شعیری، حمیدرضا. (1388). از نشانه‌شناسی ساختگرا تا نشانه-معناشناسی گفتمانی. نقد ادبی. 2(8)، 33-51
شیرودی، مرتضی، جهانبخش، مصطفی. (1397). تحلیل گفتمانی دین و دولت در بخش‌های سه‌گانه شاهنامه فردوسی. جامعه‌شناسی سیاسی ایران، 1(4)، 177-208.
طهماسبی، فرهاد. (1398). تقابل و تعامل با دیگری در شاهنامه فردوسی از منظر نشانه‌شناسی فرهنگی (از گیومرت تا فریدون). پژوهشنامه ادب حماسی (فرهنگ و ادب سابق)، 15(2)، 255-277.
ملایی، ماه منظر، تاج¬نیا، کیمیا، اصفهانی، و عمران، نعمت. (1400). بررسی چگونگی روابط گفتمان‌های مهری-زردشتی در دوران پادشاهی گشتاسپ. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 13(50)، 219-246. doi: 10.30495/dk.2021.1933563.2285
احمدی، فرحناز، امامی، فاطمه، و اوجاق علیزاده، شهین. (1401). بررسی نشانه معناشناسی گفتمانی گرماس در منتخب حکایت‌های حدیقه‌الحقیقه سنایی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 14(51)، 268-294. doi: 10.30495/dk.2022.690482
کیوان‌فر، محمّدرضا، عادل¬زاده، پروانه، و پاشایی فخری، کامران. (1399). شفق اهورایی اهریمنی اسفندیار تحلیل داستان رستم و اسفندیار در شاهنامه فردوسی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(46)، 75-102. doi: 10.30495/dk.2020.679786
علامی، ذوالفقار، و حیدری، آرزو. (1396). بررسی گفتمان روایی در شاهنامة فردوسی. پژوهشنامه ادب حماسی (فرهنگ و ادب سابق)، 13(1)، 115-135. doi: 20.1001.1.2322579 3.1396.13.1.6.9
فلاح، غلامعلی، آقاگل‌زاده، فردوس، عبداللهیان، حمید، و زرهانی، زینب. (1398). بررسی راهبردهای ایدئولوژیکی شاهنامه در تولید گفتمان برتری ایرانیان پیکره مطالعه شده: داستان رستم و چنگش. زبان و ادبیات فارسی، ۲۷(۸۶)، ۱۲۷-۱۵۰.doi: 10.29252/jpll.27.86.127
قهرمانی، فاطمه. (1396). نماد‌شناسی ابزار در شاهنامه فردوسی. زیبایی‌شناسی ادبی، 8(34)، 181-205.
کرمی، فرهاد، و حیدری، حسن. (1397). گفت‌وگو و روابط قدرت در داستان رستم و اسفندیار. پژوهشنامه ادب حماسی (فرهنگ و ادب سابق)، 14(2)، 175-193.
کلانتری، صمد، عباس‌زاده، محمد، سعادتی، موسی، پورمحمد، رعنا، و محمدپور، نیر. (1388). تحلیل گفتمان: با تاکید بر گفتمان انتقادی به عنوان روش تحقیق کیفی. مطالعات جامعه شناسی، 2(4)، 7-28.
محسنی، محمدجواد. (1391). جستاری در نظریه و روش تحلیل گفتمان فرکلاف. معرفت فرهنگی اجتماعی، 3(3)، 63-86.
محمدی، علی، بهرامی پور، نوشین. (1390). تحلیل داستان رستم و سهراب براساس نظریه‌های روایت‌شناسی. ادب پژوهی، 5(15)، 141-168.
میرمیران، سیدمجتبی، مرادی، انوش. (1392). تحلیل کهن الگویی داستان رستم و اسفندیار. مطالعات داستانی، 1(2)، 95-109.
پایان‌نامه
قاسمی، علیرضا. (1395) تحلیل روابط گفتمان‌ها در شاهنامه با تکیه بر گفتمان‌های مهری-زردشتی. رساله دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه گیلان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
References
Books
Abbasi, A. (2016). Sign-Semantics of the Paris School Narrative (Replacing the Theory of Modalities with the Theory of Actors: Theory and Practice), Tehran: Shahid Beheshti University. [In Persian]
Aghagolzadeh, F. (2011). Critical Discourse Analysis, The Evolution of Discourse Analysis in Linguistics, Tehran: Scientific and Cultural Publications. [In Persian]
Fairclough, N. (2011). Critical Discourse Analysis, Trans. a group of translators, Ch 3, Tehran: Center for Media Studies and Research. [In Persian]
Ferdowsi, A. (1987). Shah nameh. Correction of the glory of the Absolute Creator, New York. [In Persian]
Hamidian, S. (2014). An Introduction to Ferdowsi Thought and Art, Ch 4. Tehran: Nahid Publishing. [In Persian]
Islamic Nodoshan, M. A. (1967). The life and death of heroes in Shahnameh, Tehran: National Works Association. [In Persian]
Jorgensen, M. & Phillips, L. (2010), Theory and Method in Discourse Analysis, Trans. Hadi Jalili, Tehran: Ney Publishing. [In Persian]
Moin, B. (2011). Kaka Confectionery in Kelardasht Middle and Membrane Spatial Formation, Collection of Articles on Place Semiotics, by Farhad Sasani, Tehran: Sokhan, 204-185. [In Persian]
Shairi, Hamidreza, & Vafai, T. (2009). A way to sign-fluid semantics, Tehran: Scientific and cultural. [In Persian]
Spring, M. (2007). From myth to history, Tehran: Cheshmeh. [In Persian]
Yarshater, E. (2004). History of Iran from the Seleucids to the collapse of the Sassanid state, Trans. Hassan Anousheh, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Articles
Ahmadi, F., Emami, F., & Ojagh Alizadeh, S. (2022). A Study Of The Semantic Sign Of Garmas Discourse In Selected Anecdotes Of Hadiqah Al-Haqiqah Sanai. Scientific Quarterly Of Interpretation And Analysis Of Persian Language And Literature Texts (Dehkhoda), 14(51), 268-294. Doi:10.30495/Dk.2022.690482. [In Persian]
Allami, Z., & Heidari, A. (2017). The Study Of Narrative Discourse In Shahnameh Ferdowsi. The Journal Of Epicliterature, 13(1), 115-135. [In Persian]
Bahmani, S., Moradi, A., & Bovandshahryari, A. (2019). Linguistic Analysis Of Mythological Stories Of Shahnameh In Fairclough’s Critical Discourse Analysis Framework. Sociolinguistics, 2(3), 37-55. Doi: 10.30473/Il.2019.41470.1175. [In Persian]
Behnam M. (2011). Study Of Narrative And Discursive Interaction In The Rostam And Esfandyar Fiction Using Semio-Semantics Approach. LRR, 2(4), 1-16. [In Persian]
Fallah, Q. A., Aghagolzadeh, F., Abdollahian, H., & Zarhani, Z. (2019). A Study Of Ideological Strategies Of Shahnameh In Production Of Iranian Superiority Discourse: A Case Study Of “The Story Of Rostam And Chengesh”. Persian Language And Literature (Journal Of The Faculty Of Literature And Humanities), 27(86), 127-150. [In Persian]
Ghahremani. F. (2018). The Semiotics Of Tools In Ferdowsi’s Shahnameh. Journal of Literary Aesthetics , 8(34), 181-205. [In Persian]
Haidary, H. (2019). Dialogue And Power Relations In The Tale Of Rostam And Esfandyar. The Journal Of Epicliterature, 14(2), 175-193. [In Persian]
Hamid Reza S. (2010). Passing From A Predetermined Relationship Of Signifier And Signified To A Processional Discursive Meaning, LCQ, 2(8), 33-52. [In Persian]
Hamidian, Saeed. (1991). The Story Of Rostam And Sohrab: Taken From The Pattern Of The Story Of Foroud, Danesh Publishing, 64: 26-31. [In Persian]
Hasanzadeh Mirali, A., Kanani, E. (2011). The Study Of Discursive Sign-Semantics’ Pattern Of Gheisar Aminpour Poetry. Researches On Mystical Literature(Gowhar-I-Guya), 5(2), 115-136. [In Persian]
Kalantari, S., Abaszade, M., Sadati, M., Pour Mohammad, R., Mohammadpour, N. (2009). Discourse Analysis: With The Emphasis On Critical Discourse As A Method Of Qualitative Research.. Sociological Studies, 2(4), 7-28. [In Persian]
Keyvanfar, M. A., Rsquo;Del Zadeh, P., & Pashaei Fakhri, K. (2020). Existential And Demonical Twilight Of Esfandiar The Story Analysis Of Rostam And Esfandiar In Ferdowsi's Shahnameh. Scientific Quarterly Of Interpretation And Analysis Of Persian Language And Literature Texts (Dehkhoda), 12(46), 75-102. Doi: 10.30495/Dk.2020.679786. [In Persian]
Khajehgiri, T., & Heidari, H. (2017). The Investigation Of Morning Ceremonies In Shahnameh As Semiotic Codes. Literary Text Research, 21(72), 117-141. Doi: 10.22054/Ltr.2017.7631. [In Persian]
Khezel, L., Tahmasbi, D., & Zirak, D. (2020). Exclusion And Elimination Of Siavahs From Cultural Semiotic In Shahnameh Of Ferdowsi. Jostarnameh Journal Of Comparative Literature Studies, 3(10), 71-88.
Mirmiran. S.M., & Moradi, A. (2013). An Analysis Of Archetypical Of Story,S Rostam And Isfandiyar. Fiction Studies, 1 (2), 95-109. [In Persian]
Mohammadi, A., & Bahrami Poor, N. (2011). Analysis Of Rostam And Sohrāb In The Light Of The Theories On Narrative. Adab Pazhuhi, 5(15), 141-168. [In Persian]
Mohseni, M. J. (2012). An Inquiry Into The Theory And Method Of Fairclough Discourse Analysis. Socio-Cultural Knowledge, 3(3), 63-86.
Mollai, M., Tajnia, K., & Esfahani Omran, N. (2021). Investigating The Relationship Between Mehri-Zardoshti Discourses During The Region Of Goshtasp. Scientific Quarterly Of Interpretation And Analysis Of Persian Language And Literature Texts (Dehkhoda), 13(50), 219-246. Doi:10.30495/Dk.2021.193356 3.2285. [In Persian]
Paykani, P., Zabihi, R., Shohani, A., & Jahani, M. (2020). Analysis Of The Structure In The Tales Of Sohrab, Siavash, And Forud According To Strauss’s Theory. The Journal Of Epicliterature, 16(2), 61-84. [In Persian]
Sarafraz, H., Pakatchi, A., Kousari, M., & Ashena, H. (2017). A Study Of The Yori Lotman’s Semiosphere Cultural Theory And Its Application In The Field Of Analysis Of Relations Between Religion And Cinema. Strategy For Culture, 10(39), 73-96. [In Persian]
Shirody, M., & Ghanbks, M. (2019). Discourse Analysis Of Religion And Government In Triple Parts Of Shahnameh. Political Sociology Of Iran, 1(4), 177-208. Doi: 10.30510/Psi.2019.106363. [In Persian]
Tahmasbi, F. (2020). Interaction And Opposition With The Other In Ferdowsi’s Shahnameh From The Perspective Of Cultural Semiotics (From Kayumars To Feraydon). The Journal Of Epicliterature, 15(2), 255-277. [In Persian]
Tamimdari, Ahmad. (2003). Semiotics And Literature. Humanities, 37(2), 46-55. [In Persian]
Theses
Ghasemi, A. R. (2016). Analysis of the relations of discourses in Shahnameh based on Mehri-Zoroastrian discourses, Doctoral dissertation, Persian language and literature, University of Guilan, Faculty of Literature and Humanities. [In Persian]
