بررسی و تحلیل کارکردهای اخلاقی تمثیل در اسرارنامۀ عطار نیشابوری

الموضوعات :

سید حسین سیدی ¹ (استاد زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد)
حسین قاسمی فرد ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران)

تاريخ الإرسال : 22 الجمعة , ربيع الأول, 1440 تاريخ التأكيد : 22 الجمعة , ربيع الأول, 1440 تاريخ الإصدار : 13 الأحد , محرم, 1440

الکلمات المفتاحية: تمثیل, عطار نیشابوری, اسرارنامه, Allegories, آموزه‌های اخلاقی, Attar Neyshaburi, mysteries, moral teachings,

ملخص المقالة :

تمثیل یکی از شگردهای ادبی مؤثر در بازگویی و تشریح عمده ترین مسائل اخلاقی و تعلیمی است؛ زیرا با ساده کردن موضوعات پیچیده، قدرت درک و تحلیل مخاطب عامی افزایش می یابد. از آن جا که هدف اصلی شاعران اخلاق گرا از سرودن شعر، افزایش سطح معرفت و جهان بینی مردم است، از ابزارهایی چون تمثیل برای پیشبرد و تحقق اهداف تعلیمی مورد نظر خود استفاده می کنند. عطار نیشابوری در اسرارنامه، با تکیه بر این بخش از قابلیت های تمثیل، به تبیین و تشریح مسائل گوناگون اخلاقی، دینی و عرفانی پرداخته است. به این اعتبار، در مقالۀ حاضر، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، کارکردهای اخلاقی تمثیل بررسی شده است. به نظر می رسد شاعر از رهگذر بهره مندی از شگرد مذکور به توضیح موضوعاتی چون: دنیاستیزی؛ فنا شدن از خودِ انسانی؛ نفس ستیزی؛ توجه به عشق ورزی الهی و معنوی؛ پرهیر از آزمندی و مال دوستی؛ دوری گزینی از غفلت ورزی؛ نکوهش ظاهرپرستی؛ بی اعتباری عمر آدمی و تناسب میان ظرفیت های انسانی و هدف برگزیده پرداخته است. شاعر برای جلوگیری از اختلال در فرآیند درک مخاطبان عام خود، از تمثیل های عمدتاً ساده و زودیاب استفاده کرده است. این تمثیل ها در عینیت بخشی به عمده ترین مسائل اخلاقی که غالباً انتزاعی و نامحسوس هستند، اثرگذار بوده است.

المصادر:

1- اشرف­زاده، رضا، (1373)، تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری. تهران: اساطیر.

2- _________، (1382)، عطار و دیگران. مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد: سخن­گستر.

3- بهبهانی، مرضیه، (1387)، «تمثیل، آیینۀ اجتماع (سیری در تمثیل­های ادبیات عرفانی در آثار عطار و مولانا)». فصل­نامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی تهران جنوب. سال 4. شمارۀ 13. ص (76: 43).

4- تجلیل، جلیل و احمدی، شهرام، (1382)، «مفاهیم اخلاقی در چهار منظومۀ عطار (اسرارنامه، الهی­نامه، منطق­الطیر و مصیبت­نامه)». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دورۀ 53. شماره­های 167-166. ص (30: 11).

5- جلیلی، رضا و نوروز، مهدی، (1395)، «فنا در نگاه عطار نیشابوری». مجلۀ ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. شمارۀ 5. ص (60: 41).

6- ________________، (1397)، «تأثیرپذیری تمثیلی وقار شیرازی در منظومۀ بهرام و بهروز از مثنوی مولانا». فصل­نامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. شمارۀ 35. ص (89: 73).

7- حجازی، بهجت­السادات، (1390)، انسان کامل در نگاه عطار. تهران: آوای نور.

8- حسینی کازرونی، سید احمد، (1394)، «تمثیل و ادبیات تمثیلی». فصل­نامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. دورۀ 7. شمارۀ 23. ص (24:13).

9- شجیعی، پوران، (1373)، جهان­بینی عطار. تهران: ویرایش.

10- صاحبی، علی، (1390 الف)، تمثیل­درمان­گری: کاربرد تمثیل در بازسازی شناختی. تهران: سمت، چ 3.

11- _______، (1390 ب)، قصه­درمانی (گسترۀ تربیتی و درمانی تمثیل). تهران: ارجمند، چ 2.

12- صنعتی­نیا، فاطمه، (1369)، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی­های عطار نیشابوری. تهران: زوار.

13- عبدی مکوند، اسماعیل، (1394)، «آتش در شعر عطار با محوریت تمثیل». فصل­نامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. شمارۀ 26. ص (30: 13).

14- عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم، (1392)، اسرارنامه. مقدمه و تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن، چ 6.

15- قشیری، ابوالقاسم، (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه. به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

16- Burns, G.W, (2000), 101 Healing stories using Metaphor in Therapy. NewYork, John Wiley & Sons.

17- Harper, P & Gary, M, (1997), "Maps and Meaning in life and Healing". in Kedar Nath Dwivedi. the Therapeutic use of stories. London, Routledge.