بازخوانی الگوهای هندسی به کار رفته در بناها و قالی‌های دورۀ تیموری-ترکمانی

الموضوعات :

رقیه مرادی ¹ (دانشجوی دکتری تخصصی معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
لیدا بلیلان اصل ² (دانشیار و عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.)

تاريخ الإرسال : 09 الإثنين , ذو القعدة, 1444 تاريخ التأكيد : 20 الجمعة , ذو القعدة, 1444 تاريخ الإصدار : 29 الإثنين , رجب, 1444

الکلمات المفتاحية: تیموری-ترکمانی, هنر معماری, الگوهای هندسی, قالی,

ملخص المقالة :

دوران حکومت ترکمانان و تیموریان یکی از درخشان‌ترین ادوار تمدن اسلامی و دوران اعتلای هنر و معماری است. یکی از ویژگی‌های معماری تیموری-ترکمانی بهره‌گیری از هندسه می‌باشد که نمود آن در شکوه و عمودیت بناهای عصر تیموری-ترکمانی مشخص است؛ همچنین در این دوره استفاده از الگوهای هندسی به رشد قابل‌توجهی دست می‌یابد این علم در معماری و هنر جنبۀ کاربردی پیدا می‌کند و به‌عنوان الگویی در ساخت بناها و صناعـات وابسـته، از جمله قالی‌بافی استفاده می‌شود. دورۀ تیموری-ترکمانی را با احتیاط می‌توان آخرین دوره‌ای دانست که در آن گره قوی، پُرکار و الگوهای هندسی استفاده شده است. در دوره‌های بعدی حضور الگوهای هندسی در تزئینات وابسته به معماری کمرنگ می‌شود. لذا با این پیش‌فرض پژوهش حاضر قصد دارد با روش تاریخی-تحلیلی-توصیفی و با بهره‌گیری از منابع تاریخی و کتابخانه‌ای حضور هندسه و مشابهت‌های الگویی آن با طرح‌های قالی‌های دورۀ تیموری-ترکمانی را تحلیل کند. هدف این مقاله بازخوانی الگوهای هندسی به‌کار رفته در بناها و قالی‌های دورۀ تیموری-ترکمانی است. مدعای اصلی مقاله این است که تا نشان دهد معماری و صناعات دورۀ تیموری-ترکمانی برآمده از هندسه و الگوهای هندسی است و رابطۀ مستقیم با این فرض اساسی دارد که نه تنها قالی‌های دورۀ تیموری-ترکمانی، بلکه سایر انواع طرح‌ها را هم در نوشته‌های مصور کارگاه دربار تیموری-ترکمانی می‌توان یافت که از تاریخ‌های مختلف در طول قرن می‌باشند و دارای طرح‌های هندسی هستند.

المصادر:

• ابن‌حسام، خوسفی بیرجندی(1382). خاوران‌نامه(چاپ اول)، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.


• اتینگهاوزن، ریچارد، احسان یارشاطر(1379). اوج‌های درخشان هنر ایران، ترجمۀ هرمز عبداللهی و رویین پاکباز، تهران: انتشارات آگه.


• ادواردز، سیسیل(1930). قالی ایران، ترجمۀ مهین‌دخت صبا، تهران: پژوهشکده فرش کارایان.


• آژند، یعقوب(1397). شیوۀ تبریز مکتب ترکمان، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دورۀ 23، شماره 4، 29-40.


• اشپولر، برتولد، م.م. حسین، م. کبیر، ک. کاهن، جان بویل، جان وودز، ح. فرمانفرمایان، ؛ یعقوب آژند، ن. کدی،ا. ویلر، آن لمبتن، یاپ، م. ا و بازورث(1388). تاریخ‌نگاری در ایران، ترجمۀ: یعقوب آژند، تهران: انتشارات گستره.


• آقایانی چاوشی، جعفر(1384). مقایسۀ روش‌های ابوالوفا بوزجانی، لئوناردو داوینچی، آلبرش دورر در ترسیم پنج ضلعی منتظم، آینۀ میراث، دورۀ جدید سال سوم، صص1-28.


• افندی، جعفر(1376). رسالۀ معماریه: متنی از سدۀ یازدهم هجری، ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی.


• باربارو، جوزافا؛ آمبروزیو کنتارینی، کاترینو زنو، دالساندری، وینچئتو و آنجللو(1349). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: انتشارات خوارزمی.


• بروک، اریک(1387). نقوش هندسی در هنر اسلامی، ترجمۀ بهروز ذبیحیان، تهران: انتشارات مازیار.


• بلیلان اصل، لیدا؛ کوره‌پز، رعنا(1401). تجلى مضامین عرفانى در نقش‌مایه‌های هندسى در مکتب تبریز: گنبد سلطانیه، نشریۀ تاریخ و تمدن اسلامی، سال 18، شماره 41، صص141-167.


• بوزجانی، ابوالوفا(1389). هندسۀ ایرانی کاربرد هندسه در عمل، ترجمه سیدعلیرضا جذبی، تهران: انتشارات سروش.


• پاکباز، رویین(1380). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.


• حصوری، علی(1376). فرش بر مینیاتور، تهران: انتشارات فرهنگیان.


• سامی، علی(1349). بافندگی و بافته‌های ایران از دوران کهن، مجله بررسی‌های تاریخی، سال پنجم، شماره 3.


• سعید، عصام؛ پارمان، عایشه(1387). نقش‌های هندسی در هنر اسلامی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات سروش.


• سلطان‌زاده، حسین(1394). برخی علل اهمیت یافتن صورت‌های هندسی و بازتاب آن در معماری و شهرسازی تاریخی، نامۀ معماری و شهرسازی، شمارۀ 14، صص157-173.


• شمیل، آنه ماری(1388). راز اعداد، ترجمۀ فاطمه توفیقی، قم: دانشگاه ایران و مذهب.


• رازی، فخرالدین(1382). جامع‌العلوم ستینی، تدوین توسط سیدعلی آل‌داوود، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.


• ژوله، تورج(1381). پژوهشی در فرش ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات یساولی.


• صفــا، ذبیح‌الله(1356). تاریخ علوم عقلــی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج.1، تهران: انتشارات امیرکبیر.


• طاهری، جعفر(1400)، هندسۀ معماری گفتگوی علم و عمل در سدۀ چهارم، تاریخ علم ، دورۀ 19، شمارۀ 2، ص355-375.


• فارابی، محمد بن محمد(1381). احصاءالعلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.


• فرشاد، مهدی(1362). تاریخ مهندسی در ایران، تهران: نشر بلخ.


• فلامکی، منصور(1381). ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، تهران: نشر فضا، مؤسسه علمی و فرهنگی فضا.


• قزوینی، بوداقمنشی(1378). جواهرالاخبار، تهران: میراث مکتوب.


• کاشانی، غیاث‌الدین جمشید بن مسعود(1366). رسالۀ طاق و ازج، ترجمۀ علیرضا جذبی، تهران: انتشارات سروش.


• گروتر، یورک کورت(1386). زیبایی‌شناسی در معماری، ترجمۀ جهانشاه پاکزاد، چاپ چهارم، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.


• گلمبک، لیزا؛ دونالد و هلد، رنتا(1374). معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه: کرامت‌الله افسر و محمد یوسف کیانی، چاپ اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی.


• نژادابراهیمی، احد؛ قره‌بگلو، مینو؛ فرشچیان، امیرحسین(1401)، دیدگاه اخوان‌الصفا به هندسه و کاربرد آن در معماری اسلامی ایران، نشریۀ فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، سال هفتم، شمارۀ دوم.


• نصیری، محمدجواد(1374). سیری در هنری قالی‌بافی ایران، تهران: نشر مؤلف.


• نصر، سیدحسین(1375). هنر و معنویت اسلامی، ترجمۀ رحیم قاسمیان، تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.


• نصر، سیدحسین(1366). علم در اسلام، ترجمۀ احمد آرام، تهران: انتشارات سروش.


• نجیب اوغلو، گلرو(1379). هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار و توپقاپی، ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: انتشارات روزنه.


• نورآقایی، آرش(1387). عدد، نماد، اسطوره، تهران: انتشارات نقد افکار.


• ماهرالنقش، محمود؛ ماهرالنقش، حسن(1386). نگاهی به کاشی‌کاری ایرانی، تهران: کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان.


• معماریان، غلام‌حسین(1395). سیری در مبانی نظری معماری، چاپ دهم، تهران.


• ولی بیگ، نیما؛ توکلی، شفق؛ خدادای، نفیسه(1395). بررسی ویژگی‌های حسابی و هندسی در ساختار اجرایی کاشی‌های مسجد خیاط‌ها و نیم‌آورد اصفهان با نگاه به بهینه‌سازی مصالح مصرفی، مجلۀ باغ نظر، شمارۀ38، سال سیزدهم، صص13-26.


• هینتس، والتر(1377). تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.


• Akkach, S(2005). Cosmology and Architecture in Premodern Islam, State University of New York Press, New York.


• Bayraktaroğlu, Suzan and Özçelik, Serpil(2007). Carpet Museum and Kilim and Flat-weaving Rugs Museum Catalogue. Turkish Republic Prime Minister Directorate General of Foundation.


• Bonner, Jey(2016). Islamic Geometric Patterns, Their Historical Development and Traditional Methods of Construction, with a chapter on the use of computer algorithms to generate Islamic geometric patterns by Craig Kaplan.


• Deniz, Bekir(2008). The Origins of the Art of Anatolian-Turkish Carpet Weaving, Antalya: AkdenizÜnıversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi. Sayı 2.


• Day, Susan(1996). Great Carpets of the World, London: Thames and Hudson


• Denny, Walter. B(2003). the Classical Tradition in Anatolian Carpets, Washington DC: The Textile Museum.


• Ford, P.R.J(1997). Oriental Carpet Design, London: Thames and Hodson.


• Gharib, B(1380). The Importance of the Numbers in Manichaean, Name-ye Iran-e Bastan, vol. 1, No. 2.


• Özdural, Alpay (1995). "Omar Khayyam, Mathematicians, and Conversazioni with Artisans". Journal of the Society of Architectural Historians, 54(1), 54-


• Stone, Peter. F(2004). Tribal and village rugs, London: Thames & Hudson.


• Vitruvius(2006). the Ten Books on Architecture. Edited by Morris Hicky Morgan. London: Harvard University Press.


•