واکاوی دلبستگی مکانی شهروندان در ساختمان های بلندمرتبه (موردمطالعه: مجتمع مسکونی آسمان شهر تبریز)

الموضوعات :

فرهاد نعمتی آذر ¹ , یاشار اصلانیان ² , زهره ترابی ³

1 - گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران
3 - استادیار، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران

تاريخ الإرسال : 22 الإثنين , رجب, 1444 تاريخ التأكيد : 07 الخميس , شوال, 1444 تاريخ الإصدار : 20 الإثنين , شوال, 1445

الکلمات المفتاحية: دلبستگی مکانی, مجتمع مسکونی, حس تعلق, ساختمان بلندمرتبه, رضایتمندی,

ملخص المقالة :

بلندمرتبه سازی به عنوان یکی از روش های تامین مسکن شهری است که امروزه بررسی میزان پاسخگویی آن ها در تأمین کیفیت زندگی برای ساکنان بیش از پیش موردتوجه طراحان و پژوهشگران قرار گرفته است. پژوهش حاضر که از نوع توصیفی- تحلیلی است و به روش پیمایشی تهیه شده است، ضمن شناسایی عوامل موثر در دلبستگی مکانی اعم از فرمی- کالبدی، ادراکی- احساسی و فعالیتی- عملکردی و رتبه بندی آنها، به بررسی رابطه آن با میزان رضایتمندی سکونتی می پردازد. نمونه موردی این تحقیق مجتمع مسکونی آسمان در شهر تبریز بوده و جامعه آماری آن را ساکنین این مجموعه تشکیل می دهد. نتایج حاصل از نظرسنجی ها بیانگر این است که عامل ادراکی- احساسی با میانگین امتیاز (610/3) و عامل فرمی- کالبدی با میانگین امتیاز (932/2) به ترتیب بیشترین و کمترین تاثیر را در ایجاد دلبستگی به مکان داشته اند. مولفه های حضورپذیری (02/3) از عامل فرمی- کالبدی، مدت زمان سکونت (73/3) از عامل ادراکی- احساسی و رویدادهای محلی خاطره ساز (62/3) از عامل فعالیتی- عملکردی بالاترین امتیاز را در میان زیرمولفه های مربوطه داشته اند. همچنین یافته ها نشان می دهد میان عوامل موثر در ایجاد دلبستگی و رضایتمندی افراد از سکونت در ساختمان های بلندمرتبه رابطه معناداری وجود دارد. بدین معنی که هرچقدر کیفیت این مولفه ها بالاتر باشد و میزان درک افراد از آنها بیشتر باشد، دلبستگی به مکان افزایش خواهد یافت. به تناسب همین ارتقای حس تعلق در افراد میزان رضایتمندی آنها از سکونت در ساختمان های بلندمرتبه افزایش می یابد. با توجه به یافته های پژوهش پیشنهاد می شود معماران، طراحان و برنامه ریزان شهری در طراحی مجتمع های مسکونی، تمامی شاخص های مؤثر بر ایجاد دلبستگی مکانی اعم از کالبدی (فرم و ترکیب بندی، عناصر طبیعی، روشنایی، دید و منظر و دسترسی و ...)، فعالیتی ( خدمات رفاه اجتماعی، تجاری، تفریحی و حمل و نقل، تنوع فعالیت ها و .... ) را بیش از پیش مدنظر قرار دهند و زمینه را برای تاثیر مثبت شاخص های فردی و اجتماعی فراهم نمایند تا رضایتمندی ساکنین از سکونت در مجتمع های مسکونی بلندمرتبه افزایش یابد.

المصادر:

• Altman, I & Low, S. M (Eds.) (1992), Place Attachment (Vol. 12, Plenum Press), New York.


• Annamoradnejad, R., & Arvin, M. (2021). Investigation Effect Components Individual and Social Context On Place Attachment (Case Study: Qaemshahr City). Journal of Research and Urban Planning, 12(46), 52-67. (In Persian)


• Arghiani M, Mirhashemi S M. (2022). Evaluation of The Components Affecting the Promotion of Attachment to The Place in The Open Spaces of Residential Complexes. Journal of Restoration and Architecture of Iran, 12 (29). (In Persian)


• Bahrampour, A., & Modiri, A. (2015). Study of Relationship Between Residents Satisfaction from Living Environment and Their Attachment Sense in Kowsar High-Rise Residential Complex. Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi, 20(3), 85-94. (In Persian)


• Behroozi, M., Majedi, H., & Saeedeh Zarabadi, Z. S. (2022). Identifying The Factors Affecting the Promotion of a Sense of Attachment to The Place with Emphasis On Design -Led Planning Approach. Geography, Regional Planning, 12(4), 108-124. (In Persian)


• Behzadfar, M., & Ghazizdeh, N. (2011). Residential Open Space Satisfaction Case Studied: Selected Residential Complexes in Tehran. Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi, 3(45), 15-24. (In Persian)


• Bonaiuto, M; Fornara, Ferdinando & Mirilia, Bonnes (2003), Perceived Residential Environment Quality in Middle- And Low-Extension Italian Cities, Revue Européenne De Psychologie Appliquée 56(1), P, P 23-34.


• Charkhchian, M. (2014). The Study of the Role of Individual Characteristics On the Users' Devotion to Urban Spaces (The Case Study of Khayyam Avenue of Qazvin City). Geography and Planning, 18(47), 55-69. (In Persian)


• Daviran, E. (2023). Evaluation of The Design Components of Children's Living and Leisure Space (Case Study: Playground of District Parks in 4 Regions of Zanjan City). Urban Environmental Planning and Development, In Press. (In Persian)


• Galster, G., C. & Hesser, G., W. (1981). Residential Satisfaction Composition and Contextual Correlates, Environment and Behavior. 13 (6), P.P: 735-758.


• Ghafourian, M. G., Afshin Mehr, V., & Norouzi Zadeh, Z. (2017). Recognition of The Components of Social Sustainability and Their Impact On Increasing Social Interactions in Housing (Case Study: Abazar Neighborhood, Tehran). Hoviatshahr, 11(2), 31-42. (In Persian)


• Ghazi Zadeh, (2011), The Effect of the Open Space of the Residential Complex in Creating Envy of the Place (Case Example: Residential Complexes Chosen by Tehran City), College of Fine Arts, Faculty of Architecture, Ph.D. Thesis. (In Persian)


• Gheimati, M., Etesam, I., & Alaie, A. (2020). Investigating The Role of Place Attachment in The Formation of a New Spatial Identity, Based On Surveying the Adaptive Capacity of Citizens from Modern Urban Residential Views in Region One Area of Tehran. Islamic Art Studies, 17(39), 308-321. (In Persian)


• Gifford, R. (1991). Welcome to The Neighborhood. In R. Gifford (Ed.). Applied Psychology: Variety and Opportonity. Boston: Allyn and Bacon, P.P: 1-19.


• Habibi, K., Hoseini, S. M., Dehshti, M., Khanian, M., & Mosavi, A. (2020). The Impact of Natural Elements On Environmental Comfort in The Iranian-Islamic Historical City of Isfahan. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(16), 5776. (In Persian)


• Haghayegh, M., Keshmiri, H., Movahed, K., & Taghipour, M. (2022). Analysis of Citizens' Health from A Physiological Approach to A Community- Based Strategy in Shiraz Urban Housing. Urban Environmental Planning and Development, In Press. (In Persian)


• Haji Aghabozorg, A., Charkhchian, M., & Ghobadian, V. (2022). An Approach in Evaluating the Factors Affecting the Sense of Attachment in The Middle Spaces of Residential Complexes in Tehran. Comprehansive Studies in Urban Management, 2(8), 37-50. (In Persian)


• Heidari, A. A., & Tarfiee, M. (2021). Evaluation of Urban Space Based On the Adaptation of Physical, Mental and Social Space (Case Study: Chamran Park, Shiraz). Urban Environmental Planning and Development, 1(3), 75-90. (In Persian)


• Heidari,A; Motalebi,Gh; Moradian, S. (2018). Investigation of Place Attachment to Three Scales of Home, Neighborhood and City, (Case Study: Shiraz City). Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi, 23(3), 95-106. (In Persian)


• Hidalgo, Carmona & Hernandez, Bernard (2001), Place Attachment: Conceptual and Empirical Questions, Journal of Environmental Psychology, 21, 273-281.


• Javan Forouzande, A., & Motalebi, G. (2012). The Concept of Place Attachment and Its Elements. Hoviatshahr, 5(8), 27-37. (In Persian)


• Lang, J. (1978), Creating Architectural Theory: The Role of Behavioral Sciences in Environmental Design, New York, Van Nostard Reinhold.


• Lynch, K. (1960). The Image of the City. Mit Press.


• Masoomi, M, Mirkhatib, A. (2017). The Impact of Open Spaces Designing to Create Place Attachment in Residential Complexes (Case Study: Sheshsad Dastgah Residential Complexes in Mashhad City). Geores; 32 (3): 52-73. (In Persian)


• Norberg Schultz, Ch. (2013). Existence, Space and Architecture (Vida Norouz Barazjani, Translator). Tehran: Parham Naqsh.


• Peyvastehgar, Y., & Akbari, Z. (2021). Investigating The Effect and Relationship Between Attachment to Place and Spatial Identity in Indigenous and Non-Indigenous People in Three Scales: City, Neighborhood and Home. Urban Environmental Planning and Development, 1(3), 45-62. (In Persian)


• Pourjafar, M., Izadi, M. S., & Khabiri, S. (2016). Place Attachment; Conceptualization, Principals and Criteria. Hoviatshahr, 9(24), 43-54. (In Persian)


• Rahimi, L., Rafieian, M., & Bagheri, M. (2017). Evaluation The Impacts of Spatial Scale On the Residents’ Attachment to Place in Central Neighborhoods (Tabriz City). Journal of Architecture and Urban Planning, 9(18), 43-58. (In Persian)


• Rashid Kolvir, H., Hassanzadeh, P., & Akbari, H. (2021). Comparison of Place Attachment, Psychological Reactance, And Social Well-Being in Residents of Private Homes and Apartments in Rasht City. Quarterly Social Psychology Research, 11(41), 79-102. (In Persian)


• Relph, E, (1976), Place and Placelessness. London: Pion.


• Sajjadzadeh, H, Sharifi, A, Asadi, M.A, & Sharifi, N. (2014). Place Attachment and Perception of Environmental Quality On the Level of Satisfaction in A Traditional Neighborhood (Case Example: Haji Hamadan Neighborhood). Research and Urban Planning Journal, 6(22), 139-152. (In Persian)


• Sajjadzadeh, H. (2013). Role of Place Attachment in Making Identity for Urban Squares (A Case Study: Avicenna Square, Hamedan). The Monthly Scientific Journal of Bagh-E Nazar, 10(25), 69-78. (In Persian)


• Scannell, L; Gifford, R (2010), Defining Place Attachment: A Tripartite Organizing Framework, Journal of Environmental Psychology, 30,1-10.


• Steel, F. (1981). The Sense of Place. Boston: Cbi Publishing Company.


• J. (2001). Interpersonal Communication, Translated by Mehrdad Firozbakht. Shahr-E- Ketab Press.


• Van Poll, R. (1997). The Perceived Quality of the Urban Residential Envirinment. A Multi Attribute Evaluation.


• Yousefzad Farrokhi, S., & Moosavi, M. S. (2018). An Analysis On Social Factors Influencing the Quality of Life in Residential Complexes (Aftab Complex and Taban Tower in Tabriz). Sociological Studies, 11(40), 101-117. (In Persian)

نص كامل:



برنامه ریزی و توسعه محیط شهری، دوره 2، شماره 6، تابستان 1401

 پژوهشی

واکاوی دلبستگی مکانی در ساختمان های بلندمرتبه

 (موردمطالعه: مجتمع مسکونی آسمان تبریز)

 

 

دریافت: 21/09/1400 صص 16- 1         پذیرش: 10/11/1400

چکیده 

     بلندمرتبه سازی به عنوان یکی از روش های تامین مسکن شهری است که امروزه بررسی میزان پاسخگویی آن ها در تأمین کیفیت زندگی برای ساکنان بیش از پیش موردتوجه طراحان و پژوهشگران قرار گرفته است. پژوهش حاضر که از نوع توصیفی- تحلیلی است و به روش پیمایشی تهیه شده است، ضمن شناسایی عوامل موثر در دلبستگی مکانی اعم از «فرمی- کالبدی»، « ادراکی- احساسی» و «فعالیتی- عملکردی» و رتبه بندی آنها، به بررسی رابطه آن با میزان رضایتمندی سکونتی می پردازد. نمونه موردی این تحقیق مجتمع مسکونی آسمان در شهر تبریز بوده و جامعه آماری آن را ساکنین این مجموعه تشکیل می دهد. نتایج حاصل از نظرسنجی ها بیانگر این است که عامل ادراکی- احساسی با میانگین امتیاز (610/3) و عامل فرمی- کالبدی با میانگین امتیاز (932/2) به ترتیب بیشترین و کمترین تاثیر را در ایجاد دلبستگی به مکان داشته اند. مولفه های «حضورپذیری» (02/3) از عامل فرمی- کالبدی، «مدت زمان سکونت» (73/3) از عامل ادراکی- احساسی و «رویدادهای محلی خاطره ساز» (62/3) از عامل فعالیتی- عملکردی بالاترین امتیاز را در میان زیرمولفه های مربوطه داشته اند. همچنین یافته ها نشان می دهد میان عوامل موثر در ایجاد دلبستگی و رضایتمندی افراد از سکونت در ساختمان های بلندمرتبه رابطه معناداری وجود دارد. بدین معنی که هرچقدر کیفیت این مولفه ها بالاتر باشد و میزان درک افراد از آنها بیشتر باشد، دلبستگی به مکان افزایش خواهد یافت. به تناسب همین ارتقای حس تعلق در افراد میزان رضایتمندی آنها از سکونت در ساختمان های بلندمرتبه افزایش می یابد. با توجه به یافته های پژوهش پیشنهاد می شود معماران، طراحان و برنامه ریزان شهری در طراحی مجتمع های مسکونی، تمامی شاخص های مؤثر بر ایجاد دلبستگی مکانی اعم از کالبدی (فرم و ترکیب بندی، عناصر طبیعی، روشنایی، دید و منظر و دسترسی و ...)، فعالیتی ( خدمات رفاه اجتماعی، تجاری، تفریحی و حمل و نقل، تنوع فعالیت ها و .... ) را بیش از پیش مدنظر قرار دهند و زمینه را برای تاثیر مثبت شاخص های فردی و اجتماعی فراهم نمایند تا رضایتمندی ساکنین از سکونت در مجتمع های مسکونی بلندمرتبه افزایش یابد.

 

واژه­های کلیدی: حس تعلق، دلبستگی مکانی، رضایتمندی، ساختمان بلندمرتبه، مجتمع مسکونی. 

 

 

 

مقدّمه 

بلندمرتبه سازی یکی از روش های متداول تأمین مسکن شهری است که علیرغم وجود دیدگاههای موافق و مخالف، همچنان در اکثر کشورهای دنیا به حیات خود ادامه می دهد.  در ایران نیز، مجتمع های مسکونی در اشکال مختلف، به عنوان راه حلی برای تأمین مسکن به کار می رود اما بررسی میزان پاسخگویی این مجتمع ها برای تأمین کیفیت زندگی برای ساکنان چندان مورد توجه قرار نگرفته است (حاجی آقا بزرگ، چرخچیان و قبادیان، 1400).

موافقان ‌با ‌ساخت ‌بناهاي ‌بلند ‌ضمن ‌ارائه ‌دیدگاه ها ‌و ‌نظریات ‌گوناگون ‌دلایل ‌بسیاري ‌را ‌در‌ خصوص ‌ضرورت ‌استفاده ‌از ‌اینگونه ‌بناها ‌جهت ‌حل ‌مشکل‌کنونی ‌جوامع ‌مطرح ‌می‌نمایند. بعضی‌از‌ این ‌نظریات ‌احداث ‌بناهاي ‌بلند‌ را با ‌توجه ‌به ‌شرایطی‌که ‌در ‌قرن‌ حاضر ‌ایجاد‌ گردیده ‌است، نوعی ‌واقع گرایی ‌دانسته ‌و‌ بر ‌فواید ‌استفاده‌ از‌ ساختمان هاي ‌بلند ‌تاکید‌ می نماید. اکثر‌ مطرح کنندگان ‌این ‌دیدگاه‌ ضمن ‌موافقت ‌با‌ احداث ‌بناهاي ‌بلند ‌بر ‌این ‌باورند ‌که‌ مواردي ‌مانند‌ کمبود ‌اراضی‌ شهري ،‌کنترل ‌توسعه‌ شهر، ‌نیاز ‌به ‌مسکن‌ و ‌وجود‌ تقاضا ‌سبب گردیده‌، ‌طراحی ‌و‌ اجراي ‌ساختمان هاي ‌بلند‌مرتبه ‌بعنوان ‌یک ‌ضرورت ‌در‌ جوامع‌ کنونی‌ مطرح گردد.

مخالفان ‌این ‌نظریه ‌بر‌این‌عقیده‌ می‌باشند‌ که ‌بناهاي ‌بلند ‌سبب ‌تنزل ‌کیفیت ‌زندگی‌ شهري ‌به ‌طرق مختلف گردیده ‌است ‌و ‌با‌ زیر‌پا‌ گذاشتن ‌ارزش ها ‌و ‌سنت ها،‌ شرایط‌ نامطلوبی ‌از ‌نظر ‌زندگی‌در‌ شهر‌ فراهم‌ آورده ‌و ‌صرفاً‌ اجبار ‌باعث ‌گردیده ‌است ‌که ‌نسبت ‌به ‌ساخت ‌اینگونه ‌بناها‌ در ‌شهر‌هاي‌ بزرگ اقدام‌ شود ( حیدری، مطلبی و مرادیان،1397).

کیفیت محیط زندگی به عنوان یکی از الزامات اولیه کیفیت زندگی، در برگیرنده احساس رفاه، آسایش و رضایت مردم از عوامل کالبدی- فضایی، اجتماعی- اقتصادی، زیست محیطی و نمادین محیط زندگیشان است(معصومی و میرخطیب، 1396). به عبارت دیگر، کیفیت محیط نه تنها به حوزه برآورده سازی نیازهای مادی انسانی توجه دارد، بلکه همچنین به تامین و ارتقای وضعیت اجتماعی و توسعه اجتماعاتی که بر الگوهای رفتار اجتماعی آنها نیز تاثیرگذار است، توجه دارد (حبیبی و همکاران، 1400).

اما رضایتمندی سکونتی چیست و چگونه می توان این مولفه را مورد ارزیابی و سنجش قرار داد؟ رضایت از محل سکونت را می توان معادل رضایتی که فرد یا عضوی از یک خانواده از مسکن فعلی خود درک می کند، دانست (ارغیانی و میرهاشمی، 1401). در تعریفی از رضایتمندی سکونتی آمده است که این مولفه معادل میزان رضایت تجربه شده فرد یا عضوی از یک خانواده از موقعیت سکونتی فعلی خود است (بهزادفر و قاضی زاده، 1390) 

اندازه گیری میزان رضایت از سکونتگاه پیچیده است و به عوامل بسیاری بستگی دارد (گیفورد، 1991). نوشتارهای مربوط به میزان رضایت از محیط سکونت، نشان از آن دارد که درک میزان رضایت از سوی هر شخص و در شرایط مختلف شخصی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و فیزیکی، متفاوت است. برای نمونه، اضافه کردن ویژگی های شخصی به تجزیه و تحلیل ها قدرت پیش بینی را بالاتر می برد (ون پل، 1997). از جمله خصوصیات فردی موثر بر رضایت می توان به عوامل جمعیتی، شخصیتی، ارزش ها، انتظارات، مقایسه با سایر سکونتگاه ها و امید به آینده اشاره کرد ( گیفورد، 1991). پژوهشگران مختلفی با استفاده از روش ها و متغیرهای مختلف تاثیر این متغیرها را بر روی میزان ادراک رضایتمندی بررسی کرده اند(گلاستر و هسر، 1981).

در خصوص ساختمان های بلند مرتبه و میزان رضایتمندی آن ها ، بسیاری از محققان معتقدند که یکی از اثرات زندگی در مجموعه هایی با تراکم بالای جمعیت و کیفیت نامطلوب محیطی، ضعیف شدن پیوندهای اجتماعی بین ساکنین است که خود زمینه ساز کاهش ارتباطات پایدار، عدم مشارکت،کاهش حس تعلق و زوال تدریجی این مجموعه ها می گردد ( بهرام پور و مدیری،1394)  

از این رو نویسندگان نوشتار حاضر، با هدف افزایش رضایت ساکنین از کیفیت زندگی در ساختمان های مسکونی بلند مرتبه شهر تبریز به بررسی عوامل موثر بر دلبستگی مکانی می پردازند. دلبستگی به مکان مسکونی مبین احساس تعلقی است که افراد نسبت به مکان دارند. این پیوندهاي عاطفی، به ویژه با خاطرات، تجربیات و حوادث مهم زندگی اشخاص مرتبط است و از آن رو اهمیت دارد که با افزایش میزان رضایت افراد، عمل جمعی را تسهیل  می کند، مشارکت سازمانی را افزایش می دهد، سرمایه گذاري ر ا تشویق می کند و فرصت مناسبی جهت رشد و توسعۀ اجتماعی مکان ها فراهم می سازد.

در راستای دستیابی به هدف تحقیق، نویسندگان در پی پاسخگویی به سوالات زیر می باشند: 1- عوامل موثر در ایجاد دلبستگی مکانی در مجتمع مسکونی آسمان شهر تبریز کدامند؟ ترتیب اولویت بندی آن ها چگونه است؟ 2- آیا رابطه ای بین مولفه دلبستگی مکانی و میزان رضایت از کیفیت زندگی ساکنین رابطه وجود دارد ؟ 

با عنایت به مطالب مذکور، متغیر مستقل این تحقیق، عوامل موثر در دلبستگی مکانی و متغیر وابسته آن میزان رضایت ساکنان از کیفیت زندگی در مجتمع های مسکونی بلندمرتبه خواهد بود.

 

پیشینه و مبانی نظری تحقیق:

نظریه تعلق مکانی به مطالعه مؤلفه های احساسی و عاطفی موجود در پیوند با مکان می پردازد بطوری که مفهوم حس تعلق، ایجاد پیوند عاطفی مثبت بین فرد و مکان تعریف شده است (غفوریان، افشین مهر و نوروزی زاده، 1396). برطبق این نظریه، مردم به ایجاد پیوندهای احساسی و عاطفی با مکان ها مبادرت می ورزند. این پیوندها با میزان رضایت افراد، ارزیابیشان نسبت به محیط و برخی جنبه های هویتی آنها به همراه معیارهایی عینی مانند مدت زمان سکونت، مشارکت در محله و شبکه های اجتماعی در ارتباط است (چرخچیان، 1393)

دلبستگی مکانی به عنوان هسته اولیه شکل گیری حس مکان، فرایندی احساسی، ادراکی و رفتاری است که در تعامل افراد با فضاهایی که بدان معنای ویژه ای بخشیده اند، با ایجاد دو سطح وابستگی و هویت مکانی شکل می گیرد و در قالب رفتارهایی ویژه بروز می یابد (پورجعفر و همکاران، 1394). ویژگی های فضایی می تواند تقویت کننده تعلق مکانی باشد (قیمتی، اعتصام و اعلایی، 1399). بعضی از مکان ها آن چنان احساسی از جاذبه دارند که به فرد نوعی احساس وصف نشدنی القاء کرده و او را سرزنده، شاداب و علاقه مند به بازگشت به آن مکان ها می کند. در معماران و شهرسازان به دنبال کشف ویژگی های کالبدی هستند که بر این حس مؤثرند (رشیدکلویر، حسن زاده واکبری،1400)

آلتمن¹ بر این اعتقاد است که تعلق به مکان چیزی بیش از تجربه عاطفی و شناختی مکان بوده و عقاید فرهنگی و همچنین تجربه بلند مدت از زندگی در مکان می تواند منجر به این ارتباط شود (لو و آلتمن، 1992). استیل² عوامل کلی مؤثر بر حس تعلق به مکان را به دو دسته: عوامل کالبدی و عوامل ادراکی- شناختی تقسیم می کند. مهم ترین عوامل کالبدی شامل: اندازه، مقیاس، اجزا، تنوع، فاصله، بافت، تزیینات، رنگ، بو، صدا، دما و تنوع بصری هستند و مهمترین عوامل شناختی-  ادراکی شامل شاخص هایی چون: عوامل فرهنگی، هویت، تاریخ، سرگرمی، خوشایندی، امنیت، سرزندگی، قابلیت زندگی و خاطرات می باشند (استیل، 1981). 

به طورکلی می توان بیان کرد که نظریه تعلق بر این امر استوار است که وابستگی، پیوند عاطفی و تعلق مکانی، زمانی اتفاق می افتد که انتظارات و نیازهای اهالی آن محیط تامین شده باشد و هرقدر به نیازها و انتظارات بیشتر پاسخ داده شود، احتمال اینکه تعلق ساکنین به محیط پیرامونشان افزایش یابد بیشتر است( بهرام پور و مدیری،1394) . از سوی دیگر، هر‌چه ‌محیط ‌از‌ کیفیت ‌فضایی ‌غنی‌تري ‌برخوردار‌ باشد و ‌تجلی ‌هویت ‌مکان‌در ‌آن ‌مشهودتر‌ باشد، ‌ارزیابی ‌مثبت‌تري ‌از‌ کیفیات ‌محیط‌ توسط ‌ناظر‌ انجام ‌و‌ عمق ‌شناسایی ‌از ‌محیط‌ بیشتر‌ خواهد ‌شد (سجادزاده، 1392). چنانچه به ‌تعبیر‌کوپر‌مارکوس ‌با‌ گذشت ‌زمان ‌و‌ ایجاد ‌علاقه ‌فرد‌ محیط ‌به ‌یک ‌لنگرگاه ‌روانی‌ تبدیل ‌می‌شود ‌و‌ احساس‌تعلق ‌مکانی ‌شکل ‌می ‌گیرد. ‌به ‌همین ‌دلیل ‌تشویق ‌افراد ‌به ‌سکونت ‌طولانی ‌در ‌یک‌ محیط مسکونی ‌یکی ‌از ‌سیاست‌هاي ‌اصولی‌بخش‌ مسکن‌ در‌ کشورهاي ‌توسعه‌یافته‌ است. ‌احساس ‌تعلق ‌افراد‌ به‌ محیط ‌زندگی ‌شفاف ‌بر ‌رشد ‌روان‌شناختی و ‌اجتماعی ‌آن‌ها‌ بسیار ‌مؤثر ‌است (تی‌وود، ‌1379).  

با عنایت به تعدد نظریات پیرامون حس تعلق به مکان و دلبستگی مکانی، تعدادی از مهم ترین نظریات مطرح شده در این زمینه در جدول (1) ارائه می گردد:

جدول 1. منتخبی از نظریات مهم پیرامون حس تعلق به مکان 

نظریه	نظریه پرداز	منبع
تعیین هویت، اساس حس تعلق انسان است و سکونت گزیدن به مفهوم تعلق داشتن به یک مکان محسوس است.	کریستین نوربرگ شولتز	شولتز، 1392
روابط اجتماعی برآورده شدن نیازهاي زیر در ایجاد حس تعلق به مکان موثر است : نیازهاي فیزیولوژیک، نیاز به امنیت ، نیاز به وابستگی، نیاز به عزت و اعتماد به نفس، نیازهاي شناختی و زیبايی‌شناختی	جان لنگ	جان لنگ، 1391
پیوند عاطفی مثبت و مساعد، مابین یک فرد و یک مکان خاص، که مهمترین ویژگی این پیوند تمایل فرد به حفظ نزدیکی اش به آن مکان خاص است.	هیدالگو و هرناندز	هیدالگو و هرناندز، 2001
وي‌از بین رفتن آیین ها را باعث مردن مکان می داند .آیین ها و افسانه ها و یا به عبارتی سنت ها در ایجاد حس تعلق و ماندگاري در مکان موثرند.	ادوارد رلف	رلف، 1355
ارتباطی نمادین با مکان است که با دادن معانی عاطفی و حس مشترک فرهنگی، توسط افراد به مکان خاص شکل می گیرد و مبنای نحوه ادراک فرد از مکان و نحوه ارتباط وی با آن می باشد. در روانشناسی، تعلق مکانی به رابطه شناختی فرد با یک محیط خاص اطلاق می شود و از لحاظ هویتی، تعلق مکانی رابطه تعلقی فرد به محیط اجتماعی است که فرد در آن زندگی می کند.	لو و آلتمن	لو و آلتمن، 1992
تعلق مکانی را وابستگی عاطفی با مکان خاص و تبدیل فرد به عنوان بخشی از هویت مکان تعریف می کند که این امر در چارچوب فرآیند اجتماعی و روانشناختی بین فرد و مکان پدید می آید و نتیجه اش احساس علاقه نسبت به مکان است.	بنایتو و همکاران	بنایتو و همکاران، 1999
تعلق مکانی دارای سه بعد فرد، فرایند و مکان است. حس تعلق به صورت پیوند های عاطفی در ابعاد مذکور رخ می دهد.	اسکنل و گیفورد	اسکنل و گیفورد، 2010

با عنایت به آنچه مذکور افتاد، عوامل‌تاثیرگذار ‌بر ‌ایجاد‌ حس‌تعلق ‌به ‌مکان را می توان ‌ناشی ‌از‌ فرد ‌و ‌محیط‌ اطراف ‌او‌ (با‌ تمام ‌ویژگی‌ هایش) دانست. ‌از ‌این‌رو ‌عوامل ‌در ‌یک‌دسته‌بندي ‌مطابق شکل (1) به ‌دو ‌گروه‌ عوامل «محیطی» ‌و‌ «عوامل‌فردي» ‌تقسیم‌ می‌شوند ‌که‌ عوامل ‌محیطی ‌تاثیرگذار ‌از ‌عوامل ‌کالبدي‌ و‌ عوامل ‌اجتماعی ‌می‌باشد که ‌منظور ‌از ‌عوامل‌ کالبدي‌ شاخص‌هایی همچون ‌فرم، ‌روابط ‌و ‌سازماندهی،‌ مکان‌هاي ‌شاخص و ‌خدمات‌ محلی ‌و همچنین ‌عوامل ‌اجتماعی ‌نیز ‌در‌برگیرنده ‌تعاون ‌و‌ همکاري‌هاي‌ محلی ‌و‌ روادیدهاي ‌محلی‌ خاطره‌ساز‌  و ...‌ است‌ و‌ عوامل ‌فردي ‌شامل تصورات ‌ذهنی ‌و ‌ویژگی هاي‌ فردي و ... ‌می‌باشد. مانند ‌تصورات‌ذهنی،‌ رضایت‌مندي، ‌امنیت، ‌رابطه ‌ها، ‌توقعات ‌و ‌تعلقات‌ قبلی ‌و ‌ویژگی هاي ‌فردي ‌داراي ‌عوامل ‌شغل، ‌نوع‌ اقامت،‌ فرهنگ ‌مرجع ‌و ‌مدت ‌اقامت ‌است (قاض زاده ،‌1391). 

 

 

 

 

 

 

شکل 1. عوامل موثر بر حس تعلق به مکان 

در تحقیقات بسیاري عوامل موثر بر دلبستگی مکان و ارتقای حس تعلق به مکان مورد بررسی قرار گرفته است اما این پژوهش ها عمدتا، پیرامون شناسایی و رتبه بندی عوامل انجام پذیرفته و کمتر مطالعه ای موجود است که به بررسی رابطه میان حس تعلق به مکان و میزان رضایتمندی افراد از سکونت در مجتمع های مسکونی پرداخته باشد. با این حال، در ادامه به تعدادی از مطالعاتی که قرابت معنایی و موضوعی با تحقیق حاضر داشتند، اشاره می گردد.

جوان‌فروزنده ‌و ‌مطلبی (1391‌)؛ در پژوهش خود‌ حس‌تعلق ‌در‌ معماري ‌را‌ برآیند‌ سه ‌عامل ‌فرد، ‌دیگران‌ و‌ محیط می دانند؛‌ در ‌واقع ‌حس تعلق ‌به ‌مکان ‌از‌ یک ‌طرف‌ وابسته‌ به ‌مشخصات ‌و ‌ویژگی‌هاي فردي‌ شامل ‌انگیزش‌ها، ‌شایستگی‌ها‌ و ‌شناخت ‌افراد ‌نسبت ‌به ‌مکان ‌بوده ‌و‌ از‌ طرف ‌دیگر‌ ریشه ‌در‌ تعاملات ‌اجتماعی ‌و ‌ارتباط ‌فرد ‌و‌ دیگران ‌در ‌محیط‌ دارد که‌ منبعث ‌از ‌نیازهاي ‌انسانی ‌تعلق ‌به‌ عنوان ‌نیاز‌  اولیه ‌انسانی ‌است (جوان‌فروزنده ‌و‌ مطلبی،‌1391). 

رحیمی و همکاران (1393)؛ در مطالعه ای تأثیر مقیاس مکانی بر دلبستگی ساکنین به مکان در محلات مرکزی شهر تبریز  مورد ارزیابی قرار داده اند(رحیمی و همکاران،‌1393). بهرام پور و مدیری (1394)؛ به مطالعه رابطه میان رضایتمندی ساکنان از محیط زندگی و میزان حس تعلق آنها در مجتمع مسکونی بلند مرتبه شهرک کوثر تهران پرداخته اند. آنها هشت عامل مدیریت شهرک، تسهیلات و خدمات، امنیت و ایمنی، متغیرهای محیطی، تسهیلات محیط مسکونی، هزینه ها و حس تعلق را به عنوان معیارهای کیفیت محیط تعیین نموده و در مجتمع های مسکونی شهرک کوثر مورد بررسی قرار دادند. یافته های آنها نشان داد که این شهرک از لحاظ کیفیت محیط و میزان حس تعلق در وضعیت خوب قرار دارد. همچنین تبیین ارتباط بین معیارهای کیفیت محیط و حس تعلق مشخص کرد که میزان رضایت از معیار مدیریت شهرک بیشترین تاثیر را بر افزایش رضایتمندی و به دنبال آن حس تعلق دارد( بهرام پور و مدیری،1394). 

سجادزاده و همکاران(1394)؛ در پژوهشی با عنوان دلبستگی مكانی و ادراک کیفیت محیطی بر میزان حس رضايت در محله به بررسی میزان رضايت مردم از دو مؤلفه کیفیت محیطی و حس دلبستگی به مكان سنتی، نمونه موردی محله حاجی همدان طی روش پیمايشی پرداخته اند (سجادزاده و همکاران، 13۹4)

یوسف زاد فرخی و موسوی (1397)؛ در مقاله خود رابطه برخي عوامل اجتماعي مرتبط با ميزان رضايت از کيفيت زندگي در مجتمع هاي مسکوني آفتاب و برج تابان شهرک وليعصر تبريز را بررسی می کنند. یافته های آن ها نشان می دهد که میانگین رضایت پاسخگویان در حیطه خیلی زیاد و زیاد قرار دارد که به دلیل کیفیت مطلوب از نظر طراحی و ساخت، سطح بالایی از رضایت ساکنین فراهم شده است (یوسف زاد فرخی و موسوی، 1397).

پیوسته گر و اکبری (1400)؛ با بررسی تأثیر و ارتباط دلبستگی به مکان و هویت مکانی در افراد بومی و غیر بومی در سه مقیاس: شهر، محله و خانه به این نتیجه رسیده اند که دلبستگی مکانی قبل از هویت مکانی، توسعه میابد و پیوند با خانه قویتر از پیوند با محله می باشد اما دلبستگی و هویت با شهر قوی تر از هرکدام از آنها می باشد. که سطح بیشتری از دلبستگی و هویت در شهر وجود دارد تا در خانه و کمتر  در محله (پیوسته گر و اکبری، 1400).

آنامرادنژاد و آروین (1400)؛ در مطالعه خود،  تأثیر مؤلفه‌های بستر فردی و اجتماعی بر دلبستگی مکانی بر شهر قائم‌شهر مورد بررسی قرار دادند. نتایج یافته های آنها نشان می دهد که در شهر قائم‌شهر میزان دلبستگی مکانی و مؤلفه‌های مؤثر بر آن در سطح پایینی قرار دارند و مؤلفه وابستگی مکانی و هویت مکانی از منظر بستر فردی و شاخص پیوند اجتماعی از منظر بستر اجتماعی بر میزان دلبستگی مکانی (دلبستگی عاطفی) تأثیر مثبت و معنی‌داری دارند؛ بنابراین تقویت هم‌زمان دو بستر فردی و اجتماعی سبب تقویت دلبستگی مکانی در شهر قائم‌شهر می‌شود (آنامرادنژاد و آروین ، 1400).

بررسی مطالعات پیشین نشان می دهد که اغلب مطالعات انجام شده در مقیاس شهر و محله بوده و کمتر مقاله ای موجود است که دلبستگی مکان و تعلق به مکان را در مجتمع مسکونی بررسی کرده باشد. از این رو پژوهش در مقیاس خردتر با همان مولفه های موجود می تواند وجه تمایز مقاله حاضر با مقالات پیشین باشد.

با جمع بندی نتایج مطالعات پیشین و نگاهی به جدول شماره (1)، می توان مدل مفهومی تحقیق حاضر را مطابق شکل (2) ارائه نمود. همانگونه که در این شکل مشاهده می شود، حیطه عملكردی- فعالیتی که بر نقش عوامل اجتماعی در شكل گیری حس دلبستگی به مكان تأکید می کند؛ شامل جنبه های مختلف حضور، مشارکت برقراری تعاملات اجتماعی و برخورداری از حمايت اجتماعی در محیط، جامعه و اجتماعات محلی است، حیطه فرمی -کالبدی به چگونگی تأثیرگذاری مؤلفه های کالبدی در تقويت حس دلبستگی به مكان پرداخته و در استفاده از راهكارهای محیطی برای کاهش جرم و جنايت، کیفیت مناسب، تراکم مناسب و طراحی آگاهانه محیط خلاصه می شود. همچنین مؤلفه ها و خصوصیت های فردی که اشاره به تأثیرگذاری مدت زمان اقامت وضعیت تأهل، جنسیت و درآمد فرد در میزان حس دلبستگی به مكان دارنده در حیطه ادراکی- احساسی قرار می گیرند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1. مدل مفهومی تحقیق 

مواد و روش تحقیق:

پژوهش حاضر که از نوع توصیفی- تحلیلی است، به روش پیمایشی تهیه شده است. این پـژوهش بـه لحاظ معیار زمان، پژوهشی مقطعی است چرا که پدیده مورد نظر را صرفا در یک زمان خاص بررسی می کند و تداوم نخواهد داشت. در این پژوهش، مجتمع مسکونی آسمان در محله پرواز تبریز به عنوان نمونه موردی و ساکنان این مجتمع مسکونی بلندمرتبه به عنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب شده است که از میان آن‌ها تعداد (230) نفر، از طریق نمونه‌گیری احتمالي (تصادفي ساده)، با استفاده از فرمول کوکران، به‌عنوان نمونه در نظر گرفته‌شده است.

محله پرواز در استان آذربایجان شرقی و در محدوده‌ جنوب شرقی شهر تبریز واقع شده است. این محله از شمال با بلوار ملکی تبریزی و بلوار آسمان، از جنوب با بلوار قائم، بلوار بوستان، میدان قائم، بلوار گلستان و بلوار گلشهر و از غرب با خیابانی و بلوار سینا محدود شده است و با محله‌های ‌ائل گلی، یاغچیان، ولیعصر جنوبی، بهارستان، پرواز، گلشهر، کوی نیکان، مخابرات، سینا مجاورت دارد. جدول (2) مشخصات جغرافیایی، کالبدی و جمعیتی این مجتمع را نشان می دهد.

 

جدول 2. معرفی نمونه موردی و جامعه آماری

نام محله	موقعیت جغرافیایی		تصویر مجتمع	تعداد طبقات
محله پرواز   (ائل گلی)				18
تعداد واحد
900

 

همانطور که در بخش های پیشین اشاره شد؛ عوامل محیطی موثر در دلبستگی مکانی شامل سه عامل فرمی- کالبدی، ادراکی- احساسی و عملکردی- فعالیتی می باشد که مستخرج از مبانی نظری و مطالعات پیشین است. این عوامل و مولفه های مربوطه طبق جدول (3) قابل ارائه است.

جدول 3. عوامل محیطی موثر در دلبستگی مکانی و مولفه های آن  

عامل	فرمی- کالبدی		ادراکی- احساسی		عملکردی- فعالیتی
مولفه	حضورپذیری		مدت زمان سکونت		فعالیت های خاص
کیفیت مطلوب		وضعیت تأهل		تعاملات اجتماعی
تراکم مناسب		درآمد فرد		تناسب فعالیت با نیازها
فضاهای جمعی		جنسیت		رویدادهای محلی خاطره ساز
مکان های شاخص		شغل		تعاون و همکاری

سؤالات مطرح‌شده پیرامون هر شاخص، بر اساس طیف لیکرت پنج گزینه‌ای مرتبط، تهیه و توسط جامعه آماری تکمیل‌شده است. به‌منظور تعيين روايي پرسشنامه، از روش اعتبار محتوی به‌صورت کیفی استفاده شد. پايايي پرسشنامه‌ها نیز با روش محاسبه آلفاي کرونباخ برابر (876/0) ارزیابی گردید. درنهایت داده‌های جمع‌آوری‌شده با نرم افزار  SPSSدر دو سطح آمار توصیفی و استنباطی پردازش شد و با آزمون ضریب همبستگی پیرسون مورد تجزیه ‌وتحلیل قرار گرفت.

بحث و ارائه یافته­ها:

درروند تکمیل پرسشنامه‌ها بر اساس سؤالات 1 تا 4 پرسشنامه اطلاعاتی اعم از جنسیت، سن، میزان تحصیلات و سابقه سکونت به دست آمد که نشان می‌دهد تعداد  150 نفر (65 درصد) از کل پاسخ‌دهندگان را مردان و 80 نفر (35 درصد) از کل پاسخ‌دهندگان را زنان تشکیل داده‌اند و 188 نفر (82 درصد) از کل پاسخ‌دهندگان متأهل و  42 نفر (18 درصد) از آن‌ها مجرد بودند. همچنین بیشترین فراوانی مربوط به بازه سنی 31 تا 40 سال و کمترین بازه سنی مربوط به بازه سنی 20 تا 30 سال می‌باشد. بالاترین آمار سکونت پاسخ‌دهندگان نیز به بازه زمانی 10-15 سال تعلق داشت که حدود 92 نفر (معادل 40 درصد) از کل پاسخ‌دهندگان را تشکیل داده است و بالاترین میزان تحصیلات پاسخ‌دهندگان نیز با تعداد 96 نفر (معادل 42 درصد) به دارندگان مدرک تحصیلی کارشناسی تعلق داشت.

در ادامه براي یافتن پاسخ سؤالات تحقیق و اطمینان از اندازه‌گیری درست متغیرهای پنهان و تعیین وجود روابط معنادار بین متغیرها از ضريب همبستگي پیرسون³ استفاده شد. مطابق جدول (4) که نتایج آزمون همبستگی را نشان می‌دهد، سطح معناداری آزمون همبستگی بین تمامی متغیرهای پژوهش کمتر از 05/0 (05/0> P) به‌دست‌آمده است. لذا این‌گونه برداشت می‌شود که بین تمامی متغیرهای موردمطالعه همبستگی مثبت، مستقیم و معناداری وجود دارد.

جدول 4. نتایج آزمون ضریب همبستگی پیرسون  

230 N=		میانگین		انحراف معیار	آزمون ضریب همبستگی پیرسون
ضریب همبستگی	سطح معنی‌داری
فرمی- کالبدی		932/2		577/0	619/0	000/0
ادراکی-  احساسی		610/3		708/0	222/0	000/0
فعالیتی- عملکردی		543/3		634/0	581/0	000/0

نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد در میان مولفه های عامل فرمی- کالبدی، مولفه «حضورپذیری » با میانگین امتیاز (02/3) دارای بیشترین امتیاز و «تراکم مناسب» با میانگین امتیاز (86/2) دارای کمترین امتیاز می‌باشند؛ یعنی حضورپذیری فضاها، بیشترین تأثیر را در ایجاد حس تعلق و دلبستگی به مکان داشته‌اند. مؤلفه‌های «فضاهای جمعی» (97/2)، «کیفیت مطلوب» (92/2)، «مکان های شاخص» (89/2) به ترتیب در اولویت‌های بعدی میزان تأثیرپذیری قرار دارند. جدول (5) وضعیت تأثیر مولفه های عامل فرمی- کالبدی در دلبستگی به مکان را نشان می‌دهد.

جدول5. نتایج آزمون ضریب همبستگی پیرسون مؤلفه‌های عامل فرمی- کالبدی

230 N=		میانگین		انحراف معیار	آزمون ضریب همبستگی پیرسون
ضریب همبستگی	سطح معنی‌داری
حضورپذیری		02/3		827/0	319/0	000/0
کیفیت مطلوب		92/2		795/0	251/0	000/0
تراکم مناسب		86/2		816/0	318/0	000/0
فضاهای جمعی		97/2		813/0	278/0	000/0
مکان های شاخص		89/2		841/0	250/0	000/0
جمع امتیاز		932/2		577/0	619/0	000/0

نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد در میان مؤلفه‌های عامل ادراکی- احساسی، مؤلفه های «مدت زمان سکونت» با میانگین امتیاز (73/3) بیشترین تاثیر و «درآمد فرد» با کمترین میانگین امتیاز (48/3) کمترین تاثیر را در دلبستگی به مکان داشته‌اند. وضعیت کلی تأثیرگذاری مؤلفه‌های عامل احساسی- ادراکی به شرح جدول (6) ارائه می‌گردد.

جدول 6.  نتایج آزمون ضریب همبستگی پیرسون مؤلفه‌های عامل ادراکی- احساسی

230 N=		میانگین		انحراف معیار	آزمون ضریب همبستگی پیرسون
ضریب همبستگی	سطح معنی‌داری
مدت زمان سکونت		73/3		669/0	303/0	000/0
وضعیت تأهل		63/3		941/0	276/0	000/0
درآمد فرد		48/3		916/0	256/0	000/0
جنسیت		59/3		935/0	240/0	000/0
شغل		62/3		932/0	603/0	000/0
جمع امتیاز		610/3		708/0	222/0	000/0

پیرو آنچه در خصوص عامل فعالیتی- عملکردی به ‌اختصار بیان شد، مؤلفه‌های موردبررسی در این شاخص شامل: فعالیت های خاص، تعاملات اجتماعی، تناسب فعالیت با نیازها ، رویدادهای محلی خاطره ساز و تعاون و همکاری می‌باشد. طبق نظرسنجی‌ها در بین مؤلفه‌های این عامل، مؤلفه «رویدادهای محلی خاطره ساز» با بالاترین میانگین امتیاز (62/3) و مؤلفه «تناسب فعالیت با نیازها» با پایین ترین میانگین امتیاز (47/3) به ترتیب بیشترین و کمترین تأثیر را در ایجاد دلبستگی مکانی داشته‌اند. وضعیت کلی عامل فعالیتی- عملکردی و مولفه های آن به شرح جدول (7)  ارائه می‌گردد.

جدول 7. نتایج آزمون ضریب همبستگی پیرسون مؤلفه‌های عامل فعالیتی- عملکردی

230 N=		میانگین		انحراف معیار	آزمون ضریب همبستگی پیرسون
ضریب همبستگی	سطح معنی‌داری
رویدادهای محلی خاطره ساز		62/3		869/0	245/0	000/0
تعاملات اجتماعی		57/3		877/0	243/0	000/0
فعالیت های خاص		54/3		905/0	242/0	000/0
تناسب فعالیت با نیازها		47/3		867/0	264/0	000/0
تعاون و همکاری		51/3		867/0	176/0	001/0
جمع امتیاز		54/3		635/0	581/0	000/0

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها:

با عنایت به اینکه رضايتمندي همچون ذات انساني پديده اي پيچيده و داراي شاخصه هاي متنوع و متفاوت است، در تحقیق حاضر به بررسي عوامل موثر در وابستگی مکانی و رضایتمندی شهروندان از سکونت در ساختمان های بلندمرتبه پرداخته شد. نتایج بررسی ها نشان دهنده این است که:

مهمترین عوامل موثر در ایجاد دلبستگی مکانی و حس تعلق به مکان در ساختمان های بلندمرتبه عبارتند از : عوامل «فرمی- کالبدی»، «ادراکی- احساسی» و «فعالیتی- عملکردی» که هریک شامل چندین مولفه می باشند که به ترتیب مولفه های «حضورپذیری»، «کیفیت مطلوب»، «تراکم مناسب»، «فضاهای جمعی» و «مکان های شاخص» در زیرمجموعه عامل فرمی- کالبدی، مولفه های «مدت زمان سکونت»، «وضعیت تاهل»، «درآمد فرد»، «جنسیت» و «شغل» در زیرمجموعه عامل ادراکی- احساسی و مولفه های «رویدادهای محلی خاطره ساز»، «تعاملات اجتماعی»، «فعالیت های خاص»، «تناسب فعالیت با نیاز » و «تعاون وهمکاری» نیز در زیرمجموعه عامل فعالیتی – عملکردی جای گرفته اند. این عوامل که پاسخ سوال اول تحقیق نیز محسوب می شوند به عنوان شاخص ها و مولفه های تحقیق برای بررسی در مجتمع مسکونی آسمان شهر تبریز تعیین گردید.

در پاسخ به سوال دوم تحقیق، مطابق جدول (3) که وضعیت عوامل مذکور را نشان می دهد، میان عوامل موثر در ایجاد دلبستگی و رضایتمندی افراد از سکونت در ساختمان های بلندمرتبه رابطه معناداری وجود دارد. بدین معنی که هرچقدر کیفیت این مولفه ها بالاتر باشد و میزان درک افراد از آنها بیشتر باشد، دلبستگی به مکان افزایش خواهد یافت. به تناسب همین ارتقای حس تعلق در افراد میزان رضایتمندی آنها از سکونت در ساختمان های بلندمرتبه افزایش می یابد.

شایان ذکر است، مقادیر موجود در این جدول بیانگر میزان تاثیر عوامل مذکور در میزان رضایتمندی افراد است که رتبه بندی تاثیر مولفه ها را نشان می دهد. بر این اساس طبق نظرسنجی های انجام شده از ساکنین مجتمع آسمان عامل ادراکی- احساسی با میانگین امتیاز (610/3) و عامل فرمی- کالبدی با میانگین امتیاز (932/2) به ترتیب بیشترین و کمترین تاثیر را در ایجاد دلبستگی به مکان داشته اند. تاثیرات شاخص فعالیتی- عملکردی نیز در حد میانگین بوده است. در تفسیر این یافته ها می توان به این مساله اشاره نمود که رضایتمندی شهروندان رابطه عمیقی با درک و احساس فرد از یک شی، موضوع ، مکان و ... دارد. وقایع، تصاویر ، افراد و متعلقات موجود در یک محیط با ایجاد یک خاطره و ذهنیت در فرد موجب بروز احساساتی اعم از شادی، شور و شوق، حزن، غم و اندوه و خاطره انگیزی در فرد گردد که این امر با ایجاد دلبستگی همراه است. عوامل فرمی-کالبدی و همچنین فعالیتی – عملکردی نیز اگرچه هرکدام به نوعی در ایجاد خاطره انگیزی و دلبستگی مکانی تاثیر دارند ولی با توجه به اینکه عوامل فرمی- کالبدی با گذشت زمان دچار تغییراتی اعم از الحاقات، رنگ نما و نورپردازی و ... می شوند و عوامل فعالیتی – عملکردی نیز با تغییرکاربری و تبدیل برخی فضاها به فضاهای موردنیاز آتی، موجب حذف و اضافه برخی فعالیت ها گردند، به نظر می رسد عوامل ادراکی و احساسی در ایجاد دلبستگی مکانی در ساختمان های بلند مرتبه، تاثیر به مراتب بیشتری نسبت به سایر عوامل دارند. در یک جمع‌بندی کلی، می‌توان چنین نتیجه گرفت که هرسه عامل مذکور در ایجاد حس دلبستگی مکانی تأثیرمثبت داشته‌اند ولی تاثیر عوامل ادراکی- احساسی ببشتر بوده است. شکل (2) میزان تأثیرگذاری این عوامل را نشان می‌دهد.

 

شکل 2- میزان تأثیرگذاری عوامل موثر در ایجاد دلبستگی مکانی

 

مقایسه نتایج به‌دست‌آمده از این تحقیق با یافته‌های مطالعات پیشین و همسویی آن‌ها باهم تأییدی بر درستی آزمون‌ها و صحت یافته‌های تحقیق حاضر است. مطالعات پیشین با تاکید بر مولفه های فردی و اجتماعی در مقیاس شهر و محله به بررسی میزان تعلق و دلبستگی مکانی افراد پرداخته اند. چنانچه مطالعات جوان ‌فروزنده ‌و ‌مطلبی(1391‌) نشان می دهد عوامل موثر بر ایجاد دلبستگی و تعلق مکانی شامل عوامل فردی، محیطی و اجتماعی می باشد. همچنین نتایج مطالعات سجادزاده و همکاران(1394) و بهرام پور و مدیری (1394)؛ پیوسته گر و اکبری ( 1400) و آنامرادنژاد و آروین (1400) نیز مبنی بر تاثیر حس تعلق به مکان در میزان رضایتمندی ساکنین و تاکید بر تقویت هم‌زمان دو بستر فردی و اجتماعی که سبب تقویت دلبستگی مکانی می گردد، با یافته های تحقیق حاضر همسو بوده و یکدیگر را تایید می نماید. 

با توجه به یافته های پژوهش پیشنهاد می شود معماران، طراحان و برنامه ریزان شهری در طراحی مجتمع های مسکونی، تمامی شاخص های مؤثر بر ایجاد دلبستگی مکانی اعم از کالبدی (فرم و ترکیب بندی، عناصر طبیعی، روشنایی، دید و منظر و دسترسی و ...)، فعالیتی ( خدمات رفاه اجتماعی، تجاری، تفریحی و حمل و نقل، تنوع فعالیت ها و .... ) را بیش از پیش مدنظر قرار دهند و زمینه را برای تاثیر مثبت شاخص های فردی و اجتماعی فراهم نمایند تا رضایتمندی ساکنین از سکونت در مجتمع های مسکونی بلندمرتبه افزایش یابد.

منابع و مآخذ:

1)       آنامرادنژاد، رحیم بردی؛ آروین، محمود. (1400). بررسی تأثیر مؤلفه‌های بستر فردی و اجتماعی بر دلبستگی مکانی (مطالعه موردی: شهر قائم‌شهر). فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری, 12(46)، 52-67

2)       ارغیانی، مصطفی؛ میرهاشمی، سید مهدی. (1401). ‌ارزیابی مولفه های موثر بر ارتقاء دلبستگی به مکان درفضاهای باز مجتمع های مسکونی. نشريه علمي مرمت و معماري ايران، ۱۲(۲۹)

3)       بهرام پور، عطیه؛ مدیری، آتوسا. (1394). مطالعه رابطه میان رضایتمندی ساکنان از محیط زندگی و میزان حس تعلق آنها در مجتمع مسکونی بلند مرتبه شهرک کوثر تهران. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 20(3)،85-94.

4)       بهروزی، مریم؛ ماجدی، حمید؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات. (1401). شناسایی عوامل تاثیرگذار بر ارتقاء حس دلبستگی به مکان با تاکید بر رویکرد برنامه ریزی طراحی محور. فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، 12(4)، 108-124.

5)       بهزادفر، مصطفی؛ قاضی زاده، سیده ندا. (1390). حس رضایت از فضای باز مسکونی نمونه مورد مطالعه: مجتمع‎های مسکونی شهر تهران. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 3(45)، 15-24.

6)       پورجعفر، محمدرضا؛ ایزدی، محمدسعید؛ خبیری، سمانه. (1394). دلبستگی مکانی؛ بازشناسی مفهوم، اصول و معیارها. هویت شهر، 9(24)، 43-54.

7)       پیوسته گر، یعقوب؛ اکبری، زهرا. (1400). بررسی تأثیر و ارتباط دلبستگی به مکان و هویت مکانی در افراد بومی و غیر بومی در سه مقیاس: شهر، محله و خانه. برنامه ریزی و توسعه محیط شهری، 1(3), 45-62.

8)       جوان فروزنده، علی؛ مطلبی، قاسم. (1391). مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل دهنده آن. هویت شهر، 5(8)، 27-37.

9)       چرخچیان، مریم. (1393). بررسی نقش ویژگی های فردی در میزان دلبستگی کاربران به فضاهای شهری (نمونه موردی: خیابان خیام در قزوین). نشریه علمی جغرافیا و برنامه ریزی، 18(47)، 55-69.

10)       حیدری، علی اکبر؛ مطلبی، قاسم؛ مرادیان، سلمان. (1397). بررسی میزان دلبستگی به مکان نسبت به سه مقیاس خانه، محله و شهر (نمونه موردی شهر شیراز). نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 23(3)، 95-106.

11)       رحیمی، لیلا؛ رفیعیان، مجتبی؛ باقری، محمد. (1396). ارزیابی تأثیر مقیاس مکانی بر دلبستگی ساکنین به مکان در محلات مرکزی (شهر تبریز). نامه معماری و شهرسازی, 9(18)، 43-58.

12)       رشیدکلویر، حجت الله؛ حسن زاده، پرستو؛ اکبری، حسن. (1400). مقایسه دلبستگی مکان، واکنش روانی و بهزیستی اجتماعی در ساکنان منازل شخصی و آپارتمانی شهر رشت. پژوهش های روانشناسی اجتماعی، 11(41)، 79-102.

13)       سجادزاده، حسن. (1392). نقش دلبستگی به مکان در هویت‌بخشی به میدان‌های شهری (نمونه موردی: میدان آرامگاه شهر همدان). باغ نظر، 10(25)، 69-78.

14)       سجادزاده، حسن؛ شریفی، عادل؛ اسدی، محمدعلی؛ شریفی، ندا. (1394). دلبستگی مکانی و ادراک کیفیت محیطی بر میزان حس رضایت در محله سنتی (نمونه موردی: محله حاجی همدا)،. فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری. 6(22)،139-152.

15)       غفوریان، میترا؛ افشین مهر، وحید؛ نوروزی زاده، زهرا. (1396). بازشناسی مؤلفه‌های پایداری اجتماعی مؤثر بر افزایش تعاملات اجتماعی در مجموعه‌های مسکونی (مطالعه موردی: محله اباذر، تهران). هویت شهر، 11(2)، 31-42.

16)       قاضی زاده، سیده ندا (1390)، تأثیر فضای باز مجتمع مسکونی در ایجاد حسادت به مکان (نمونه موردی: مجتمع های مسکونی به انتخاب شهر تهران)، رساله دکتری، دانشگاه هنرهای زیبا، دانشکده معماری، تهران.

17)       قیمتی، معصومه؛ اعتصام، ایرج؛ علایی، علی. (1399). بررسی نقش دلبستگی مکان در شکل‌گیری هویت مکانی نوین، بر پایه پیمایش ظرفیت انطباقی شهروندان از نماهای مسکونی شهری مدرن در منطقه یک شهر تهران. مطالعات هنر اسلامی، 17(39)، 308-321.

18)       معصومی، مسیح الله؛ میرخطیب، اسماء. (1396). بررسی تأثیر طراحی فضاهای باز مجتمع‌های مسکونی در ایجاد حسِّ‌دلبستگی به مکان (نمونه مورد مطالعه: مجتمع مسکونی ششصددستگاه در شهر مشهد) . فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی ،۳۲ (۳) :۷۳-۵۲

19)       یوسف‌زاد فرخی، سئودا؛ موسوی، میر سعید. (1397). رابطه برخی عوامل اجتماعی مرتبط با میزان رضایت از کیفیت زندگی در مجتمع‌های مسکونی (مجتمع آفتاب و برج تابان شهرک ولیعصر تبریز). مطالعات جامعه شناسی، 11(40)، 101-117.

20)       Altman, I & Low, S. M (Eds.) (1992), Place attachment (Vol. 12, Plenum Press), New York.

21)       Bonaiuto, M; Fornara, Ferdinando & Mirilia, Bonnes (2003), Indexes

22)       Galster, G., C. & Hesser, G., W. (1981). Residential Satisfaction Composition and Contextual Correlates, Environment and Behavior. 13 (6), P.p: 735-758.

23)       Gifford, R. (1991). Welcome to the neighborhood. In R. Gifford (Ed.). Applied psychology: Variety and Opportonity. Boston: allyn and Bacon, P.p: 1-19.

24)       Habibi, K., Hoseini, S. M., Dehshti, M., Khanian, M., & Mosavi, A. (2020). The Impact of Natural Elements on Environmental Comfort in the Iranian-Islamic Historical City of Isfahan. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(16), 5776.

25)       Hidalgo, Carmona & Hernandez, Bernard (2001), Place Attachment: Conceptual and Empirical Questions, Journal of environmental Psychology, 21, 273-281.

26)       Lang, J. (1978), Creating Architectural Theory: the role of behavioral sciences in environmental design, New York, Van Nostard Reinhold.

27)       Lynch, K. (1960). The image of the city. MIT press.

28)       Norberg Schultz, Ch. (2013). Existence, space and architecture (Vida Norouz Barazjani, translator). Tehran: Parham Naqsh.

29)       Relph, E, (1976), Place and Placelessness. London: Pion.

30)       Scannell, L; Gifford, R (2010), Defining place attachment: A tripartite organizing framework, Journal of Environmental Psychology, 30,1-10.

31)       Steel, F. (1981). The sense of place. Boston: CBI Publishing Company.

32)       Teewood.J.(2001). Interpersonal communication, translated by Mehrdad Firozbakht. Shahr Ketab press.

33)       Van Poll, R. (1997). The Perceived Quality of the Urban Residential Envirinment. A Multi Attribute Evaluation.

---

[1]  .Altman

[2] . Steel

[3]  - Pearson Correlation