بازتابِ ذهنیت غنایی در هنجار تغزلی و غزلِ هوشنگ ابتهاج (ه. الف. سایه)
الموضوعات :
1 - عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی ارومیه
الکلمات المفتاحية: غزل, ابتهاج, شعر تغزلی, معشوق, شعر غنایی,
ملخص المقالة :
هوشنگ ابتهاج (ه. ا. سایه) شاعر نوپرداز و غزل‌سرای معاصر، تجلی خاص و تازه‌ای از شعر غنایی را به ظهور رسانده است. او هم در شعر نیمایی و هم در غزل، وام‌دار نگرش و زبانِ تغزلی پیشینیان است و به گونههای مختلف از ذهنیتِ غنایی رایج در شعر فارسی، هم‌چنین از شاعران غزل‌سرای نامی تأثیر پذیرفته است. با این‌وصف، رویکرد غنایی ابتهاج،واجد مختصاتی انحصاری است که او را از دیگر غزل‌سرایانِ سنت‌گرا متمایز می‌سازد. در این‌گفتار، به چندوچونِخصلتِتغزلی غزلیاتابتهاج پرداخته‌شده و تلاش‌‌گردیده کیفیت و ابعاد تأثیرپذیری این شاعر از سنت غنایی در شعر فارسی، هم‌چنین چگونگی برخورد وی با برخی مبانی و مولفه‌های رایج شعر تغزلی و غنایی، تحلیل و تبیین شود. در این راستا،رویکرد دوگانۀ ابتهاج که گاه وجه معمول و سنتی دارد و زمانی نامتعارف و انحصاری است، با موضوعات و مفاهیمی چون ذهنیت غنایی، نگرش عاشقانه، سنتِ عشق‌ورزی، زیباپنداری معشوق، معشوق‌ستایی و شیفتگی عاشق و... ، مورد بررسی قرار گرفته و نقش این مقولات در تکوین زبان تغزلی و مضمون‌آفرینی و زیبایی‌شناسی غناییِغزلیات ابتهاج، اعم از غزلیاتِ صرفاً عاشقانۀ او و غزل‌هایی که دارای بار نمادین و اعتبار اجتماعی و فلسفی هستند، بیان و تشریح شده است.
منابع و مآخذ
1ـ آتشی، منوچهر. از پنجرههای زندگانی (برگزیدة غزل امروز ایران). به کوشش محمد عظیمی. چاپ اول، تهران: آگاه. 1369.
2ـ ابتهاج، امیر هوشنگ (ه. الف. سایه). سیاهمشق. چاپ بیست و پنجم، تهران: کارنامه، 1389.
3ـ اخوان ثالث، مهدی. 1387. «دربارۀ زمین، دیوان شعر (ه. ا. سایه)». ای عشق همه بهانه از توست، نقد و تحلیل و گزیدۀ اشعار سایه. به اهتمام سارا ساور سفلی. تهران: سخن. چاپ اول. (173ـ 86).
4ـ امینپور، قیصر. سنت و نوآوری. چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی، 1383.
5ـ الهی، صدرالدین. 1387. «در بگشایید عود بسوزید». ای عشق همه بهانه از توست، نقد و تحلیل و گزیدۀ اشعار سایه. به اهتمام سارا ساور سفلی. تهران: سخن. چاپ اول. (195 ـ 206).
6ـ باباچاهی، علی. 1367. «57 سال شعر نو فارسی». مجلة آدینه. شمارۀ25. تیرماه. (41 ـ 38).
7ـ باباچاهی، علی. گزارههای منفرد. جلد 2ـ2. (کتاب دوم). چاپ اول، تهران: سپنتا 1380.
8ـ براهنی، رضا. طلا در مس. (سه جلدی)، جلد دوم. چاپ اول، تهران: نویسنده. 1371.
9ـ براهنی، رضا. گزارش به نسل بی سن فردا. چاپ اول، تهران: مرکز، 1374.
10ـ بهبهانی، سیمین. یاد بعضی نفرات. چاپ اول، تهران: البرز، 1378.
11ـ حسنلی، کاووس. گونههای نوآوری در شعر معاصر ایران. چاپ اول، تهران: ثالث، 1383.
12ـ حمیدی شیرازی، مهدی. 1387. «گل پیشرس». ای عشق همه بهانه از توست، نقد و تحلیل و گزیده اشعار سایه (هوشنگ ابتهاج). به اهتمام سارا ساور سفلی. تهران: سخن. چاپ اول. (85ـ 81).
13ـ دوروژمون، دنی. اسطورههای عشق. ترجمۀ جلال ستاری. چاپ اول، تهران: نشانه ، 1374.
14ـ رویایی، یداله. از سکوی شعر، مسائل شعر. چاپ اول، تهران: مروارید. 1357.
15ـ سپانلو، محمدعلی. دربارۀ هنر و ادبیات امروز. گفتوشنود با نصرت رحمانی، محمدعلی سپانلو، محمدحسین شهریار. به کوشش ناصر حریری. چاپ اول، بابل: کتابسرای بابل، 1369.
16ـ شفیعیکدکنی، محمدرضا. از پنجرههای زندگانی (برگزیدة غزل امروز ایران). به کوشش محمد عظیمی. چاپ اول، تهران: آگاه، 1369.
17ـ ـــــــــــ، ـــــــــ . تاریخ ادبیات ایران. ترجمه دکتر یعقوب آژند. چاپ اول، تهران. گستره،
1380.
18ـ ـــــــــــ، ـــــــــ . آینه در آینه. برگزیدۀ شعر ه. ا. سایه. به انتخاب دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ دهم، تهران: چشمه، 1384.
19ـ ـــــــــــ، ـــــــــ . سایه، آینهدار غمها و شادیهای عصر ما. ای عشق همه بهانه از توست، نقد و تحلیل و گزیده اشعار سایه (هوشنگ ابتهاج). به اهتمام سارا ساور سفلی. چاپ اول، تهران: سخن. ، 1387.
20ـ ـــــــــــ، ـــــــــ . با چراغ و آینه، در جستجوی ریشههای تحول شعر معاصر ایران. چاپ اول، تهران: سخن، 1390.
21ـ شمیسا، سیروس. سیر غزل در شعر فارسی. چاپ اول، تهران: فردوسی. 1362.
22ـ طبری، احسان. احسان طبری و نقد ادبی. ایرج پارسینژاد. چاپ اول، تهران: سخن. 1388.
23ـ عابدی، کامیار. مقدمهای بر شعر فارسی در سدۀ بیستم میلادی. چاپ دوم، تهران: کتاب جهان، 1396.
24ـ عبادیان، محمود. تکوین غزل و نقش سعدی. چاپ اول، تهران: اختران. 1384.
25ـ فلاحتی، مهدی. 1372. «معنای شعر معاصر». مجلۀ آدینه. شماره 84 ـ 85. (48 ـ 52).
26ـ قیسالرازی، شمسالدین محمد. المعجم فی معاییر اشعار العجم. به کوشش سیروس شمیسا. چاپ اول، تهران: فردوس، 1373.
27ـ کاخی، مرتضی. 1387. «نواندیش کهنپرداز». ای عشق همه بهانه از توست، نقد و تحلیل و گزیدۀ اشعار سایه. به اهتمام سارا ساور سفلی. تهران: سخن. چاپ اول. (207 ـ 208).
28ـ لنگرودی، شمس. تاریخ شفاهی ادبیات معاصر ایران. گفتگو: کیوان باژن. دبیر مجموعه: محمدهاشم اکبریانی. چاپ اول، تهران: ثالث، 1387.
29ـ لنگرودی، شمس. 1378. تاریخ تحلیلی شعر نو (چهارجلدی)، جلد اول. تهران: مرکز. چاپ سوم، 1378.
30ـ معین، محمد. فرهنگ معین، جلد 2. چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر، 1371.
31ـ منزوی، حسین. عشق در حوالی فاجعه. چاپ اول، تهران: پاژنگ. 1371.
32ـ ناتلخانلری. پرویز. خانلری و نقد ادبی. ایرج پارسینژاد. چاپ اول، تهران: سخن، 1387.
33ـ ناتل خانلری، پرویز. 1387. «دربارة شبگیر». ای عشق همه بهانه از توست، نقد و تحلیل و گزیدۀ اشعار سایه (هوشنگ ابتهاج). به اهتمام سار ساور سفلی. تهران: سخن، چاپ اول. (72ـ 80).
34ـ همایی، جلال الدین. فنون بلاغت و صناعات ادبی. چاپ هشتم، تهران: هما. 1371.
35ـ هنفلینگ، اسوالد. چیستی هنر. ترجمۀ علی رامین. چاپ سوم، تهران: هرمس. 1384.
36ـ یوسفی، غلامحسین. 1387. «سنگی زیر آب». ای عشق همه بهانه از توست، نقد و تحلیل و گزیدۀ اشعار سایه. به اهتمام سارا ساور سفلی. تهران: سخن. چاپ اول. (156ـ 160).
_||_